Beırýt portyndaǵy jarylys: Kim kináli
2020 jyldyń 4 tamyzy kúni saǵat shamamen 18-00-de Lıvan astanasy Beırýt qalasyndaǵy teńiz portynda alǵashqy jarylys oryn alyp, sońy alapat órtke ulasty. Qyzyl jalyn saldarynan birneshe shaǵyn jarylys tirkelip, sodan keıin joıqyn tolqyn týdyrǵan qýatty jarylys boldy.
Alǵashqy jarylys kóptegen kýágerdiń nazaryn ózine aýdartty. Dál osy jaıt áleýmettik jelide jarylysqa qatysty beınejazbalardyń óte kóp bolýyna múmkindik berdi. Ekinshi jarylystyń qýatty bolǵany sonshalyq, birneshe shaqyrymdyq radıýstaǵy ǵımarattardyń ózi búlindi. Seısmologtardyń dereginshe, jarylys qýaty 3,3 baldyq seısmıkalyq tolqyn týdyrǵan. Onyń qýaty trotıl ekvıvalentinde 2,2 tonna dep baǵalanady. Al kelesi bir málimetterge qaraǵanda, jarylys Hırosımaǵa tastalǵan atom bombasy qýatynyń onnan bir bóligine teń bolǵan.
Jarylys daýysy tek búkil Lıvanǵa ǵana emes, tipti onyń aýmaǵynan tysqary jerge de estildi. Máselen, Beırýttan 240 shaqyrym jerde ornalasqan Kıpr turǵyndarynyń da qulaǵyna jarylys dúmpýi jetti. Sol kezde Lıvannyń Joǵary qorǵanys keńesi shuǵyl jıyn ótkizip, onyń qorytyndysynda el astanasyn apat aımaǵy, al 5 tamyzdy aza tutý kúni dep jarııalaǵan edi.
Osydan keıin Hasan Dıab Úkimetine jappaı narazylyq aktsııalary bastalyp, ol tolyq quramda otstavkaǵa ketti. Degenmen, jańa Úkimet jasaqtalǵanǵa deıin mindetin atqarýshy retinde jumysyn jalǵastyrdy.
Foto: BBC
Birneshe ondaǵan adamnyń ómirin jalmaǵan jarylys saldarynan 3 aýrýhana, medıtsınalyq dári-dármek qoımasy, astyq elevatory, sonymen qatar eldiń energııa júıesin basqarý ulttyq ortalyǵy qırady. Jarylys oshaǵynan 10 shaqyrym jerdegi ǵımarattardyń bári, onyń ishinde Qazaqstannyń dıplomatııalyq ókildigi búlindi. Ókildikte bolǵan Qazaqstan kosýly jeńil jaraqat aldy.
Sol kezde Lıvan Prezıdenti bolǵan Mıshel Aýn port qoımasynda 2 750 tonna ammonıı nıtraty, ıaǵnı ammıak selıtrasy saqtalǵanyn málimdegen edi. Bul zatty jarylys jumystaryna, sonymen qatar azot tyńaıtqyshy retinde kádege jaratýǵa bolady.
Qaýipti zat Beırýt portyna 2013 jyly jetkizilgen. Reseılik Igor Grechýshkınge tıesili «Rhosus» 2013 jyldyń qyrkúıeginde «Rýstavı Azot» kombınatynda shyǵarylǵan 2 750 tonna ammonıı nıtratyn Batýmı portynan tıep, moldava týymen jolǵa shyqqan. Júk Mozambıkke jetkizilýi tıis edi. 2 aıdan keıin keme qozǵaltqyshynan aqaý shyǵyp, Beırýt portyna aıaldaıdy. Aıta keterligi, 1986 jyly jasalǵan keme palýbasyn tot basyp, órt qaýipsizdigine qatysty da problemalary bolǵan. «Rhosus» Beırýtta jol-qurylys tehnıkalaryn tıeý qajet edi. Alaıda júk syıymdylyǵyn esepteýdegi qatelikterge baılanysty qosymsha júk artylmaǵan.
2014 jyldyń aqpanynda 100 myń dollar tólem jasamaǵan kemeni lıvan bıligi tutqynǵa alady. Al keme kapıtany Borıs Prokoshevke aǵa mehanıkpen, úshinshi mehanıkpen jáne botsmanmen birge kemege qalý buıyrylady. Alaıda, olar kemede qyrkúıek aıyna deıin bolyp, sot protsesinen keıin Lıvannan shyǵyp ketedi. Al bul ýaqytta eskirgen keme túbi tesilip, ammonıı nıtraty port qoımasyna aýystyrylady.
Kim kináli?
Qaýipti júktiń bar ekenin kim bildi jáne adamdardyń ólimi men qırandylarǵa jaýapkershilik kimge júktelýi tıis? Búginde bul saýalǵa 2021 jyldyń aqpanynda Beırýt portyndaǵy jarylystyń jetekshi tergeýshisi bolyp taǵaıyndalǵan sýdıa Tarık Bıtar bastaǵan tergeý toby jaýap tabýǵa tyrysyp jatyr.
Foto: Tarık Bıtar
Tarık Bıtar 1974 jyly Lıvannyń soltústiginde hrıstıan otbasynda dúnıege kelgen. Lıvan ýnıversıtetinde zańgerlik bilim alǵan ol mansap jolyn zańgerlikten bastap, keıin Trıpolda qylmystyq ister jónindegi sýdıa, Lıvannyń soltústiginde prokýror bolyp jumys isteıdi. 2017 jyly Beırýtke qonys aýdaryp, el astanasynyń qylmystyq sotynyń basshysy bolady.
Bıtar tergeýge kiriskennen keıin barlyq tarap ony beıtarap ári tájirıbe tulǵa dep sanady. Alaıda, ol tergeýge basty tulǵalardy shaqyra bastaǵan sátte keıbir saıasatkerler, ásirese «Hızballa» men «Amal» sheıit partııalarynyń jaqtastary ony «AQSh-tyń Beırýttegi elshiliginen buıryq aldy, saıasılanyp ketti» dep aıyptady.
Ol Úkimet basshysy bolǵan Hasan Dıabty, burynǵy Qarjy mınıstri, depýtat Álı Hasan Halıldi, sonymen qatar Kólik jáne qoǵamdyq jumystar eks-mınıstri ıÝsef Fenıanosty kýálik berýge shaqyrýǵa tyrysty. Al olar tergeýmen ymyraǵa kelýden bas tartyp, sýdıany qaralaýǵa umtyldy. Bıtardyń el parlamentinen Lıvannyń burynǵy saıasatkerleri men qaýipsizdik qyzmetiniń joǵary laýazymdy qyzmetkerlerinen sot tergeýine qarsy ımmýnıetin alyp tastaý ótinishinen de túk shyqqan joq. Osydan keıin eldegi ahýal odan ary ýshyǵyp, 2021 jyldyń qazanynda básekeles taraptar arasynda qarýly qaqtyǵys oryn aldy. 5 saǵatqa sozylǵan atys Lıvan armııasynyń kúshimen ǵana toqtatyldy.
Dál osy jaıt porttaǵy jarylys tóńiregindegi qarama-qaıshylyqty shıelenistirip jiberdi. Jarylys saldarynan qaza tapqandardyń otbasy men týǵan-týystary Bıtarǵa qoldaý kórsetse, ekinshi tarap onyń otstavkaǵa ketýin talap etti. Bıtar tergeýi 2021 jyldyń jeltoqsanynda burynǵy úsh mınıstrdiń sotqa shaǵym berýine baılanysty toqtatyldy.
Qazirgi jaǵdaı qandaı?
2023 jyldyń qańtarynda Bıtar óz ókilettigin qaıtaryp aldy jáne lıvan qoǵamdastyǵy men azamattyq qoǵam onyń oralýyna qoldaý bildirdi. Degenmen, saıası jáne sot ısteblıshmenti senimsizdik tanytqany da bar.
Bıtar saıasatkerler, memlekettik qyzmetshiler jáne sýdıalarǵa qarsy qaıtadan is qozǵady. Reuters agenttiginiń qolyna túsken sot qujattaryna sáıkes, Bıtar Lıvannyń bas prokýrory Gassan Oveıdatqa, Lıvannyń ishki barlaý qyzmetiniń basshysy general-maıor Abbas Ibragımge jáne armııanyń burynǵy qolbasshysy Jan Kahvadjıge qosymsha aıyp taqty. Al Associated Press aıyptalýshylardyń qatarynda general-maıor Tonı Salıbtiń de bar ekendigin habarlady.
Aıta keterligi, tergeýge tikeleı qatysy bar bas prokýror Oveıdat Bıtardyń ózine qarsy aıyp taǵyp otyr. Bas prokýrordyń jarylysqa qatysty is boıynsha tutqynda otyrǵan, elden ketýge tyıym salynǵan 17 tutqyndy bosatyp jibergeni belgili. Olardyń birazy el aýmaǵynan boı tasalap úlgergen. Bul jaıt ta qoǵamnyń narazylyǵyn týdyryp otyr.
Jarylys qurbandary lıvandyqtar jadynda
Human Rights Watch quqyq qorǵaý uıymynyń esebine sáıkes, táýelsiz tergeý nátıjesine oraı 215-ten astam adamnyń qaza taýyp, shamamen 300 myń adamnyń baspanasyn tastap ketkeni belgili. Sonymen qatar 7 myń adam jaralanyp, onyń keminde 150-i múgedek bolyp qalǵan.
Búginde jarylys qurbandarynyń týystary ádildik izdep, memleketten kinálilerdi tabýdy jáne olardy jaýapkershilikke tartýdy talap etip júr. Qaıǵyly jaıt qurbandarynyń kópshiliginiń otbasy Bıtarǵa qoldaý kórsetip, bılikti tyńǵylyqty ári kedergisiz tergeý júrgizýge shaqyrýda. Degenmen, keıbireýleri ishki tergeýden úmitin úzip, BUU kómegimen faktilerdi anyqtaý jónindegi mıssııa ótkizýdi talap etý ústinde.
Qańtarda tragedııa qurbandarynyń otbasylary kezekti ret narazylyq aktsııasyn ótkizip, Lıvannyń ádil sot saraıyna kirýge tyrysty. Qurbandardyń sýretterin qoldaryna ustaǵan olar táýelsiz sot tergeýin júrgizýge shaqyrǵan-dy.