Beıbarys pen Berkeniń odaǵy qazirgi Qazaqstannyń negizin qalady – Jaqsylyq Sábıtov
Joshy ulysynyń kóshi
Meniń búgin oqıtyn baıandamam Alty Ordanyń 1259-65 jyldaǵy ahýalyna arnalady. Bul negizinen Berke hannyń saıası kúreske shyndap kirisken kezimen sáıkes keledi. Berke Altyn Ordanyń uly bıleýshileriniń biri edi. Altyn Ordanyń saqtalýyna, Joshy ulysynyń tarıhta ári qaraı jasaýyna yqpal etken adam boldy. Bul jerde Joshy ulysynyń birneshe mańyzdy kezeńdi bastan ótkergenin eskerý kerek. Birinshi kezeń 1206 jyldan bastalady. Bul kezde qazirgi Mońǵolııanyń aýmaǵynda Joshy ulysy quryldy. 1224 jyly Mońǵolııadan qazirgi Qazaqstan aýmaǵyna kóshti. Basqasha aıtsaq, Joshy han Deshti-qypshaq bıleýshisine aınaldy. Osy datany biz Joshy ulysynyń 800 jyldyǵy retinde toılap júrmiz.
Bul óte úlken handyq bolǵandyqtan, Shyńǵys han ordasyndaǵy bıleýshiler ony birneshe ulysqa bólip bılegisi keldi, ıaǵnı «bólip al da, bıleı ber» tásilin qoldanǵysy keldi. Joshy ómirden ótkende ornyna Batý men Orda Ejendi teń bıleýshi etip taǵaıyndady. Joshy ulysyn ortalyqtan basqarýǵa osyndaı tásil qolaıly edi. Batý batysqa jasaǵan joryǵynan keıin Deshti-qypshaqtaǵy bılikti tutas qolyna aldy. Onymen qosa, Shyńǵys han ımperııasynyń teń bıleýshileriniń birine aınaldy. 1255 jyly Batý qaıtys bolady da, Jamal ál Qarshı jazǵandaı, Joshy ulysynyń búkil bıligi ortalyq ordanyń qolyna kóshedi. Buryn Joshy ulysy derbes saıası sýbekt retinde óziniń resmı múddesin qorǵaı alsa, Batýdyń qazasynan keıin jaǵdaı ózgerdi. Ortalyq Joshy ulysyna bıleýshi etip Batýdyń uly Sartaqty taǵaıyndaıdy. Biraq orda astanasyna ketip bara jatqan jolda ý berip óltiriledi. Kóp zertteýshiler «ortalyq orda ý bergizgen» dep jazady. Onyń ornyna kámeletke tolmaǵan uly Ulaqshyny qoıady. Biraq ol Batý hannyń áıeli Býrakchınniń tálimgerliginde boldy.
Qubylaıdyń qýlyǵy
Bılik kámeletke tolmaǵan, áıel basshynyń tálimgerligindegi bala hanǵa ótken sátten bastap Joshy ulysynda saıası daǵdarys bastalady. 1259 jyly sheshý oqıǵalar bolady – birden eki bıleýshi qaıtys bolady. Birinshisi – Mońǵol ımperııasynyń bıleýshisi Móńke, ekinshisi – Joshy ulysynyń bıleýshisi Ulaqshy.
Osylaısha Joshy ulysy bassyz qalady. Buryn ulystyń bıleýshisin ortalyq orda hany taǵaıyndaıtyn bolsa, endi ol han da joq. Ulystyń ishinde quryltaı ótkizýge Býrakchınniń yqpaly jetpeıdi. Ol Joshy ulysynyń elıtasyn birlikke uıystyra almaı qoıady. Osy kezde saıasat sahnasyna Berke shyǵady. Berkeniń boıynda úsh birdeı han teginiń qany bar edi. Ol – Joshynyń Han-sultannan týǵan uly. Al Han-sultan Muhamed Horezmshahtyń qyzy bolatyn. Sonda Berkeniń boıynda oǵyz ben qypshaq bıleýshileriniń qany bolǵan.
Berke bala kezinen musylman dep eseptelgen. Bul týraly sheshesi óz aǵasy Jalaladdınge joldaǵan hatynda jazady. Árıne, bul qyryn saıası maqsatqa óte tıimdi paıdalana bildi.
1259 jyly Berke Syǵanaqta súrginde júrgen jerinen Saraıǵa keledi. 1255 jyldan bastap saıası kúres shıelenisip turǵan edi. Bul kezde Mońǵol ımperııasynda bes ulys paıda bolady. Onyń ishindegi Joshy ulysynda bıleýshi kim ekeni túsiniksiz edi. Berke yqpaldy kóshbasshy bolǵanymen formaldy túrde bıleý retinde moıyndalmaǵan bolatyn. Óıtkeni, birinshiden ony eshkim taǵaıyndaǵan joq. Onyń ústine, Batýdyń balasy emes, baýyry bolatyn. Al Aryqbuǵa (Mońǵol memleketi) men Qubylaı (Qytaı memleketi) ortalyq bılik úshin talasyp jatty. Berke Shyńǵystyń úlken ulynyń balasy retinde «han aǵasy» ataǵynan úmitker boldy. Osy arqyly Mońǵol ımperııasyn endi kim basqaratynyn sheshýge yqpal etetin bedelge ıe bolýyna múmkindik bar edi. Biraq Qubylaı saıası oıyndy ýshyqtyryp, saldarynan Joshy ulysynyń óz ishinde daǵdarys kúsheıedi. Qubylaı qalǵan 4 ulysty túgel Joshy ulysyna qarsy aıdap salady. Bul oıynǵa Aryqbuǵadan basqanyń bári qatysady deýge bolady. Tipti Qubylaı Joshy ulysynyń batys bóligin Qulaǵý (Elhan ulysy), shyǵys bóligin Haıdý (Shaǵataı ulysy) bólip alady degen kelisim bekitedi. Osylaısha Iran men Orta Azııa áskeri bir jasaqqa birigýi kerek bolǵan. Onyń syrtynda Qubylaıdyń tyńshylary orys knıazderin arandatyp, Berkege qarsy kóteredi. Joshy ulysyndaǵy elıtanyń jartysy Qulaǵý jaǵyna ótip ketedi. Ulaqshynyń tálimgeri Býrakchın Qulaǵýǵa qoldaý bildirip hat jazady. Sonda Berke eki birdeı armııanyń qorshaýynda, tyldaǵy kóterilis pen ordadaǵy satqyndyqtyń ortasynda qalady.
Beıbarys-Berke odaǵy
Berke qol jınaı bastaǵan kezde sheshýshi oqıǵa bolady. Aryqbuǵa soǵys bastaıdy da negizgi armııa ortalyqqa baǵyt alady. Myna jaqta Berke Býrakchınniń hatyn qolǵa túsiredi. Osylaısha ony memlekettik satqyndyq aıybymen ólim jazasyna kesedi. Kıizge orap Edil arqyly Kaspııge aǵyzyp jiberedi.
Osyndaı urymtal kezeńdi paıdalanyp jasy 12-den asqan er balanyń bárin áskerge shaqyrady. Osylaı aýyr kúızelispen jınalǵan qalyń qoldy 1262 jyldyń qańtarynda Qulaǵýǵa qarsy qoıady. Bul shaıqas 13 ǵasyrdyń taǵdyryn sheshti deýge bolady. Osy jeńistiń arqasynda Berke Altyn Ordany ydyraýdan qorǵap qaldy. Berke bolmasa, Altyn Orda bolmas edi. Altyn Orda bolmasa, qazaq halqy da qazirgi sıpatynda bolmas edi dep oılaımyn. Óıtkeni bul kezeń tarıhymyzǵa qatty áser etken.
Osy oqıǵalarǵa deıin Berke Mońǵol ımperııasyndaǵy ulystardyń tatýlyǵyna arqa súıep saıasat júrgizý kerek deıtin ustanymyn qaıta qaraýǵa májbúr bolǵan. Biraq óziniń geosaıası turǵyda jalǵyz qalǵanyn uǵyp jan-jaqty saıasat ustanýǵa kóshedi. Sol arqyly ózge memlekettermen birge Qulaǵý men Qubylaıǵa qarsy turýdy oılaıdy. Osy múdde ony Mysyrda bılik quryp otyrǵan Beıbarys sultanmen dostastyrady. Oǵan deıin Beıbarys sultan Berkege 4-5 ret hat jazady. Biraq ol Qulaǵýmen soǵysyp jatqan kezde hattyń bárin jaýapsyz qaldyryp kelgen bolatyn. Qulaǵýdy jeńgennen keıin Beıbaryspen odaq qurý durys dep sheshedi. Negizi Berkeniń Beıbarysqa salqyn qaraıtyn jóni bar edi. Óıtkeni, Mysyr bıleýshisi Berkeniń bólesi bolyp esepteletin Qutyz sultandy óltirgen edi, ıaǵnı Qutyz ben Berke bir úıdiń eki qyzynan týǵan. Berkeniń Beıbaryspen odaq qurýy Altyn Ordany da qutqaryp qaldy deýge bolady. Onyń 1259 jyldan bastap 1266 jylǵa deıingi áreketteriniń bári Altyn Ordany Mońǵol ımperııasynyń basqa ulystarynyń talaýynan saqtap qaldy. Osylaısha Altyn Orda táýelsizdikke qol jetkizdi. Biraq Berke han atanbaǵan. Sondyqtan Meńgý Temir Altyn Ordanyń alǵashqy hany bolyp esepteledi. 1269 jyly Talas quryltaıy ótip, Mońǵol ımperııasynyń resmı ydyraýy tirkeldi. Bizdiń 2019 jyly Altyn Ordanyń 750 jyldyǵyn toılaǵanymyz sodan. Osylaısha Berke saqtap qalǵan memlekettik qurylym qazirgi táýelsiz Qazaqstannyń memlekettiligine deıin jalǵasyp otyr.