Bilimdi aqparattandyrý salasynda qoldanylyp júrgen termınderdi júıelep, naqtylaý kerek – professor Esen Bıdaıbekov
HHІ ǵasyrdyń bastap jahandyq aqparattandyrý protsesine belsene kirigip ketti. Búginde Qazaqstan qoǵamynda bilimdi aqparattandyrý isi qarqyndy júrip jatyr. Al bul is qalaı júrgizilip jatyr, qandaı jetistikterimiz bar, kemshin túsip jatqan tustarymyz qaısy? Osy máselelerdiń baıybyna úshin fızıka-matematıka ǵylymdarynyń kandıdaty, Abaı atyndaǵy QazUPÝ-diń professory, Reseıdiń Bilimdi aqparattandyrý akademııasynyń akademıgi Esen Bıdaıbekovti áńgimege tartqan edik.
- Esen Yqylasuly, bilimdi aqparattandyrýdyń qandaı basty erekshelikteri bar?
- "Aqparat" sózi "ınformatsııa" degen halyqaralyq termınniń qazaq tilindegi balamasy. Bul sózdi jıyrmasynshy ǵasyrdyń sońy men jıyrma birinshi ǵasyrdyń bas kezinde bizdiń qazaq jýrnalısteri qalyptastyrdy. Bir kezderi qazaq tildi jýrnalıster qalyptastyrǵan "aqparat" sózi qazirgi tańda ǵylymda, tehnıkada, turmysta jıi qoldanylatyn ataýlardyń birine aınaldy. Al "ınformatıka" sózi aqparatty jınaqtaý, saqtaý, taratý degen uǵymdy bildiredi. «Informatıka» óńdeý amaldaryn kompıýter arqyly iske asyrýdyń zańdaryn jáne zańdylyqtaryn zertteıtin pán ári ǵylym salasy retinde túsindiriledi.
«Ioformatıka» termıni keńes úkimeti kezinde orta bilim berý júıesine mektep páni retinde (1985 jyly) engizildi. ıAǵnı bul protsess qazaq jýrnalısteriniń "aqparat" sózin qalyptastyrýynan burynyraq boldy, sondyqtan da "ınformatıka" ataýy esh aýdarmasyz, sol kúıinde qabyldanyp qaldy.
Kóptegen álemdik tilderde "ınformatıka", "ınformatsııa" termınderi aýdarylmaı, sol kúıinde qabyldanǵan. "Aqparat", "maǵlumat" uǵymdary bir-birine óte jaqyn, sondyqtan da «aqparat» sózi jalpy ómirde keńinen qoldanysqa enip ketti. Al jalpy bilimniń, habardyń jeke adam ómirinde ǵana emes, búkil qoǵam ómirinde de óte mańyzdy ról atqaratyndyǵy belgili. Qoǵamdaǵy aqparattyń taralý aýqymynyń tez ósýine qazirgi zaman adamynyń aqparatpen jumys isteı bilý ıkemdiligi oń yqpal etýde. Adam ómiriniń maqsattarynyń biri - múmkindiginshe kóp maǵlumat alyp, ártúrli halyqtardyń mádenıetine aralasý, ıaǵnı aqparatty barynsha kóbirek ıgerý. Ár nárseniń mán-maǵynasyna, ásirese, oqyp, bilim alý kezinde úńilý erikkenniń ermegi emes, kerek deseńiz bul umtylys órkenıetti búlinip talqandalýdan saqtap qalýdyń birden-bir balamasyz joly. Ár nárseniń mán-maǵynasy neǵurlym tezirek túsinilse, biz soǵurlym kóp nárseni saqtap qala alamyz. Sol sebepti de frantsýz dıplomaty E. Taleırannyń "kim aqparatqa ıe, sol álemdi bıleıdi", degen sózi búgingi tańda tek saıası maǵynamen ǵana emes, odan da aýqymdyraq - ekonomıkalyq, áleýmettik maǵynamen de tolyqtyryla túsedi.
- Aqparattandyrý protsesi qoǵamdy ózgertýge qanshalyqty yqpal ete alady?
- Qazirgi kezeńge deıin 6 aqparattyq revolıýtsııa boldy. Birinshi kezeńde - til men adamnyń anyq sóıleýi, ekinshi kezeńde - jazý, úshinshi kezeńde - kitap basyp shyǵarý, tórtinshi kezeńde - aqparatty jiberý men taratý paıda boldy. Osy tórtinshi kezeńde telegraf, telefon, radıo jáne televıdenıe sııaqty quraldar oılap tabyldy. Al besinshi kezeńge - adamzat balasynyń esepteý tehnıkasyn belsendi paıdalana bastaǵan kezin jatqyzýǵa bolady. Búgingi tańda biz kompıýterlik jelilerdiń paıda bolýyna jáne olardyń mýltımedıa tehnologııalary men vırtýaldy shyndyqpen yqpaldasýyna baılanysty altynshy aqparattyq revolıýtsııanyń kúási bolyp otyrmyz. Aqparattandyrý qoǵam ómiriniń barlyq salalaryna revolıýtsııalyq áser jasaı otyryp, adamdardyń ómir súrýin jáne qyzmet etýi jaǵdaılaryn, mádenıetin, júris-turys stereotıpin, oılaý júıesin túbegeıli ózgertýde.
Aqparattyq tehnologııalar salasyndaǵy aıqyn progress ǵylymı jáne ǵylymı-kópshilik basylymdarda "aqparattyq qoǵam" ataýynyń paıda bolýyna ákeldi. Ǵalymdardyń kóbi aqparattyq qoǵam dep - onyń basty ónimi maǵlumattar bolyp tabylatyn qoǵamdy túsinedi. Keıbir baǵalaýlar boıynsha bizdiń dáýirimizdiń basynan beri adamzat jınaqtaǵan maǵlumattardyń eki eselenýi birinshi ret 1750 jylǵa, ekinshi ret HH ǵasyrdyń basyna, úshinshi ret 1950 jylǵa taman bolǵan. 1950 jyldan bastap álemdegi bilimniń jalpy kólemi ár 10 jylda, 1970 jyldan bastap ár 5 jylda, al 1991 jyldan bastap jyl saıyn eki eselenýde. Bul búgingi kúnde álemdegi bilim kóleminiń 250 myń eseden asa artqanyn bildiredi.
- Aqparattyq qoǵamnyń qalyptasý tarıhyna kóz júgirtsek ár kezeńde qyzmettiń jańa túrleri qalyptasyp, damyp otyrǵanyn ańǵarýǵa bolady. Bul úrdistiń bilim berý protsesine áseri qandaı?
- Sońǵy jyldary qoǵamda kompıýterlik tehnıka men aqparatty óńdeý protsesteri boıynsha konsýltatsııalyq, ǵylymı-aqparattyq jáne taǵy da basqa qyzmetter kórsetetin adamdardyń kásibı toptary paıda boldy. Jańa ǵylymı jáne kásibı baǵyttardyń paıda bolýy kadrlar daıyndaýdyń arnaıy júıesin talap etedi. Bul júıege qoǵamdy aqparattandyrý kezeńiniń shynaıylyǵy jáne oqytýdyń mazmuny ǵana emes, ádisteri men quraldary da saı bolýy tıis. Bilimdi aqparattandyrý máselesine memleket te erekshe kóńil bólýde. Qoǵamdy aqparattandyrýdy damytý protsesine memlekettik turǵydan júıeli kelýdiń qajettiligi HH ǵasyrdyń 90-jyldarynyń basynda kórinis ala bastady.
Tarıhı turǵydan bilimdi aqparattandyrý - basqarylatyn jáne basqarylmaıtyn eki negizgi baǵytta júzege asyrylady. Basqarylatyn bilimdi aqparattandyrý - uıymdastyrylǵan protsestik sıpatta bolyp, materıaldyq resýrstarmen súıemeldenedi. Onyń negizin kópshilikpen moıyndalyp, negizdelgen tujyrymdar men baǵdarlamalar quraıdy. Basqarylmaıtyn bilimdi aqparattandyrý -bilim júıesi qyzmetkerleriniń bastamasymen tómennen júzege asyrylyp, bilim qyzmetiniń jáne pándik aımaqtardyń eń kókeıkesti salalaryn qamtıdy.
Elbasy Qazaqstan halqyna joldaýynda: "Biz búkil el boıynsha bilimniń sapaly qyzmet etýin álemdik standarttar deńgeıinde usynýǵa qol jetkizýge tıispiz. ...On-laın rejıminde oqytý praktıkasyn damytý, jaratylystaný - ǵylymı baǵdarly arnaıy synyptar júıelerin qarastyrý qajet", - degen bolatyn. Bilim jáne ǵylym mınıstrligi mektepterdi kompıýterlendirý, olardy ǵalamtorǵa qosý men telefondandyrý boıynsha úlken jumys júrgizip jatyr. Qazirgi kezde orta jalpy bilim berý uıymdarynyń kompıýterlik tehnıkamen qamtamasyz etilýi, mýltımedııalyq kabınetterdi esepke alǵanda, 1 kompıýterge - 21 oqýshydan, al aýyldyq mektepte - 20 oqýshydan keledi. Ǵalamtor jelisine jalpy bilim berý mektepteriniń 98 paıyzy, onyń ishinde aýyldyq mektepterdiń - 97 paıyzy qosylǵan. Degenmen, aqparattandyrý - tek kompıýterler jáne onymen baılanystylar ǵana emes ekendigin de ese ustaý kerek. Aqparattandyrý degenimiz sonymen qatar bilim berýdi aqparatpen, oqý kózderimen jáne aqparattyq tehnologııalarmen keneltý. Bunda kompıýter uǵymy atymen joq. Mektep kitaphanasyna jańa kitaptyń túsýi - ol da aqparattandyrý. Sondyqtan da aqparattandyrý protsesinde quraldardyń bári kompıýterlik bolýy mindet emes. Aqparattandyrý sózinde kompıýtrlendirýdiń nyshany da joq. Aqparattandyrý keń uǵym. Ekinshiden, bilim berýdi aqparattandyrýdy tek protsess dep túsiný úlken qate. Protsesti oqytý múmkin emes.
- Qazirgi tańda bizdiń qoǵamda aqparattandyrýdy tejep otyrǵan qandaı negizgi máseleler bar?
-Negizgi problemalar - ekeý. Birinshisi - aqparattandyrý quraldaryn paıdalanyp, jumys isteýge pedagoktardyń kópshiliginiń daıyn emestigi. Ekinshisi - bilimdegi aqparattyq resýrstardyń mazmundyq tolyqtyrmalary sapasynyń tómendigi jáne oqytýdyń ádistemelik júıelerine baılanyssyzdyǵy ári sáıkes emestigi. Baıqasańyz, kompıýterlerdiń, ınternettiń jáne basqalardyń joqtyǵy shyn máninde másele emes. Aqsha bólinse, onyń bári sheshiledi. Al kompıýterleri jáne jelileri bar, biraq olarmen qalaı jumys isteý kerektigin bilmeıtin jáne resýrstary joq jaǵdaılar jıi kezdesedi. Áńgime túımeshikti basa almaýda nemese baǵdarlamalardy qosyp, paıdalanýdy bilmegendikte emes. Buny úırený qıyn emes, qajet bolsa kitaptar, kýrstar jáne taǵy basqalar bar. Al aqparattandyrý quraldaryn paıdalanyp, oqytýdyń tıimdiligin arttyrýǵa úıretý - bul árıne, problema. Muny, kompıýterdi paıdalana alatyndyǵyna qaramastan, pedagoktar túgeldeı derlik bilmeıdi deýge bolady.
Bilimdi aqparattandyrýdy is-áreket retinde qazirgi pedagoktarǵa da, keleshektegi pedagoktarǵa da oqytý kerek. Pedagogıkalyq joǵary oqý oryndary stýdenteriniń barlyǵy bilimdi aqparattandyrý salasy boıynsha daıyndyqtan ótýi tıis. Pedagogıkalyq joǵary oqý oryndarynda ádistemeni qalaı oqytatyn bolsa, bilimdi aqparattandyrýdy da solaı oqytý kerek.
Bilimdi aqparattandyrý - bul oqytýdy ǵana aqparattandyrý emes. Bul degenimiz - oqý qyzmetin, oqý nátıjelerin baqylaý men ólsheýdi, oqýdan tys qyzmet pen tárbıeleý úderisterin, ǵylymı zertteý qyzmetin jáne ǵylymı ádistemelik qyzmetti, sol sııaqty uıymdastyrý-basqarý qyzmetin aqparattandyrý. Bunyń barlyǵy ózara baılanysta ári qaıshylyqsyz aqparattandyrylýy tıis.
Resýrstar men tehnologııalar sapaly bolyp, sapanyń keshendi saraptamasynan ótýi tıis. Olar «paıdalaný kóp bolsa tipti jaqsy» degen qaǵıda boıynsha júzege asyrylmaı, shyn máninde qaı jerge qajet bolsa, sol jerde bilim júıesiniń talaptaryna saı bolýy tıis. Qazirgi kezde bizde resýrs jasalynady, al ol «qaı jerde, qalaı paıdalanylady» ony eshkim oılamaıdy.
Internettegi resýrstardy da júıeleý qajet. Aqparattandyrý quraldaryna "ortaq jol ashatyn" portaldar kerek. Resýrstardyń bilimge qajettiligin zerttep, soǵan sáıkes jáne saraptamadan ótken soń olardy ornalastyryp, júıeleý qajet. Mysaly, eger bilim portalynda Pýshkınniń 120 portreti, Mendeleevtiń 78 portreti jınalǵan bolsa, onda bul artyq nárse. Biz qazir "ártúrli tilde" sóıleımiz. Informatıkanyń, bilimdi aqparattandyrýdyń termınderin, ásirese memlekettik tilde júıelep, naqtylaý kerek. Budan basqa, oqytýshy jaǵynan, sol sııaqty oqýshy jaǵynan bolsyn aqparatqa syn kózben qaraý qajet. Sapalysyn sapasyzynan, jetilgenin jetilmegeninen ajyrata bilý kerek. Qazir aqparattyq bilim ordasyn qalyptastyrý áreketi kóptegen joǵary oqý oryndarynda qolǵa alynýda. Biraq ol áreketter, ádette jekelengen aqparattyq quraldar men tehnologııalardy ózara úılestirýdiń tehnıkalyq máselerin sheshýge keltiriledi de, aqparattandyrý quraldaryn paıdalanýdy sıpattaıtyn mazmun men ádisterdi birizdilendirý máseleleri zertteý sheńberinen tys qalyp qoıady. Júrgizilgen jumystar aldyn ala múmkin bolatyn teorııalyq aspektilerdi eskere otyryp josparlanbaıdy.
-Osy arada álipbıdi ózgertýge qatysty oıyńyzdy aıta ketseńiz?
- Menińshe, erte me, kesh pe biz báribir latyn álipbıine kóshemiz. Ony san-saqqa júgirtip, astarynan saıası mán izdeýge áýestenýshiler bar. Barlyq másele qoǵam músheleriniń psıhologııalyq daıyndyǵyna tirelip tur. Eger bul úrdis tezirek júretin bolsa, qazir qolymyz jetpeı júrgen kóptegen máseleler jeńildeıdi. Latynǵa kóshsek biraz nárse eshkimnen suramaı-aq sheshilip qalýy múmkin. Sondaı-aq jahandaný úderisine kirigýdi jeńildetedi. Máselen, qazir aǵa býyn ókilderi aǵylshynsha jazýlarǵa mán bermeıdi. Eger latynǵa kóshetin bolsaq oǵan jurttyń bári kóńil bóledi. Árıne, álipbıdi kırılıtsadan latynǵa kóshirý belgili bir ýaqytty qajet etetin shara. Degenmen ol osy ýaqytqa deıin jınaqtalǵan jazba muramyzdy latynsha kóshirýge tirelip turǵan joq. Oǵan qajetti qural bizde jetkilikti. Shyndap kelgende bári erik-jigerge tirelip tur. Keıbireýler bul bizge qosymsha shyǵyn ákeledi deýi múmkin. Shyǵynsyz kiris bolmaıdy. Onyń ústine bul shara bizdiń táýelsizdigimizdi bekemdep, básekelestik qabiletimizdi kóterýge qyzmet etetin úlken is bolmaq.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!