BAIMYRZAULY BALÝAN ShOLAQ

Baımyrzauly Balýan Sholaq (Nurmaǵanbet) (1864-1916) - qazaqtyń halyq kompozıtory, at oıynynyń túrli tásilin meńgergen ónerpazy, kúsh ónerin kórsetken sportshysy, jaýyryny jerge tımegen balýany.

Qazirgi Aqmola oblysy Eńbekshilder aýdanynda týǵan.

Onyń esimin halyq osy sońǵy ónerine súısingendikten erkeletip, jas kúninde saýsaǵyn úsitip alýyna baılanysty «Balýan Sholaq» dep ataǵan, áıtpese óziniń azan shaqyrylyp qoıylǵan shyn aty - Nurmaǵanbet. Shyqqan tegi - Uly júzdiń Dýlat taıpasynyń Sámbet rýynan. Biraq atalary erte kezde Arqaǵa qonys aýdarǵandyqtan, onyń bar ómiri Kókshetaý óńirinde ótip, atyǵaı, qaraýyl rýlarynyń arasynda ósken.

Ákesi Baımyrza aǵash sheberi bolǵan. Ákesine qaraǵanda, sheshesi Qalampyr qarýly kisi bolǵan deıdi. «Alyp - anadan» degen ǵoı, Balýan Sholaq ta osy anasyna tartyp, teńdessiz alyp kúshtiń ıesi bolǵan.

14 jasynan bastap kúreske túsip, at qulaǵynda oınaǵan sportshy bolǵan, shaýyp kele jatqan at ústinde ár túrli kúrdeli jattyǵýlardy sheber oryndaǵan. Mysaly: júıtkip kele jatqan at ústinde túregelip, ne basymen turýy, attyń baýyrynan ótýi, bir aıaǵyn úzeńgige qystyryp, shalqalap jatyp shabýy boıyndaǵy joıqyn kúshti, eptilikti sheber ıgere alatyndyǵyn, qazaqtyń dalalyq tsırk óneriniń irgetasyn qalaǵandyǵyn aıǵaqtaıdy. Kókshetaý qalasyndaǵy úlken jıyndarda 51 put (830kg-daı) kirdiń tasyn kóterip, dúıim jurtty tań qaldyrǵan. 1899 jyly orys palýany Ivan Korenmen kúresip, onyń qabyrǵasyn syndyrǵanda Balýan Sholaq 35-te edi.

Munyń ústine Balýan Sholaq án-kúıge jasynan qumar bolady. Bertin kele, jigit shaǵynda Balýan Sholaq osy eki ónerdi qatar damytady. Áke-sheshesi qaıtys bolǵan soń, Ǵanıkeı degen qyzǵa úılengen Balýan Sholaq el aralap, saldyq qurady jáne jalǵyz-jarym júrmeı, mańyna ánshi-kúıshi, palýan, ónerli jastardy jınaıdy. Top quryp, «ansambl» bolyp saýyq qurý Balýan Sholaqtyń dástúrine aınalǵan. Ózi ustaz tutqan Birjan sal, Aqan seri ánderiniń tamasha oryndaýshysy ári nasıhatshysy bolady. Olardyń ánshi-kompozıtorlyq dástúrin berik ustanyp, keıin ózi de án shyǵarady. Bul turǵydan alǵanda, Balýan Sholaq qazaqtyń ánshilik ónerin óristetýge úlken úles qosqan kompozıtor. Kókshetaý, Qarqaraly, Qaraótkel, Sarysý boıyndaǵy elderdi túgel aralaǵan. Balýan Sholaq Baıan-aýyl, Semeıde bolady, Arqanyń ánderin Jetisýǵa jetkizedi. Osy saparynda Kenen Ázirbaev Balýan Sholaqtyń kóptegen ánderin úırenip, halyqqa taratady.

Balýan Sholaqtyń «Aşyly-aıyryq», «Balýan Sholaq», «Jeldirme», «Dikildek», «Kókshetaý», «Qosalqa», «Qos baraban», «Qos perne», «Qulan kisines», «Kenje qońyr», sııaqty ánderi bar. Onyń halyq arasyna keńinen taraǵan ánderi - «Ǵalııa» men «Sentıabr». «Ǵalııa» názik sezim dúnıesin, móldir mahabbatty sheberlikpen syrshyl áýende jyrlaǵan ǵashyqtyq lırıkasy bolsa, Balýan Sholaqtyń ánderin sheber oryndaýshylar Júsipbek Elebekov, Maǵaýııa Kóshkimbaev, Jánibek Kármenov, Qaırat Baıbosynov, taǵy basqalar boldy.

Belgili mýzyka zertteýshisi Aleksandr Zataevıch el arasynan Balýan Sholaqtyń birneshe ánderin jazyp alyp, ony «Qazaq halqynyń 1000 áni» jáne «Qazaqtyń 500 áni men kúıi» jınaqtaryna engizgen.

Ánshi, ataqty balýannyń ómiri týraly belgili jazýshy Sábıt Muqanovtyń «Balýan Sholaq atty kitaby jaryq kórgen. Almaty qalasyndaǵy 1967 jyly salynǵan Sport saraıy Balýan Sholaq esimimen atalady.

Derek kózi:

Qazaqstan ulttyq entsıklopedııasy, 2 tom.