Birligimizdi búldirmes úshin teris aǵymdarǵa qalaı tosqaýyl qoıýǵa bolady?

ANA. 11 mamyr. QazAqparat /Gúlmıra Álıakparova/ - Bıyl 1 Mamyr - Qazaqstan halqynyń birligi kúni merekesi jańa sıpatta, aýqymdy baǵdarlamamen atalyp ótti.

Elbasynyń bastamasymen ótkizilgen sherýler - dostyǵy men tatýlyǵy jarasqan Qazaq eliniń mereıin odan saıyn tasyta túseri sózsiz. Kóp ultty memleket degende, biz kóptegen din men kóptegen konfessııalar shoǵyrlanǵan el týraly aıtamyz. Qazaqstanda qaı jaǵynan bolmasyn erkindik qaǵıdattary saqtalǵan. Árıne, búgingi táýelsiz Qazaqstan jerindegi etnosaralyq jáne konfessııaaralyq tatýlyq bir sátte jáne ózdiginen paıda bolǵan joq. Kóp ulttar men kóp dinderdiń ózara qarym-qatynasy abaılamasa shytynap qoıa beretin óte názik ári sezimtal dúnıe.

Qazir birqatar elderde ulttardyń ózara qyryqpyshaq bolýynyń astarynda dinı kelispeýshilikter jatyr. Qazaqstan ulttardyń aýyzbirligimen maqtana alady, biraq onyń osal tusy - syrttan kelip jatqan dinı aǵymdardyń aldyndaǵy qaýharsyzdyǵy. Abaıtanýshy Omar Jáleldiń aıtýynsha, shataq dinder jumylǵan judyryqtaı bolyp otyrǵan halqymyzdyń arasyna iritki salýy múmkin, shańyraǵymyzdyń shaıqalýyna sebepshi bolýy yqtımal. Onyń sózine qaraǵanda, ahýal jumyr basty pendeni qudaılyq deńgeıge kóterip, putqa tabynǵan kommýnıstik Keńes Odaǵynyń ydyraýynan bastaldy. Elimiz egemendik alǵannan keıin myń ólip, myń tirilgen qazaq jurty ateıstik aýyr soqqydan, dinsizdiktiń doıyr qamshysynan esin jııa almaı jatqanda, elimizge syrttan shataq dinder lap qoıdy. Jeri quıqaly, halqy momyn, ári dinı saýatsyz, asty-ústi qazyna-baılyqqa mol qazaq jerine kóz tikken «dinder» batystan da shyǵystan da áli kúnge deıin aǵylyp jatyr.

Dintanýshylardyń pikirinshe, qaýip ózge shataq dindermen birge, ıslam atyn jamylǵan ózderin ýahhabı, tablıǵ jamaǵat, hızbýt tahrır, quranıtter jáne taǵy da basqa aǵymdardan tónýde. «Shyny kerek, bul rýhanı ekspansııaǵa qazaq rýhanııaty, qazaq memleketi basynda daıyn bolmaı qaldy. Olar Ata zańymyzda jazylǵan dinı senim bostandyǵy men din týraly zańnamadaǵy álsiz tustardy sheber paıdalanyp búginde Qazaqstanda ornyǵyp ta úlgerdi. Ornyqqany bylaı tursyn, tamyryn tereńge jiberip, kúnnen-kúnge kúsheıip yqpaldy topqa aınalý ústinde. Osynyń nátıjesinde osyǵan deıin birtutas bolyp kelgen qazaq qoǵamy dinı negizde bólshektenip, jiktele bastady. Bul - óte qaýipti qubylys, eger tap osylaı kete beretin bolsa, Ata zańymyzda jazylǵan memleketimizdiń ýnıtarlyǵyna, birtutastyǵyna nuqsan keleri sózsiz», - deıdi ol.

Bul pikirmen, QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty Kamal Burhanov ta kelisedi. «Iegovo kýágerleri, psevdohrıstıandyq jáne basqa da aǵymdarmen kúreskenimizben qoımaı, qazir olardy umytyp, psevdoıslamdyq túrli aǵymdardyń úlken aǵynymen toıtarysýdamyz. Ana óz balasynyń qazasyna qýanǵanyn qashan kórdińiz? Teris ıslam sektaralarynda «eger ulyń baqılyq bolsa, oǵan qýaný kerek, ol endi kúná jasamaıdy, erterek Alla taǵalanyń janyna ketti» dep aıtady. Bul eshqashan bolmaǵan anomaldi nárse», - deıdi ol.

«Qazaq eline engen «shataq dinder» kez-kelgen qoǵamǵa kirigýi úshin qoldanatyn ádettegi josparlary boıynsha qımyldady. ıAǵnı olar dástúrli qoǵamnyń dástúrli túsinikteri men ıdeıalaryn qırata bastady. Eń aldymen: «qazaqta ózi durys din joq», «qazaq degen Allah taǵalaǵy serik qosady, ıaǵnı múshrikter», sondyqtan da «ata-babalaryń adasqan» degen qazaq qoǵamynyń irgetasyn shaıqaltyp, tamyryn qııatyn, bastaý bulaǵynyń kózin biteıtin ıdeıalardy jastardyń sanasyna quıa bastady. Tabandy da dáıekti júrgizilgen bul rýhanı ekspansııanyń nátıjesinde «shynynda da ata-babalarymyz adasqan eken» deıtin jastar paıda boldy. Jastar ǵana emes, qoǵamnyń konservatıvti dep esepteletin orta jastaǵy aǵa-ápkelerimiz bul ıdeıaǵa bas shulǵydy. Jaǵdaıdyń eń soraqylyǵy sonda, óz qaǵynan ózi jerigen, ata-babasyn mansuqtap, qazaq memlekettiginiń negizgi irgetasy - qazaq bolmysyna murnyn shúıirip, jerkenishpen qaraıtyn qaýymnyń paıda bolýy. Aqyrynda, «Alla -bir, paıǵambar -haq», «Dinim - Islam, kitabym - Quran» dep maqaldaıtyn qazaq, Islam dininiń negizgi qaǵıdalaryn óleńge bergisiz aýdarmaǵa aınaldyrǵan qazaq - búgin óziniń musylman ekendigin jurtqa dáleldeýge májbúr bolyp, tragıkomedııalyq kúı keship jatqan túri bar. Bul - aşy bolsa da aqıqat, búgingi kúnniń shyndyǵy. Osy jaǵdaıǵa, osyndaı pushaımandyq halge qazaq sotsıýymy qalaı uryndy, qalaı tap boldy degen ash búıirden qadalatyn súıkimsiz suraqtyń týyndaýy da zańdy», - deıdi O.Jálel.

Onyń aıtýynsha, qazaq halqynyń sanasynda «musylman» uǵymy men «qazaq» uǵymy áldeqashan birigip ketken. Olardy bóle-jara qarastyrý tipti de múmkin emes. Islam qaǵıdalary men zańdary qazaq musylman bolǵaly on úsh ǵasyrdyń ishinde onyń salt-dástúrine kirigip ketkeni sonshalyq, olardy aıyrý súttiń quramyndaǵy sý men sútti aıyrýǵa umtylǵanmen teń. Sol sebepten de búgingi kúni «qazaqtyń dástúrinde bylaı, Islamda bylaı» dep, qazaq dástúri men dindi qarsy qoıý negizsiz.

Sondaı-aq din janashyrlary, qazaq halqynyń ásirese, qyz-kelinshekterdiń kıim kıisi ıslam dininen alshaq degen pikirmen kelispeıtindigin aıtady. Qazaqtyń qyz-kelinshekteri kıgen qamajaı kóılekterdiń etegi eshqashan qysqa bolmaǵan, al shashtaryn jas erekshelikterine saı - sáýkele, oramal, kımeshek jáne taǵy basqalarmen jaýyp júrgen. Al qazirgi, besikten beli jańa shyqqan qurtaqandaı qyzdardan bastap samaıyn aq shalǵan ájelerimizge deıingi áıel ataýlylar beti-basyn tumshalap, qara jamylyp, hıdjap kııýi qoǵamnyń tek úreıin týǵyzýda. Olardy aınaladaǵylar alakózdep, qorǵana qaraıtyny da ras. Al ıslam dini men qazaq halqynyń aıdarynan qashan da meıirimdiliktiń jeli esip turǵan.

«Qazir hıdjabtarǵa qatysty qoǵamda kóptegen áńgimeler júrip jatyr. Biz etnografııa men dindi shatastyrmaýymyz tıis. Qurandy biz asyl tutamyz, ol shúbá joq Allahtyń kitaby. Biraq arab, parsy áıelderi ıslam kelgenshe bekınımen júrgen joq qoı. Olar qazirgi kıimderimen júrgen, ıaǵnı ózderiniń salt-dástúrleri boıynsha. Islam kelgennen keıin olar ıslamǵa deıin bolǵandardy zańdastyrdy. Bul arab etnografııasy, olardyń ejelgi kıimderi. Endi ıslamdy jeleý etip ony bizde nasıhattamaq. Men hıdjapqa úzildi-kesildi qarsymyn. Onyń ústine, qazaq qoǵamynda qyz balaǵa, kelinshekke, áıelge degen qarym-qatynas múldem bólek. Al olar áıeldi satyp jiberýge bolatyn malmen teńegen, jynystyq qushtarlyǵyn qanaǵattandyrýǵa, malaı retinde paıdalanýǵa bolatyn zat retinde qaraǵan. Bizde kerisinshe, aıalap-mápelegen», - deıdi halyq qalaýlysy K.Burhanov.

Al «Aq jol» partııasynyń tóraǵasy Álıhan Báımenovtyń aıtýynsha, balıǵatqa jasy tolǵan adamnyń óz erkimen tańdaý quqyǵy bar. «Biraq keıbir dástúrlerdiń, atap aıtqanda, arab, parsy elderi dástúrleriniń ıslam dinine qatysy joq ekendigin umytpaýymyz qajet. Onymen birge, oramal tartýdyń da túrli tásilderi bar. Mindetti túrde tumshalap jaýyp alýdyń qajeti joq», - deıdi ol.

Á.Báımenov ıslamnyń týra jolyn ustanyp júrgen qyz-kelinshekterge oramaldy tartýǵa múldem tyıym salýǵa da bolmaıtyndyǵyn aıtty. Haq ıslamdy jaqtaýshylardyń osy oraıdaǵy biraýyzdy pikiri - salt-dástúrimiz negizinde ıslam kıimderiniń zamanǵa saı úlgilerin jasaý qajet.

Árıne, Qazaqstannyń quzyrly organdary «basqynshylardy» tóbemizde oınatyp qoıyp, qol qusyryp otyr deýge bolmaıdy. Shama kelgenshe, zań aıasynda olarǵa tótep berýge tyrysyp-aq jatyr. Mysalǵa, Qazaqstan Musylmandarynyń dinı basqarmasy din oqýyna shet elderge shákirt jiberý máselesin qadaǵalaýǵa alyp, olardy óz elimizde daıyndaýdy qolǵa aldy. Shet elden oqyp kelgen qazaq jastarynyń bárine birdeı qara jaqpaımyz, biraq jasyratyny joq, shataq dinder men teris aǵymdardyń keńinen taralýyna osy shet elde oqyp kelgen qazaq jastarynyń «qosyp jatqan úlesi» barshylyq. Sonymen birge, jurtshylyqtyń dinı saýatyn ashýǵa tyrysyp-baǵyp júrgen dintanýshylarǵa, buǵan deıin belgili bir deńgeıde beıtaraptylyq saqtap kelgen Qazaqstannyń BAQ ókilderi de dabyl qaǵyp, bul iske kádimgideı atsalysa bastady.

Shamasy atalǵandardyń áreketteriniń nátıjesi aýyz toltyryp aıtarlyqtaı bolmaı tur. Sebebi, ústimizdegi jylǵy 19 sáýirde ótken Qazaqstan halqy Assambleıasynyń kezekti HVІІ sessııasynda Elbasy, QHA Tóraǵasy Nursultan Nazarbaev etnosaralyq jáne konfes­sııa­aralyq qatynastardyń qyr-syryna qanyqqan naǵyz mamandardyń tapshylyǵyn aıtyp, osy eki máseleni jiti zertteıtin qýatty or­ta­lyq qurý bastamasyn kóterdi. «Bul - ǵylym, jáne óte sal­maqty ǵylym. Árkim ultaralyq qatynastyń mamany bolýǵa ty­rysady, árkim osy másele boı­yn­sha pikir aıtqysy keledi. Qoly taza emesterdiń oǵan bas suǵýlaryna bolmaıdy. Adamdar arasyndaǵy qarym-qatynas - óte názik materııa, onyń ústine áńgime etnos­aralyq, dinaralyq qarym-qatynas týraly bolǵan kezde. Bizde sońǵy jyldary ondaǵan adam osy asa kókeıkesti taqyryp boıynsha ǵylymı dárejeler aldy. Eshkimdi de renjitkim kelmeıdi, osy máseleler boıynsha bir topqa jınaýǵa bolatyn naǵyz mamandar saýsaqpen sanarlyq! Olar joq desek te bolady», - dep atap ótken bolatyn Memleket basshysy.

Al Parlament depýtaty K.Burhanov, bul soǵys alańynda jeńiske jetý halyq arasynda ıdeologııa júrgizý usynysyn jasap otyr. Ultaralyq kelisimimen, beıbitshil halqymen maqtana alatyn - Qazaqstan bul qundylyqtarǵa atalmysh máselelerdi memlekettik, ulttyq ıdeologııa dárejesine kótere alǵanynyń nátıjesinde jetti. «Ultaralyq tatýlyq» pen «dinaralyq tatýlyq» egiz qozydaı ajyramas uǵym bolǵandyqtan, ıdeologııany ekinshi baǵytta da júrgizý kerek. «Ókinishke qaraı, qazir ıdeologııalyq jaǵynan biz osy maıdanda jeńilip otyrmyz», - deıdi ol.

Bireýler «ıdeologııa» sózin úrke qabyldar. Biraq mundaı ıdeologııa Keńester odaǵynyń tusynda da júrdi. Onyń ústine ol kúshti saıasattyń jáne temirdeı tártiptiń yrqymen júrgizilgenin umytpaıyq. Sonyń saldarynan syrt kelbetimizben «ınternatsıonaldy memleket» bolyp kóringenimizben, ishimiz alaı-túleı bolyp týlap jatatyn. Sondyqtan beıbitshil maqsattaǵy ıdeologııadan úreılenetin túgi joq.

Depýtatynyń aıtýynsha, ıdeologııa - kópshilik birdeı túsine bermeıtin - kúrdeli jáne bir mezgilde kerekti qubylys. Halyqtyń jaǵdaıyn jasap qoısań, olar beıbitshilikte ómir súre beredi degen uǵym qate. Ol halyqqa jaqsy ómir súrýge jaǵdaı jasalǵan, biraq ıdeologııadan jurdaı memleketterde búgin oryn alyp jatqan ahýaldardy mysalǵa keltirdi. Máselen, Lıvııa, Bahreın, Saýd Arabııasy elderinde JІÓ adam basyna shaqqanda 19 myń AQSh dollaryn quraıdy. Qazaqstanda ol kórsetkish 9 myń dollarǵa teń.

«Lıvııada adam basyna shaqqandaǵy JІÓ Qazaqstanǵa qaraǵanda eki esege kóp, memleket jergilikti halyqqa kóptegen artyqshylyqtar men jeńildikter berip keledi. Atap aıtqanda eń arzan ne bolmasa tegin gaz ben jaryq solarda. Avtomobıl satyp alsa, memleket onyń jartysyn óz moınyna alady, al qalǵan bóligin birneshe jylǵa jeńildilgen nesıege beredi. Lıvııanyń árbir jas otbasyna aıaqqa turyp ketý úshin memleket 60 myń AQSh dollary bólinedi. Basqa ne kerek dep oılaısyń? Biraq bir jerde olqylyq bar degen sóz. Negizinde Lıvııa óziniń ıdeologııasyn Keńestik odaq ydyraǵannan keıin joǵaltyp aldy. Halyqtyń jaǵdaıyn jasap qoısań, olar beıbitshilikte ómir súre beredi degen uǵym qate. Ony Lıvııa men Bahreın kórsetti. Memleketke ıdeologııa kerek», - dedi Parlament ókili.

Ideologııa birneshe quramnan turady. Ol eń aldymen - teorııalyq ıdeologııa. Onyń usynysy boıynsha, sheneýnikter ıdeologııa boıynsha teorııalyq eńbekter jaza almaıtyndyqtan, onyń teorııalyq bazasyn ǵylymı elıta jasaýy kerek. Al sheneýnikter ony júzege asyrýdyń jobalary men baǵdarlamalaryn jasar edi.

Sondaı-aq depýtattyń paıymynsha, dinsymaq senimderge toıtarys berýdiń taǵy birden bir amaly Qazaqstanda ıslam jáne hrıstıan - álemdik dinderdiń mártebesin joǵarylatý. «Men qazir ıslam men hrıstıan dinderi eki resmı din retinde belgilenip kórsetilýi tıistigin kóterip jatyrmyn. Olar atalmysh jalǵan dinderge tosqaýyl bolar edi», - dedi.

Esterińizde bolsa, Prezıdent N.Nazarbaev, QHA-nyń 17-shi sessııasynda musylmandar men pravoslavıelik hrıstıandar birlestikteri Qazaqstanǵa oılary múldem bóten túrli dinı sektalar men uıymdardyń kirýinen saqtaı­tyn, bizdiń dinı qatynastary­myzdyń basty qorǵaýshylary bolýlary tıistigin aıtyp, bul máseleni Bilim jáne ǵylym mınıstrine jeke baqylaýǵa alýdy tapsyrǵan bolatyn.

Iá, Qazaqstanda qazir meshitterdiń munara­lary men hramdardyń kúmbezderi beıbit qatar kórshilik etedi. Biraq osy qarym-qatynastar odan ári nyǵaıyp, máńgilik súıindirý úshin aldymyzda atqarar ister áli de kóp.