Bıbigúl Tólegenova: Dımashtyń menen jasy kishi bolǵanymen joly úlken
- Suraǵyńdy qoıa jatarsyń. Eń áýeli men halqyma myń da bir rahmetimdi aıtamyn. Áli kúnge men 95 jasqa kelsem de ánshi qyzymyz dep baǵalaıdy. Soǵan qaraǵanda halyqtyń súıispenshiligin eshbir ataqpen, eshbir aqshamen satyp ala almaısyń.
- Osy jasqa kelseńiz de tynym kórmeı el aralap júrgenińizdi halyqtyń sol qurmetine degen izetińiz desek bolady ǵoı ?
- 17 qarashadan bastap mereıtoı kontsertterim ótip jatqanyn bilesiz. «Astana operanyń» bastamasyn Almatydaǵy fılarmonııa jalǵap áketti. Bárine shúkir dep otyrmyn. Qansha aıtqanmen qazir ózim án aıta almaımyn. Biraq munda meniń shákirtterim, laýreattarym bar. Solar shyǵyp meniń repertýarymnan án aıtady.
Keıingi kúnderi kestemiz tym tyǵyz bolyp ketti. 95 jastaǵy kempirge, árıne, qıyn. Buryn úlken adamdar jer úı kerek dep otyrǵanda túsinbeıtinmin. Endi túsinip jatyrmyn. Kirip-shyǵyp júrgisi keledi eken. Men keı kezde úıden jarty aılap shyqpaımyn. Óıtkeni omyrtqam eki jerden synyp, qos taıaqqa, kolıaskaǵa májbúr bolyp qaldym. Endi qaıtesiń... Ómir degen sol. Biraq ta osynyń ózine de Allaǵa myń shúkir dep otyramyn.
- Týǵan kúnińizdi bıyl Astanada qarsy alasyz ba ?
- Astanada kontsert ótkizgennen keıin birden Almatyǵa ketemiz. 16 jeltoqsan - táýelsizdik kúni. Sondyqtan men úıde otyramyn. Byltyr kúndizgi saǵat onnan bastap túngi saǵat on birge deıin quttyqtap kelýshiler úzilgen joq. Soǵan qaraǵanda men shynynda baqytty adam ekenmin ǵoı dep oılaımyn.
Búgin bir top bıznesmen jınalyp ashqan Bıbigúl Tólegenova atyndaǵy kreatıvti mektepke taǵy bardym. Sol mektepke ár barǵan saıyn bir qyzyqqa tap bolamyn. Keshe qarasam, ashylǵan tórt aıdyń ishinde birsypyra jumys istelipti. Oqý kabınetterinen bastap ashanasyna deıin aralap shyqtym. Túrli halyqtyń taǵamy beriledi eken. Bizdiń zamanymyzda qalaı boldy? «Bári front úshin» dep ash-jalańash eńbek ettik qoı. Sol qıyndyqtar tekke ketpegenine táýbe deımin.
- Sizdiń osynsha jasqa kelip tyń otyrǵanyńyzdyń, sanańyzdyń sergek otyrǵanynyń qupııasy nede? Bálkim daýsyńyzdy saqtaý úshin qatań rejım ustanǵan shyǵarsyz ?
- Men rejım saqtadym dep maqtana almaımyn. Biraq qazir jasym ulǵaıǵandyqtan rejımge baǵynamyn. Maıly, tuzdy, jyly tamaq jemeımin. Bala-shaǵanyń aldynda masyl bolmaı, óziń de qınalmaı ómir súrgen durys qoı. Jas kezimde ájem aıtatyn «Iá, Alla taǵalam, maǵan az aýrý, asa tózim ber», - dep otyratyn. Qazir oılap otyrsam, «Meni alatyn bolsań, qınamaı ǵana alyp ket. Eshkimge masyl qylmaı, ózimdi de qınamaı al», - degeni eken ǵoı. Biraq ta, qudaıǵa shúkir, qolymnan kelgenshe qos qolymdy qýsyryp otyrmaımyn. Áli konservatorııada konsýltant bolyp jumys isteımin. Sodan keıin eki jylda bir konkýrs ótkizemiz. Jańaǵy aıtqan mektep meniń atymda bolǵannan keıin jaýapkershilikti sezinip, tynys-tirshiligin baqylap otyrýǵa tyrysamyn. Sol mektepti ashyp, oǵan meniń atymdy berip júrgen bıznesmen jigitterge rahmet.
Dron degendi estigende júregim selk ete túsetin. Óıtkeni Ýkraına men Reseı bir-birine dronmen bomba tastaǵanyn jańalyqtardan kúnde oqımyz ǵoı. Myna jerde sol dronmen 11-12 jastaǵy balalar fýtbol oınap otyr. Solardy tamashalap jarty saǵattaı otyryp qalyppyn. Biri Qaraǵandydan, biri Astananyń ózinen, taǵy biri Qostanaıdan, tórtinshisi Oraldan kelipti. Meniń eki shóberem de sonda oqıdy. Solardyń balalyq shaǵy bizdikine uqsamaǵanyna shúkir etemin.
- 95 jasqa kelgende ómirden ne túıdińiz? Qazirgi zamannyń betalysyna kóńilińiz tola ma? Nege alańdaısyz? Nege súıinesiz ?
- Men saıasattan alys adammyn, mádenıet adamymyn. Osy 95 jasqa zamannyń talaı qubylǵanyn, qıyndyqtyń túr-túrin kórip jetkendikten osy kúnge myń da bir rahmet dep qana aıta alamyn.
- Onda suraǵymdy mádenıetke jaqyndatyp qoıaıyn. Qazirgi qazaq án óneriniń bet alysy týraly ne aıtasyz? Qazaq sahnasynda júrgen izbasarlaryńyz aǵa býyn salyp ketken óner jolyn qanshalyqty laıyqty jalǵastyryp jatyr dep oılaısyz?
- Men, birinshiden, Dımash Qudaıbergenge myń da bir rahmet aıtamyn. Búkil jer júzin aýzyna qaratqan, qazaq únine telmirtken adamǵa bas ııýimiz kerek. Jas bolsa da bizden joly úlken. Eshbir ánshimiz dál ondaı jetistikke jetip kórgen joq. Óıtkeni Dımashtyń óziniń harızmasy bar. Sahnaǵa shyqqanda óte bir qýatty energııasy bar. Ol aıtatyn ánderdiń mánin túsiný úshin tabynýshylary qazaqtyń tilin úırenip jatyr. Sonyń ózi úlken dáreje ǵoı.
Birde maǵan bir óziń sııaqty tilshi kelip Qaırat Nurtas degen ánshi men Dımashtyń qaısysy shyn ónerpaz degen suraq qoıdy. Men oǵan Dımash ánshi, al Qaırat sııaqtylar oryndaýshy ekenin aıttym. Jýrnalıst Dımashty sanaýly adam tyńdaıtynyn, al Qaırat Nurtastyń ánine búkil jastar bıleıtinin aıtyp qarsy ýáj keltirdi. Dımash pen estradada júrgen Qaırattardyń arasy jer men kókteı dedim. Dımash – kókte, Qaırat sııaqtylar jerde.
- 95 jyl ǵumyryńyzda talaı uly adamdarmen dámdes boldyńyz ǵoı. Ónerdiń aınalasyndaǵy uly tulǵalardyń ishinde kimder sizdiń ánshilik jolyńyzǵa óz yqpalyn tıgizdi?
- Onyń bárin jópeldemede eske túsirý qıyn ǵoı. Mysaly, men Nurǵısanyń birneshe ánin alǵash sahnaǵa alyp shyqtym. Men 1954 jyly konservatorııany bitirip, teatrǵa kelgende eki jyldaı birge jumys istedik. Keıin on bes jyldaı fılarmonııada jumys istedim. Aýyl-aýyldy aralap, el ishinde óner kórsettik. Keıbir áriptesterim sol úshin meni «kolhoz ánshisi» dep keleke etetin. Ol kezde aıtý oıyma kelgen joq. Qazir oılasam, men aýyldaǵy qalyń qazaqtyń rýhanı tanymyn, mádenıetin kóterýge jumys isteppin. Sol aýyl qazir de bárimizdi asyrap otyr.
Nurǵısa týraly aıtaıyn degenim, 15 jyldan deıin meni qaıta teatrǵa tartty. Barmaımyn degenime qoımady. Sóıtsem, teatrǵa akademııalyq mártebe berý úshin ujymda keminde bir KSRO-nyń halyq ártisi bolý kerek eken.
Esesine kezinde qolym jetpeı qalǵan qyz Jibektiń obrazyn sahnaǵa ánmen alyp shyqtym. 1954 jyly teatrǵa kelgen kezde Kúlásh apaıdyń bar kezi edi. Men orys arasynda óskendikten, áýelgi túr-sıpatym men tilim de naǵyz qazaqı bolyp kórinbese kerek, keıin daıyn bolǵan kezde ózim aıtqyzamyn dep kelisim bermegen. Sol kisiniń keńesimen «Qarlyǵashty» aıtyp júrdim. Nurǵısa ekinshi ret teatrǵa shaqyrǵanda qyz Jibekke qolym jetti. Spektakl eki kún boldy. Sol eki kúnde de Nurǵısanyń ózi bas dırıjer boldy.
- Orys arasynda óstim dep otyrsyz ǵoı. Sizdi Shyǵystaǵy Katonqaraǵaıdyń jurty bizdiń ólkede ósken edi dep otyrady. Sol kezeń týraly buryn aıtylmaǵan estelikterińiz bar ma? Ákeńiz Ahmet alash arystarymen baılanysy bolǵany úshin ustalǵan deıtin ańyzdar bar. Ol jaǵynan habaryńyz bar ma ?
- Bizdiń shyn famılııamyz Baıǵonys bolý kerek eken. Meniń ákem asharshylyq jyly áke men shesheden birdeı jetim qalady. Negizi Abyraılynyń qazaǵy edi. Keıin atom bombasy jarylyp, tý-talaqaıy shyqqan jer ǵoı. Jetim qalǵan soń inisimen birge Semeıdegi týystarǵa barady. Baıǵonystardyń olardy qabyldaıtyn jaǵdaıy bolmasa kerek, «Nábı aǵańa bar» dep jón silteıdi.
- Nábı degen kisiniń qandaı týystyǵy bolǵan?
- Sony búginge deıin anyqtaı almaı kelemiz. Bálkim qudandaly adam ba, bilmeımin. Ana kisi qos jetimdi jylap qarsy alady. Nurjan deıtin bashqurt áıeli bolatyn, ekeýi 1904 jylǵy ákem men 1907 jylǵy inisin asyraıdy. Ákem sháıshi Ǵalı degen baıdyń úıinde samaýyr qaınatyp jumys isteıdi. Qoly bosasa, sonyń qorasyn sypyrady. Sóıtip kúneltedi.
Ákem Muhammedahmet 11-ge tolǵanda sondaǵy Mýsın degen baıdan qalǵan fabrıkaǵa júk tıeýshiniń kómekshisi bolyp jumysqa turady. Іnisi Muhammedkerim áli kishkenteı eken.
Keıin ákem sol jerden órtke qarsy kúzet qyzmetine aýysady. Onda da eńbegimen kózge túsip, kúzet bastyǵy bolady. Sodan keıin aýdandyq komıtet aýyldarǵa ınstrýktor etip taǵaıyndaıdy. Ákemizdiń qyzmet babymen Besqaraǵaıda turǵanymyz esimde. Keıin ákem qalalyq atqarý komıtetinde ınstrýktor bolyp júrgende Almatyǵa eki jyldyq oqýǵa jiberdi. Sol jaqtan Katonqaraǵaı aýdanynyń atqarý komıteti hatshysynyń orynbasary etip joldama beredi. Biraq biz Katonqaraǵaıǵa ákemnen buryn baryp qonystandyq. Ol Almatydan tikeleı keldi. Ol jerde Gerasımov degen birinshi hatshy boldy. Ákem ekinshi boldy, qashan da astynda qara arǵymaǵy, qaltasynda nagany bolatyn. Sol arǵymaǵyna minip shekarany sharlap ketetin.
Qyrkúıekte ol meni qolymnan jetektep mektepke apardy. Al qazan aıynda «halyq jaýy» retinde ustaldy. Tórt mılıtsıoner kelip, úıdi tintti. Іssaparǵa kettim degen ákem sodan oralǵan joq.
Sheshem jeti balamen qaldy. Bir sińlim qyzylshadan qaıtys boldy. Taǵy bir sińlim 1943 jyly ómirden ótti.
Ákemniń Alashordamen baılanysy týraly eshteńe bilmeımin. Ol ustalǵan kezde jas boldy ǵoı. Baılanysy boldy-aý dep oılamaımyn. Keıin qujat toltyrǵanda ákemniń 1937 jyly ustalyp ketkennen oralmaǵanyn ashyq jazyp júrdim. Sonyń kesirinen kapıtalıstik elderge gastrolge shyǵarmaıtyn. R.Baǵlanova, R.Jamanovalar balalar úıinde óstik dep jazady eken. Olardyń joly ashyq boldy. 1958 jyly ákem aqtaldy. Sodan keıin de 10 jyl boıy sotsıalıstik elderge ǵana shyǵyp júrdim. Aqyry 1967 jyly birinshi ret meni Egıpetke jiberdi. Odan keıin Kanadaǵa jolym tústi degendeı...
Al anam qatal adam boldy. Qolynda belbeý nemese tobylǵy júretin. Tyńdamasań, aıaqtan osatyn. Biraq ol úshin anamyzǵa renjip kórgen joqpyz. Ol kezde bári solaı tárbıeleıtin.
Anama kómektesý úshin altynshy synyptan bastap keshki mektepke aýystym. Semeı et kombınatynda jumys isteı júrip jetinshi synypty oryssha bitirdim. Orystardyń ishinde óstim dep otyrǵanym sol.
- Ánshilik kimnen darydy dep oılaısyz ?
- Sizge ákem týraly aıtaıyn degenim, meniń ákemniń daýsy óte jaqsy boldy. Dombyra men skrıpkany jaqsy tartty. Sháıshi Ǵalıdiń qolynda júrgende balasynyń skrıpka tartqanyna qyzyǵa qaraıdy eken. Baıdyń balasy moınyna skrıpka qystyrǵanda ákem samaýryn jaǵatyn aǵashty skrıpka etip elikteıdi eken. Sony kórgen sháıshi Ǵalı ákeme bir jármeńkeden skrıpka ákep beredi. Ol kisi de shala qazaqtyǵyna qaramastan asa bir kórnekti, salıqaly adam bolǵanǵa uqsaıdy. Ákem ol skrıpkany qasynan tastamaıtyn. Men 1948 Almatyǵa ketkenshe úıde turatyn. Keıin tappaı qaldyq.
Meniń anam noǵaı boldy ǵoı. Ákem álgi skrıpkamen noǵaıdyń kúılerin jaqsy oınaıtyn. Al anam qazaq ánderin keremet oryndaıtyn. Ánshilik maǵan ekeýinen de daryǵan shyǵar. Keıin qazaq operalaryn úırengen kezde qazaq ánderiniń sarynyn birden tanı qoıatynmyn. Óıtkeni anam qazaqtyń kóp ánin jatqa biletin.
Al ákemniń aýzynan tastamaıtyn bir áni boldy. Keıin mádenıettanýshylardan da, dástúrli ánshilerden de surap, taba almaı qoıdym. Áli kúnge deıin úni qulaǵymda. Tek qaıyrmasynyń mátini ǵana esimde qalypty.
- Aqqý edim kóldegi
- Suńqar edim shóldegi
- Amalym bar ma,
- Átteń táńirim, ahoý
- Shóldedim, - dep keletin.
Qandaı án ekenin eshkim aıta almaı qoıdy.
- Bálkim óz shyǵarǵan án shyǵar?
- Qazaqtyń halyq áni dep oılaımyn. Tek bizge
jetpeı qalǵan. Bireýler alashordashylardyń gımni bolýy múmkin degen boljam aıtty. Kim bilsin...
- Jalpy ózińiz qazir án tyńdaısyz ba? Tyńdasańyz kimderdi tyńdaısyz?
- Meniń ańsaıtynym sol halyq ánderi ǵoı. Qazir dombyramen aıtatyndar da azaıdy. Kóbi qyrtyń-tyrtyń. Erli-zaıypty bolyp án aıtý sánge aınalypty. Tyńdasam, tańǵalam. Bári bir-biriniń aýzyna túkirip qoıǵandaı. Erekshelik joq. Jalǵyz Maıra Іlııasovaǵa rahmet. «Saǵyndyrǵan ánder» dep eski ánderdi jańǵyrtyp júr. Al qazirginiń kóbi án emes, taqpaq qoı.
- Óz bala-shaǵańyzdyń ishinde jolyńyzdy qýǵan urpaq bar ma?
- Qudaıǵa shúkir myna sary qyzym bar. Eki qyzym, bir ulym boldy. Kishi qyzym 2007 jyly júrekten ketti. Jalǵyz qyzym qaldy. Ózi shesheme tartqan. Ulymnyń beli aýyryp, ekinshi toptaǵy múgedektigi bar. Sol ulymnyń Malıka degen bir qyzy bar. Sol Malıka Tólegenova «Astana Operada» dırektordyń halyqaralyq baılanys jónindegi orynbasary. Jýyqta Birikken Arab ámirlikterine áıgili «Şelkýnchıkti» aparyp qoıady. Byltyr ózderi suranyp baryp edi, bıyl arabtar shaqyrypty.
Eki shóberem Bıbigúl Tólegen atyndaǵy kreatıvti mektepte oqyp jatqanyn aıttym. Bir shóbereme ákemniń atyn qoıǵanbyz. Sol Ahmet dombyrany jaqsy kóredi. Kezinde Qarshyǵa Ahmedııarov óziniń kollektsııalyq dombyrasyn syılaǵan. Sony osy shóbereme ákep berdim. Skrıpkany da úırenip júr eken. Ákem sııaqty azamat bola ma dep úmittenemin. Daýysy da keremet.
- Elge aıtar qanda tilegińiz bar?
- Qazir menimen zamandas adam qalmaı barady. Menen keıingi degen Asanáliniń ózi 88-ge kelipti. Sheshem aıtatyn, «Qartaıǵan soń otyrýyń molda sııaqty, aqyrǵanyń shaıtan sııaqty bolady», - deıtin. Sonyń bárin halyqtyń yqylasy, jyly lebizi jeńildetip ketedi. Osyndaı iltıpatshyl halyq aman bolsyn.