Belgııada Qazaqstan tarıhy týraly kitap jaryq kórdi
Syrtqy ister mınıstrligi taratqan málimetke sensek, sharaǵa Eýropalyq syrtqy is-qımyl qyzmetiniń, Eýropalyq Parlamenttiń, Eýropalyq komıssııanyń, Energetıkalyq Hartııa hatshylyǵynyń ókilderi, Belgııada akkredıttelgen dıplomatııalyq ókildikterdiń basshylary men qyzmetkerleri, Brıýsseldiń akademııa jáne mádenıet qaıratkerleri, sondaı-aq qazaqstandyq dıaspora men jergilikti BAQ ókilderi qatysty.
Kitap - M.Sydyqnazarovtyń álemdik kollektsııalardaǵy (eýropalyq, amerıkalyq, shyǵys) kópjyldyq bastamashyl zertteýleri men eńbekteriniń nátıjesi.
Onda 130 karta hronologııalyq tártippen avtordyń sıpattama-deskrıptorlary, túsiniktemeleri keltirilgen, tolyq shyǵý derekteri men tehnıkalyq parametrleri usynylǵan, sıpattalǵan, keltirilgen.
M.Sydyqnazarovtyń álemdik kartografııalyq kollektsııalardaǵy uzaq jyldar boıǵy zertteýleriniń jemisi bola otyryp, qazaqstandyq, sondaı-aq halyqaralyq ǵylymı, mádenı-aqparattyq keńistikke eýropalyq jáne amerıkandyq kartalarda tirkelgen Qazaq memleketi týraly jańa ǵylymı faktiler jınaǵyn ákeledi.
Kazaqstandyq ǵalymnyń ǵylymı-tehnıkalyq parametrler boıynsha kartalardy, olardyń tolyq, jan-jaqty derekterin berý men sıpattaýdaǵy muqııattylyǵy nazar aýdartady.
Ol senimdi kartalar men derekkózderdi izdeýde Prınston, Stenford, AQSh Kongresiniń kitaphanasy jáne taǵy basqa tanymal álemdik ǵylymı jáne ýnıversıtet ortalyqtarymen úlken jáne jemisti jumys júrgizgen.
Brıýsselde bizdiń ǵylymı jáne rýhanı tarıhymyz úshin mańyzdy bul kitaptyń shyǵýy - tereń sımvoldyq sıpatqa ıe jáne saltanatty.
Belgııalyq, nıderlandtyq ǵalym-kartograftar Qazaq memleketin óz kartalarynda sýbektiligi bar el retinde kórsetken alǵashqy eýropalyqtar boldy.
Eýropalyq – belgııalyq, nıderlandtyq, aǵylshyn, frantsýz, nemis, ırlandııalyq, avstrııalyq, ıtalıandyq, shotlandtyq, al keıinirek amerıkalyq ǵalymdar, geograftar, kartograftar jazǵan Qazaq memleketi XVI-XIX ǵasyrlar aralyǵynda kórsetilgen, orta ǵasyrlardaǵy biregeı kartalary bar kitap qazaq-eýropalyq yntymaqtastyqtaǵy jáne qazaqstandyq qoǵamnyń úzdiksiz memlekettiliktiń ornyqqan dástúrlerin túsinýdegi mańyzdy mádenı mejege aınalady.
XV-XIX ǵasyrlardaǵy kóptegen eýropalyq kartalarda obektilerdiń ornalasýy, sol kezdegi geografııalyq, kartografııalyq ǵylymnyń damýyna baılanysty árdaıym egjeı-tegjeıli dál bola bermeıdi jáne dál ǵaryshtyq sýrettermen rastalǵan álem týraly qazirgi zamanǵy kartografııalyq túsinigimizge sáıkes kelmeıdi.
Alaıda, eýropalyq jáne amerıkalyq kartalar, jalpy alǵanda, Qazaq memleketiniń ornalasqan jeri men shekarasynyń bizdiń túsinikterimiz ben tarıhı-mádenı derekterimizge sáıkes keletinin kórsetedi.
Kitaptyń tusaýkeseri barysynda avtor «qazaqtardyń avtoetnonıminiń dybystalýynyń túpnusqasyna jaqyndyǵy men belgili birligi, álemdik, onyń ishinde Eýropalyq kartograftar, saıahatshylar, Orta ǵasyr, Jańa zaman dıplomattary ózderi ázirlegen kartalarda ózderiniń ulttyq tilderinde: kitabı, ǵylymı latyn jáne tiri tilderde: nıderland, flamand, aǵylshyn, frantsýz, ıtalıan, vallon, frız, nemis, jáne t.b. tilderde tirkelgen jáne transkrıptsııalanǵan ǵylymı, tarıhı-saıası aıqyndaýlardyń aýqymdylyǵy men alýan túrliligi tań qaldyrady», - dep atap ótti.
M.Sydyqnazarovtyń pikirinshe, «ǵalym geograftardyń, kartograftardyń, saıahatshylardyń, kópesterdiń, dıplomattardyń kartalaryndaǵy Qazaq memleketiniń polıtonımderi, kratonımderi ár túrli, olar kóbinese fonetıkaǵa, qabyldaýshy tildiń orfoepııa normalaryna táýeldi boldy.
Biraq olardyń barlyǵyn bir nárse biriktiredi: Eýrazııanyń keń aýmaqtaryndaǵy orasan zor etnomemlekettik, etnomádenı, áskerı-saıası protsesterge qaramastan, Qazaq memleketiniń ataýlarynyń ýaqyt pen keńistikte turaqty bolýy».
«Qazaq», «Kazak», «Qazaq» Qazaq memleketiniń avtokratonımin, avtoetnonımin jáne avtopolıtonımin – eýropalyq tilderde biz XV-XIX ǵasyrlaryń kartalarynda«Pays De Kassaks», «Land der Kirgis Kaisaken»,«Independent Tartary», «Independent Tartars», «Tartarie Independante», «Cassachi», «Cassakia», «Cassaqy», «Cassak», «Cassaky», «Caßakia», «Chalzag Stati del Tartaro», «Cazalgites», «Chalzag», «Chazalgites», «Cosaques Errans», «Kassakia», «Kalzag», «Kasakia», «Kasasia», «Kassacia», «Kasatsha», «Kasacha»,«Kassaki Tartari», «Kaski Tartari»,«Kasakki», «Kasaki», «Kassaki», «Kasakhi», «Kayissaks», «Kaizaken», «Kazak», «Kaissaken», «Kaisaks», «Khasaks», «Kasatsia», «Kazatschia», «Kazaschia», «Kasake», «Kasakhe», «Kassakia Horda», «Kassacia Horda», «Kirghiz», «Kirghiz Khasaks», «Khirghiz Kaizak»jáne basqa da ekzoetnonımder, ekzopolıtonımder jáne ekzokratonımder túrinde kezdestiremiz», - dep atap ótti avtor.
Muhıt-Ardager Sydyqnazarovtyń sózine qaraǵanda, kóptegen kartalarda Qazaq memleketi eki ret belgilengen, bul kartografııanyń eýropalyq dástúrine, qarastyrylyp otyrǵan kezeńniń toponımııasyna sáıkes kez-kelgen memlekettiń barlyq qol jetimdi kratonımderin, polıtonımderin jáne etnonımderin ózderine belgili tilderde, olardyń orfoepııalyq normalaryn (aıtylý normalaryn) berý dástúrine sáıkes keledi.
Sebebi - kartalardy eýropalyq ǵalymdar, geograftar, kartograftar, baspagerler, eń aldymen eýropalyq oqyrmandar, saıahatshylar, kóptegen ulttyq tilderde oqıtyn zertteýshiler úshin shyǵarǵandyqtan.
Mysaly, Kaspıı teńiziniń ataýlary kóbinese eýropalyqtarǵa belgili barlyq ataýlarymen - «Mare de Sala Mare de Baký olım Kaspıım» (Mare de Sala mare de Bachu olim Caspium) jáne t. b. beriledi, bul sol kezdegi tek nıderlandtyq qana emes, jalpy eýropalyq geograftar, kartograftardyń dástúrinde.
Onyń aıtýynsha, Nıderland, Belgııa, Anglııa, Frantsııa, Italııa, Germanııa, Avstrııa jáne AQSh-tyń aldyńǵy qatarly kartografııalyq baspalarda Qazaq Memleketi biz qarastyryp otyrǵan tarıh kezeńinde basyp shyǵarylatyn saıası jáne ózge de atlastarda turaqty túrde oryn alǵan.
M.Sydyqnazarov sóziniń sońynda «Eýropalyq zertteýshilerdiń, kartograftardyń, saıahatshylardyń, al keıinirek amerıkandyq ǵalymdardyń, Qazaq memleketin, Qazaq memleketiniń kratonımin XVI-XIX ǵasyrlardaǵy óz atlastarynda belgileýi men jazýdaǵy birligi, memlekettiń ataýy 1465 jyly Qazaq handyǵy qurylǵan sátten bastap, taza avtoetnonımnen aýysa otyryp, álem kartasynda tanylatyn, ınstıtýtsıonaldyq bekitilgen jáne eń bastysy – bir mezgilde polıtonım, toponım jáne kratonım retinde tanylatyn jaǵdaıdy kórsetetinin» atap ótti.
Kitap is-sharaǵa jınalǵan qonaqtardyń qyzyǵýshylyǵyn týdyrdy, olar eńbekpen muqııat tanysyp, basylymǵa joǵary baǵa berdi.
Ol aǵylshyn, qazaq jáne orys tilderinde basylyp, Belgııa Koroldik kitaphanasynyń tiziliminde tirkelgen.