Begabat Uzaqov: Ádebıetti aıtasyz, qazir qasıetti 4 kitapqa da suranys báseńdep ketken
QARAQALPAQ TOPYRAǴY QAZAQQA NEBІR ASYL PERZENT SYILADY
- Begabat aǵa, erdiń jasy 50-ge kelip jatyr ekensiz. Bul jasty shyǵarmashylyq adamy úshin kemelge kelgen shaq dep aıtý durys pa, álde bergeninen bereri kóp beles dep qabyldaý kerek sııaqty ma?
- Ádebıette jas degen shartty uǵym. Áıgili Lermontov, Baratashvılı, Aıbergenovter 30-ǵa tolmaı-aq bererin berip ketti. Gete «Faýst» shyǵarmasyn 1790 jyly bastap, 1806 jyly 57 jasynda aıaqtady. Petrarka Laýraǵa arnalǵan áıgili sonetterin qartaıǵan shaǵynda jazdy. Paradoks pa, paradoks!
Qazirgi kezde jazý men shyǵarý degendi bólek qarastyrý kerek sııaqty. Ásirese, 90–jyldardaǵy ótpeli kezeńde ádebıettiń daǵdarysqa túskeni shyndyq. Aldyńǵy sapqa jaýynger janrlar pýblıtsıstıka men satıra shyǵyp ketti. Bul ózi barlyq ótpeli kezeńderge tán problema bolsa kerek. XIX ǵasyrda Lev Tolstoı kúndeligine «Pýblıtsıstıka alǵa shyǵyp ketti. Kórkem ádebıet óldi» degen maǵynada óz pikirin jazyp qoıǵan. Biraq, kórkem ádebıet ólgen joq...
Kitap shyǵarý isi qazir birshama jaqsarǵanymen, bir izge túsip kete qoımady. Týyndylary sýyrmasynda «súrlengen» qalamgerler barshylyq.
Shyǵarmashylyq adamy úshin 50 jas az da emes, kóp te emes.
- Siz ósken orta Tólegen Aıbergenovti, Esenǵalı Raýshanovty jerlesimiz dep maqtan tutatyn qazaqı orta ekenin bilemiz. Qaraqalpaqstandaǵy qazaqtardyń ult rýhanııatyna qosqan úlesin qalamyńyzǵa arqaý etip, birneshe maqala da jazdyńyz. Búkil qazaq bile bermeıtin, sondaǵy jergilikti halyqtyń ortasynda jasap, ondaǵy qandastarynyń qazaqtyqtan ajyrap qalmaýyna ólsheýsiz úles qosqan kimder bar? Jalpy ondaı azamattarǵa jergilikti bıliktiń, qoǵamnyń kózqarasy qandaı?
- Eń birinshi kezekte jyraýlyq poezııany aıtý kerek shyǵar. Qaraqalpaqstandy Besqala dep te ataıdy. Ertedegi Aqpan Áıtbekuly, Ótim Baltýǵanuly, keshegi ótken Muryn Seńgirbaıuly, Ábdimurat, Súgir, Qudaıbergen, Naýryzbek, Qaıyp sııaqty júzdegen jyraý ótse, búginde bul úrdisti Qarasaı, Óserbaı Sársenbaev, Kúnqoja Qaırýlla sııaqty tulǵalar jalǵastyryp jatyr. Al eldikti, ult bolmysyn saqtap qalýda jyraýlardyń eńbegi mol.
Ádebıet, mádenıet salasyna kelsek, qazaq ultynyń ókili Myrzaǵalı Dáribaev «Myńdardyń biri» atty alǵashqy qaraqalpaq povesin jazǵan. Qaraqalpaq ádebıetindegi alǵashqy áıel aqyn Márııam Qasymova da qandasymyz. Qarmys Dosanov, Jańabaı Saparov, Abdýlla Sadyqov, Ahmet Aqnazarov, Kanal Ábdikárimov sııaqty aqyn-jazýshylar shyǵarmashylyǵy oqýlyqqa engen. S. Qarabaeva men T. Jolymbetova qaraqalpaq teatr óneriniń qarlyǵashtarynan sanalady.
Naýryz Qarashaev, Qudaıbergen Turdyqulov, Tursynbaı Joldasov t.b. professıonal kompozıtorlar boldy.
Jumabaı Táshenov bas ádebı jýrnal - «Ámýdarııany» basqardy. Birneshe prozalyq kitaptar men komedııalardyń avtory. 1960 jyly Ǵabıt Músirepov Qazaqstanǵa shaqyryp alǵan. 1963 jyly rejısser Aleksandr Karpov túsirgen «Ana týraly ańyz» fılminiń stsenarııin Aleksandr Satskıımen birge osy Jumabaı Táshenov jazǵan. Álemniń 37 elinde kórsetilgen bul fılm Karlovyı Varydaǵy halyqaralyq baıqaýda júldegerler sanatyna ilikti. 1965 jyly stsenarıı avtorlary Jumabaı Táshenov, Aleksandr Satskıı, rejısseri A. Karpov, basty rólde oınaǵan Á. Ómirzaqova Lenındik syılyqqa usynyldy. Kandıdattar barlyq týrdan sátti ótip, laýreattardy jarııalaýǵa 3 kún qalǵanda Máskeýge qazaq qalamgerleri tarapynan Jumabaı Táshenovtiń ústinen jazylǵan aryz barady. Máskeýdegiler aryzdy tekserýge ýaqyt joqtyǵyn jeleý etip, kandıdattardy jarııalanǵaly turǵan tizimnen alyp tastaıdy. Budan soń fılm Qazaqstan memlekettik syılyǵyna usynylady. Ókinishke qaraı, Jumabaı Táshenovtiń aty-jóni bul joly da syzylyp, syılyq Á. Ómirzaqovaǵa ǵana beriledi.
Fılm 1967 jyly Máskeýdegi «Iskýsstvo» baspasynan shyqqan D. Pısarevskııdiń «100 fılmov Sovetskogo kıno» (166-167-better) kitabyna Qazaqstannan engen jalǵyz týyndy retinde tarıhta qaldy. Sondaı-aq, 1984 jyly «Óner» baspasy shyǵarǵan «Stsenarıı kazahskogo kıno» kitabyna engen 9 úzdik kınostsenarııdiń ishinde «Ana týraly ańyz» besinshi bop tur.
Tólegen Aıbergenov, Esenǵalı Raýshanovtardan basqa Qalbaı Ábdiraman (7 mamyr kúni ómirden ozdy), Sabyr Adaı, Ahmet Ómirzaq, Baýyrjan Babajanuly, Maqsat Álseıit, Murat Bekeı, Jálel Qýandyquly sekildi aqyndar, Tursynbaı Jandáýlet, Aldanazar Jaılyuly, Qamar Qarasaeva jáne t.b. jazýshylar bar.
- Qaraqalpaq qazaqtarynyń ult ádebıetine qosqan úlesinen halyq birshama habardar dep oılaımyn. Al ǵylym, tehnıka, aýyl sharýashylyǵy, saıasat salasynda elge erekshe eńbegi sińgen, biraq jalpaq jurt bile bermeıtin kimder bar?
- XX ǵasyrdyń basynda ulttyq respýblıkalar quryla bastaǵan kezde mundaǵy qazaqtar da belsene saıasatqa aralasty. Qaraqalpaq jerinde dúnıege kelgen qazaqtar Q. Adınaev pen M. Ibnıamınov Horezm Halyqtyq Sovet Respýblıkasyn, 1919-1924 jyldarda N. Dilmuhamedov HHSR quramyndaǵy Qaraqalpaq bólimin basqardy. Osy bólim negizinde Qaraqalpaq avtonom oblysy, keıinirek avtonom respýblıkasy quryldy. Qurbanbaı Qalekev 1938-1941 jyldarda Qaraqalpaqstandy basqardy. 1984-1989 jyldarda qaraqalpaq elin basqarǵan Kákimbek Salyqovqa deıin de, odan soń da Qaraqalpaqstanda mınıstr bolǵan qazaqtar barshylyq. Júsip Mereev Qaraqalpaqstan Aýyl jáne sý sharýashylyǵy halkomy, Jumamurat Erekeshov Din isteri mınıstri, Qaraqalpaqstannan shyqqan tuńǵysh tehnıka ǵylymdarynyń doktory, SSSR memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Ózbekstan men Qaraqalpaqstanǵa eńbek sińirgen ırrıgator Saýqym Jamaqaraev Ámýdárııa deltasy sýǵarý basqarmasy basshysy, «Aralsýjobalaý» ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń dırektory, ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty Dáýlet Jumabaev Qaraqalpaqstan Mınıstrler Keńesi tóraǵasynyń orynbasary – Memlekettik josparlaý komıtetiniń tóraǵasy, Á. Úrkimbaev Aýylsharýashylyǵy mınıstri, Dáýimshar Ojyraev QR Bas prokýrory, Ózbekstan Ádilet mınıstriniń birinshi orynbasary boldy.
ÓzǴA múshe-korrespondenti, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Ismaıyl Saǵıtov, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Syrajaddın Ahmetov, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Babash Ismaıylovtar jazǵan ádebıet, pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty Jumyrbaı Qaıyrbaev jazǵan «Álippe» oqýlyqtary 50 jyldan astam ýaqyt oqytyldy. Jumyrbaı Qaıyrbaev latynǵa negizdelgen alǵashqy qaraqalpaq álipbıiniń de avtory. Fılologııa ǵylymdarynyń doktory Baıqazaq Beketov 4 tomdyq qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózdigin daıyndaýǵa qatysty.
Á. Nurmahanova qazaq qyzdary arasynan shyqqan tuńǵysh fılologııa ǵylymdarynyń doktory. Tuńǵysh roman avtory. 1960-1962 jyldarda QQASSR Oqý mınıstri boldy.
Epıdemıolog ǵalym, medıtsına ǵylymdarynyń doktory, QazSSR ǴA men SSSR MǴA múshe-korrespondenti, 1937-1939 jyldarda QazSSR Densaýlyq halkomy, 1950-1954 jyldarda QazSSR Densaýlyq mınıstri, BUU eksperti bolǵan Ishanbaı Qaraqulovtyń(1909-1992) da balalyq shaǵy Qaraqalpaqstannyń Ámýdarııa aýdanynda ótken.
Qazaqstannyń eńbek sińirgen arhıtektory Orysbaı Baımyrzaev 1939 jyly Nókis qalasynda dúnıege kelgen. Ol 1982 jyly M. Áýezov atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq drama teatry ǵımaratynyń jobasy úshin QazSSR memlekettik syılyǵynyń laýreaty bolǵan. Qazaq teńgesi avtorlarynyń biri Haırolla Ǵabjálelov 1950 jyly Taqtakópir aýdanynda dúnıege kelgen.
Keýdenbaı Káribaev (1931-2002) Berýnı aýdanynyń týmasy. Aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory, ÓzǴA múshe-korrespondenti, VASHNIL akademıgi, Ózbekstanǵa eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri. ÓzǴA akademık-sekretary, Tashkenttegi «Qyzyl sarqyrama» ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory bolyp istedi. Mal sharýashylyǵyna arnalǵan oqýlyqtardyń avtory.
Fızıka-matematıka ǵylymdarynyń doktory, prfessor, QR UǴA akademıgi, QR memlekettik syılyǵynyń laýreaty Rátbaı Myrzaqulov EUÝ-da kafedra meńgerýshisi, ol Hırsh ındeksi (47) boıynsha 7 jyldan beri Qazaqstan men Ortalyq Azııa ǵalymdarynyń arasynda kósh bastap keledi.
Tehnıka ǵylymdarynyń doktory, professor, QR UǴA akademıgi Baqytjan Syrajatdınuly Ahmetov Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetinde neırokompıýtıng, jelilik tehnologııalar, neırondyq jeliler, tsıfrlyq shemotehnıkadan sabaq beredi.
Aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory Bertaǵy Dándibaev Ózbek kúrish ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń Qaraqalpaq bólimshesinde jáne Bıo-ekologııa ınstıtýtynda laboratorııa meńgerýshisi bolǵan. Qazir Qazaq ulttyq agrarlyq ýnıversıtetinde isteıdi. Sýsyz ósetin kúrish túrin oılap tapqan.
Tehnıka ǵylymdarynyń doktory Baızaq Isaqulov Aqtóbedegi «Dúnıe» ýnıversıtetiniń rektory boldy. Tehnıka ǵylymdarynyń doktory Berik Ahmetov Sh.Esenov atyndaǵy Kaspıı tehnologııalar jáne ınjınırıng ýnıversıtetiniń rektory. Amandyq Batalov (1952) - Qaraqalpaqstan Aýyl sharýashylyǵy mınıstriniń orynbasary Ǵabbas Batalovtyń uly. Amandyq Batalov 2014-2021 jyldary Almaty oblysynyń ákimi boldy.
Ersultan Bekturǵanov 1993 jyldan - QR SІM ekinshi hatshysy, GFR-daǵy QR Elshiliginiń úshinshi, ekinshi, birinshi hatshysy - Konsýldyq bóliminiń meńgerýshisi. 1995 jyldan - QR Prezıdenti Ákimshiligi basshysynyń kómekshisi, 1996 jyldan - QR Prezıdenti Ákimshiliginiń Memlekettik qyzmet jáne kadrlyq saıasat bólimi meńgerýshisiniń orynbasary, QR Prezıdenti Ákimshiligi Basshysynyń kadrlyq saıasat bólimi meńgerýshisiniń orynbasary, QR Prezıdenti Keńsesi bastyǵynyń orynbasary. 2008 jyldyń qazan aıynan - QR Prezıdenti Ákimshiliginiń Memlekettik qyzmet jáne kadrlyq saıasat bóliminiń meńgerýshisi. 2012-2016 jyldarda besinshi saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń jáne 2016-2021 jyldary altynshy saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtaty. Bul taqyrypty bir suhbatta tolyq qamtý múmkin emes. Kóp jyldardan beri Ǵ.Іskenderuly jáne A.Ómirzaqpen birge «Qaraqalpaqstan qazaqtary» entsıklopedııasyn ázirleýge atsalysyp jatyrmyn. Buıyrtsa, sonda aýqymdy málimetter beriledi.
HALYQTYŃ JAǴDAIY JAQSARǴANDA ÁDEBIET ELITARLANADY
- Endi ózińizge oralsaq... 50 jasqa jetkende ádebıetshi retinde josparlaǵan dúnıelerińizdiń neshe paıyzyn iske asyra aldyńyz?
- On paıyzyn shyǵar.
- Jazýshylar odaǵynyń keshe ǵana ótken quryltaıynyń aldynda áleýmettik jelide úlken pikirtalas boldy. Ádebıet metasanaly býynnyń suranysyna jaýap bere almaı jatqany kóp synaldy. Sizdiń pikirińiz qandaı? Sizdiń paıymyńyzda qazir ádebıetshiler bul talapqa saı dúnıeler jazyp júr me? Álde ondaı shyǵarma sondaı kontentti talap etip júrgen býynnyń óz arasynan shyǵýy kerek pe?
- Metasana termınin «tulǵanyń ózin ózi tanýy jáne óz tanymdyq úderisteri men strategııasyn qarastyrý» sıpattamasy retinde Fleıvell engizgenin bilemiz. Metasana oılap ári bilip qana qoımaı, adamdardyń qalaı oılaıtynyn, ne biletinin qarastyra otyryp, ózindik refleksııa jasaý, múmkindikterin zerdeleýdi de qamtıdy.
Búkil býynnyń atynan jaýap berý ádepsizdik bolar. Ádebıet adamnyń jan dúnıesin tárbıeleıtin qural retinde ómir súre beredi. Qalaberdi, rýhanı suranysqa ádebıetten basqa kıno, sýret, mýzyka sııaqty kórkemóner túrleri de jaýap berýi múmkin. Qazir rýhanı suranys degenniń ózi shartty uǵym bolyp qaldy. Bári sıtýatsııaǵa baılanysty. Máselen, ótpeli kezeńde materıaldyq baılyqqa rýhanı suranys bolýy da yqtımal. Halyqtyń jaǵdaıy jaqsarǵan kezde ádebıet, mádenıet elıtarlanady.
Gomerdiń «Ilıada», «Odısseıa», Ferdoýsıdiń «Shahnama» shyǵarmalary óz dáýirinde rýhanı suranysty qanaǵattandyra aldy ma? Joq! Olar kezinde bir-aq nusqada jazylǵan. Adamdar qarny toıǵan soń nadandyq batpaǵynan shyǵyp, jaryq sáýlege umtylady. Sol kezde joǵarydaǵy uly týyndylarǵa suranys bolyp, mıllıondaǵan nusqalarda taratqan.
Siz ádebıetti aıtasyz, qazir qasıetti 4 kitapqa suranystyń ózi báseńdep tur. Sanasy saýdagerlengen urpaq ımanyn satyp, qaıtarymyna (sdacha) Qurandy berip jiberýden taıynbaıdy.
- Ádebıettiń ishinde eń kúrdeli sanalatyn roman janryna qalam terbegen qazaqtyń birisiz. Múmkindik bolsa, osy kúnge deıin jazǵan romandaryńyzdy oılaý qabileti klıppen ólshenetin býynǵa laıyqtap, qysqartyp jazyp shyǵar ma edińiz?
- Joq! Shyǵarmanyń qundylyǵy zamanmen nemese ótkinshi suranyspen ólshenbeıdi. Ádebıet oqyrmanǵa túsinikti bolaıyn dep óz bıiginen túspeýge tıis. Kerisinshe, oqyrman talǵamyn ósirý úshin joǵary kóterilý kerek.
Edgar Po ashtan óldi. Fedor Dostoevskıı ókpe aýrýynan qaıtys boldy. Artýr Rembo 3 kitap jazǵan soń ádebıetten múlde alystap, qul satatyn saýdagerge aınaldy. Frants Kafka óleriniń aldynda dosynan búkil shyǵarmalaryn órtep jiberýdi ótindi. Bizde ótken ǵasyrda Іlııas Esenberlın romandary men Ázilhan Nurshaıyqovtyń «Mahabbat, qyzyq mol jyldaryn» jastanyp oqydy. Bul shyǵarmalar sol kezdegi oqyrmannyń suranysyn qanaǵattandyrdy. Al búginde Іlııas Esenberlın men Ázilhan Nurshaıyqovtyń romandary kórkem ocherk deńgeıindegi shyǵarmalar ekeni daýsyz. Sondyqtan, olardy klassıka degenge kelispeıtinder de barshylyq. Al alǵashqy tizimdegi sheteldik qalamgerdiń eńbekteri adamzattyń rýhanı suranysyna jaýap berýmen birge memleketter ekonomıkasynyń ósýine úles qosyp jatyr.
- Sizdi ádebıettegi orta býynnyń ókili desek keletin shyǵar. Aldyńyzdaǵy aǵa býynǵa, artyńyzdaǵy ini býynǵa aıtaryńyz bar ma?
- Biz, Ábdijámil Nurpeıisov, Ábish Kekilbaı, Asqar Súleımenov, Oralhan Bókeı, Qajyǵalı Muhanbetqalıuly, Moldahmet Qanaz, Saılaýbaı Jubatyruly, Qýanysh Jıenbaı, Serik Asylbekuly sııaqty jazýshylardy, Ómirzaq Qojamuratov, Jumeken Nájimedenov, Muqaǵalı Maqataev, Tólegen Aıbergenov, Farıza Ońǵarsynova, Muhtar Shahanov, Jarasqan Ábdirásh, Keńshilik Myrzabek, Temirhan Medetbek, Ulyqbek Esdáýlet, Meıirhan Aqdálet, Baıbota Qoshym-Noǵaı, Esenǵalı Raýshanov, Shahızada Ábdikárimov, Sabyr Adaı, Svetqalı Nurjan, Gúlnár Salyqbaı sııaqty aqyndardy oqyp óstik. Talǵamymdy qalyptastyrǵany, sanamdy oıatqany úshin olarǵa alǵystan basqa aıtarym joq.
Al jastar mansap, taǵy basqa sondaı ótkinshi nárselerge aldanbaı, tek shyǵarma jazýǵa tıis. Qalamgerdiń qaı basylymdy basqarǵany eshkimge qyzyq emes, artyńyzda tek shyǵarmańyz ǵana qalady.