Bir tilde oılap, bir tilde sóılegen halyqtyń ǵana birligi baıandy bolmaq - A.Bulashev
Osy oraıda QazAqparat tilshisi S.Seıfýllın atyndaǵy Qazaq agrotehnıkalyq ýnıversıtetiniń rektory Aıtbaı Bulashevtyń Doktrınaǵa qatysty pikirin bilgen edi.
- Aıtbaı Qabykeshuly, kópkonfessııaly Qazaqstan jurtshylyǵy úshin Doktrınanyń mańyzy qandaı?
- Mańyzy óte úlken. Beseneden belgili jaǵdaı - el bolý úshin, eń birinshi, birlik kerek. Bul qazirgi álemdik daǵdarys kezinde buǵanasy qataıa qoımaǵan egemen elimiz úshin eń basty másele. Ortasha eseppen alǵanda, jer betindegi árbir úlkendi-kishili on bes etnostyń tek bireýiniń ǵana peshenesine ózindik ulttyq memleket qurý jazylǵan eken. Jaratqan ıemiz jar bolyp, myńjyldyqtyń túıisken toǵysynda ata-babalarymyz ańsaǵan armanyna qol jetkizdik. Bodandyqtan aıyrylý ońaı emes, al jahandaný kezinde táýelsizdigimizdi saqtap, siz aıtqandaı kópkonfessııaly memleketimizdi órkenıetti elderdiń qataryna qosý odan da qıyn. Ol úshin bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaratyn halqymyz bolýy kerek. Mine sondyqtan da Qazaqstan halqy Assambleıasynyń HV sessııasynda El birligi doktrınasy týraly suraqtyń qarastyrylǵany kezdeısoq emes.
Óz baıandamasynda Elbasy atalmysh strategııalyq mańyzy bar qujatty ázirleý kezinde negizgi úsh máselege nazar aýdarýdy tapsyrdy. Sonyń biri jáne eń bastysy dep aıtsaq ta bolady - elimizde etnostyq, dinı jáne basqa da áleýmettik-mádenı toptardyń qoǵamdastyǵyn qalyptastyrý baǵytynda atqarylyp jatqan ıgi isterimizdi ári qaraı jalǵastyrý. Prezıdent kópultty alpaýyt memleketterdi mysalǵa keltire otyryp, bul elderde turyp jatqan adamdardyń azamattyq jáne etnostyq tutastyǵyna kóńil aýdartty.
«Kemedeginiń jany bir» demekshi, etnosyna qaramaı bir eldiń azamaty bolǵan soń, áleýmettik-mádenı jaǵdaıǵa baılanysty qaýymdasý - zańdylyqqa aınalǵan tarıhı qubylys sııaqty. Aıtalyq, ımmıgranttardyń urpaqtarynan qalyptasqan AQSh halqy ózderin «biz amerıkalyqtarmyz» dep aǵylshyn tilinde, al eýropalyqtar men úndisterdiń jáne Afrıkadan quldyqqa ákelingen negrlerdiń qan aralasýynan paıda bolǵan brazılııalyqtar bir tilde - portýgal tilinde sóıleıdi. Bul halyqtardy biriktirip otyrǵan olardyń ortaq tilderi. Qudaıǵa shúkir, biz ata-babamyzdyń naızanyń ushymen, bilektiń kúshimen qorǵap qalǵan ulan baıtaq jerinde taǵdyr tálkegimen elimizge qonys aýdarǵan etnostarmen birligimiz jarasyp, Qazaqstan halqy bolyp táýelsiz memleket quryp otyrmyz. Endigi maqsatymyz - ultaralyq kelisimimizdi kózimizdiń qarashyǵyndaı qorǵap, jyldan-jylǵa nyǵaıta bilý. Al mundaı birliktiń turaqty da baıandy bolýyna alyp baratyn negizgi jol - halqymyzdy qurap otyrǵan barlyq etnostardyń memleketqurýshy bolyp tabylatyn ulttyń tilinde, ıaǵnı qazaq tilinde sóıleýi. Bir tilde oılap, bir tilde sóılegen halyqtyń ǵana birligi baıandy bolmaq. Prezıdentimiz el birligi árbir azamatymyzdyń mindetti túrde memlekettik tildi bilýin qajet etetindigin, alaıda bul úshin ýaqyt kerektigin, asyǵystyq jasaýǵa bolmaıtyndyǵyn basa aıtqan bolatyn. Sońǵy sanaq nátıjeleri qazaq ultynyń úlesi 67,8 paıyzǵa jetkendigin kórsetti. Alaıda, biz áli de bolsa burynǵy ádetpen «Qazaqstan - kópultty memleket» dep júrmiz. Halyqaralyq quqyq qaǵıdasynyń tujyrymdamasyna súıensek, halqynyń úshten eki mejesinen astam úlesi biregeı etnos tobyna jatatyn el - jalqy ulttyq memeleketter sanatyna engiziletin kórinedi. Degenmen, sandyq úlesi jaǵynan basymdylyqqa ıe bolǵan qandastarymyzdyń jartysynan kóbi orys tilinde bilim alǵandyqtan, qyzmet babynda resmı tilde sóılegendi jón kóredi. Qazaq tiline jetik memlekettik qyzmetkerlerimizdiń ózderi otyrys zalynda ilespe aýdarmanyń baryn bile tura, «bárimiz biletin tilde sóıleıin» dep oryssha saırap jatady. Keıbir jıyndarda basqa ulttyń ókilderi bolmasa da otyrys resmı túrde júredi. Óz basym tilimizdi úırenýge qulshynyp júrgen orys tildi otandastarymyz ben elshilikterdegi sheteldik azamattardyń, elimizde qazaq tilin úırenýge qajetti ortanyń áli de bolsa qalyptaspaǵandyǵy týraly ókinishterin estip júrmin.Eń birinshi ret mundaı qynjylysty bir jyl ishinde qazaq tilin úırenip alǵan AQSh-tyń Qazaqstandaǵy burynǵy Elshisi Rıchard Djonstyń zaıybynyń aýzynan estigen edim. Memlekettik til bolyp Ata zańymyzda bekitilgen ana tilimizge ózimiz qurmet kórsetpesek basqa ulttar oǵan qalaı qyzyǵýshylyǵyn tanyta qoımaq. Elbasymyzdyń «asyǵystyq jasamaıyq, ýaqyt kerek» degeni memlekettik qyzmetke qazaq tilin meńgergen jańa býynnyń kelý merzimin meńzeıtin sııaqty. Bul ýaqyt kóp uzamaı-aq keledi. Óıtkeni jyldan-jylǵa qazaq tilinde bilim alyp, ómirge joldama alyp jatqan azamattarymyzdyń sany ósip otyr. Olardyń ishinde basqa da ulttardyń ókilderi barshylyq. Elimizde tynyshtyq bolyp, etnos jáne dinaralyq kelisim nyǵaıa tússe, bul úrdisti toqtatý múmkin emes. Árbir ulttyń urpaǵy óziniń tarıhı otanynda ósip-óngenin qalaıtynyn eshkim joqqa shyǵarmas. Olaı bolsa, ýaqyt óte qandastarymyzdyń Qazaq elindegi sany men úlesi óse túsedi. Eń bastysy - til máselesi tóńireginde jalań sózder aıtyp, aıqaı-shý shyǵarmaı, evolıýtsııalyq jolmen óz mártebesine kóterilip kele jatqan memlekettik tilimizge naqty istermen kómek berip, Qazaqstan halqynyń ortaq tiline aınalýyna kúsh salýymyz kerek.
- Doktrına jobasynda jas urpaqty tárbıeleý jumysynda jiberilgen qatelikter, kópetnostyq Qazaqstan halqynyń etnosaralyq jáne mádenıetaralyq tózimdilik dástúrindegi sabaqtastyqtyń buzylý qaýpin týǵyzýy múmkindigi aıtylǵan. Іshinde túrli ult ókilderi bar 6 myńnan astam jasqa bilim berip otyrǵan agrotehnıkalyq ýnıversıtet osynyń aldyn alý baǵytynda qandaı jumystar atqaryp jatyr?
- Iá, rasymen, ýnıversıtetimizde qyryqtan astam ult ókilderi bilim alyp júr. Búgingi stýdent - erteńgi maman, elimizdiń bolashaǵyn aıqyndaıtyn tulǵa. Sondyqtan da biz ony, halqymyzdy quraıtyn etnostardyń tilin, mádenıeti men salt-dástúrlerin qurmettep, qazaqstandyq patrıotızm rýhyn boıyna sińirip, kópultty jáne kópkonfessııaly ortada belsendi eńbek etýge beıimdeýimiz abzal. Osyǵan oraı, ýnıversıtettiń tárbıe jumysynyń josparynda jastar arasynda ultaralyq kelisimdi nyǵaıtýǵa, dástúrli emes dinı aǵymdardyń jiksalǵysh ıdeıalaryna stýdentterimizdiń tózimdiligin qalyptastyryp, qoǵamdyq-saıası saýattylyqty arttyrýǵa baǵyttalǵan, sondaı-aq aýyzbirlikti ýaǵyzdaıtyn birqatar is-sharalar tizbesi kórsetilgen. Atalmysh tárbıe jumystarynyń sheńberinde ǵalymdarymyzdyń arnaıy dárister jınaǵy jaryqqa shyǵyp, bul oqý quralynyń materıaldary kýratorlyq saǵattar kezinde jastarymyzdyń boıyna tózimdi sana ustanymdaryn sińirýge kómek retinde qoldanylyp keledi. Odan qaldy, bıylǵy oqý jylynan bastap, «Qazaq halqynyń rýhanı muralary», «Dintaný», «Etnopedagogıka» jáne «Mádenıettaný» pánderi mamandyqtarymyzdyń oqý josparyna engizildi. Al kelesi jyly stýdentterge «Ultaralyq kelisim negizderi» atty arnaıy kýrs usynylmaq.
Bilim ordamyzdaǵy ult ókilderin yntymaqtastyqqa tárbıeleıtin is-sharalar týraly sóz qozǵaǵanda, bıyl tórtinshi ret ótkizý josparlanyp otyrǵan «Qazaqstan halqynyń salt-dástúrleri» atty festıvalimizdi aıtpaı ketýge bolmaıdy. Festıval kúnderi árbir ult ókili, ózderiniń tól mádenıetimen zamandastaryn tanystyrý maqsatynda arnaıy kontserttik baǵdarlamalardy, teatrlandyrǵan kórinister men kórmelerdi uıymdastyryp, ulttyq taǵamdaryn usynady. Dástúrge aınala bastaǵan is-sharaǵa qyzyǵýshylyq tanytyp, onyń tartymdy ári qyzyqty ótýine atsalysýshylar da tabyla bastady. Mysaly, festıvalǵa Túrikmenstan,Tájikstan, Grýzııa Elshilikteri, Qazaqstan Káristeriniń qaýymdastyǵy, Ýkraınanyń «Vatra» qoǵamdyq birlestigi, «Qaıta órleý» nemis ortalyǵy, Armıan etno-mádenı birlestigi, Tájikstannyń «Parvız», Sheshen-ıngýshtardyń «Vaınah» etno-mádenı birlestikteri, Vrotslav ýnıversıtetiniń (Polsha) «Beregınıa» shyǵarmashylyq toby jáne basqa da memlekettik jáne qoǵamdyq ujymdar aıtarlyqtaı demeý kórsetýde. Ýnıversıtetimizde sondaı-aq, oqytýshylar men stýdentter úshin qazaq jáne orys tilin úırenýge arnalǵan tegin kýrstar jumys istep jatqanyn aıta keteıin. Bul jumysymyzdyń nátıjesin de kóre bastadyq. Aıtalyq, keıingi jyldary qazaq tilin meńgergen basqa ult ókilderinen quralǵan kóńildiler men tapqyrlar klýby joǵary jáne orta arnaýly oqý oryndardyń arasyndaǵy qalalyq baıqaýlarda birinshi oryndardy ıelenip júr.
- Memleket basshysy N.Nazarbaev Assambleıanyń kezekti 15-shi sessııasynda BAQ-tarda etnosaralyq jáne konfessııaaralyq qarym-qatynastardy ádeptilikpen jazý mańyzdy ekendigin atap ótti. BAQ-tardyń búgingi jumysynan neni alyp, neni qosar edińiz?
- Iá, tórtinshi bılik bolyp sanalatyn BAQ-nyń el birligin nyǵaıtýda, etnosaralyq jáne konfessııaaralyq kelisimniń qazaqstandyq modelin jetildirýde jaýapkershiligi óte zor. Ultaralyq kelisim jáne sana tózimdiligine baılanysty maqalalar men tele- radıohabarlardy daıyndaǵanda taqyrypqa tereń úńilip, ulttyń tili men dinine, tarıhyna, ádebıeti men mádenıetine kóleńke túsiretindeı oı-pikirlerden aýlaq bolýǵa tyrysqan jón. Orys tildi basylymdarymyz tili oryssha shyqqan jastarymyzdyń memlekettik tildi meńgerýge qyzyǵýshylyǵyn týdyratyn maqalalardy jıi jaryqqa shyǵaryp tursa quba-qup bolar edi. Al ázirshe mundaı materıaldar negizinen qazaq tildi gazet-jýrnaldarda jarııalanyp, olardyń nazarynan tys qalyp júr. Qazaq tildi buqaralyq aqparat quraldary jas býynǵa orys jáne shet tilderin bilýdiń mańyzdylyǵyn nasıhattap, oı-órisi keń azamat retinde qalyptasýyna atsalysýy kerek.
- Áńgimeńizge rahmet!