BAIQOŃYROV ÓMІRHAN AIMAǴAMBETULY
Қazirgi Қaraғandy oblysynyң Ұlytaý aýdanynda Sөmke aýylynda (қazirgi Ұlytaý keңshary) dүnıege kelgen.
Fabrıka-zaýyttyқ ýchılışesinde oқyp, bұrғylaý sheberi mamandyғy boıynsha bitirgen. Sol jyldary ýchılışede sabaқ jүrgizý үshin kәsiporyn mamandary shaқyrylatyn, olardyң ishinde Қazaқ KSR-i Ғylym akademııasynyң birinshi prezıdenti - sol kezde zaýyttyң bas geologi, Қ.I.Sәtbaevta boldy. Osy kөrnekti ғalymmen kezdesý Ө.Baıқoңyrovtyң қyzmetiniң negizgi baғytyn anyқtady. Қarsaқpaı zaýytynda jұmys isteı jүrip, өndiristen қol үzbesten, mekteptegi oқýyn jalғastyrdy. 1933-1934 jyldary Shymkenttiң қorғasyn zaýytynyң mehanıkalyқ tsehynda syzbashy-konstrýktor bolyp jұmys istegen.
Қ.I.Sәtbaevtyң ұsynysymen Shymkent қorғasyn zaýytynyң partııa komıteti 1934 jyly Baıқoңyrovty Almatyғa oқýғa joldama beredi. Ol Almatyda 1935 jyldyң aıaғyna deıin daıyndyқ kýrsynda oқyp, sodan soң Қazaқ taý ken-metallýrgııa ınstıtýtyn (қazirgi Қ.I.Sәtbaev atyndaғy Қazaқ taý ken-metallýrgııa ýnıversıteti) «Paıdaly қazbaly ken oryndaryn әzirleý» mamandyғy boıynsha bitirgen.
Өziniң alғashқy eңbek jolyn Ө.Baıқoңyrov KSRO Tүsti metallýrgııasynyң alғashқy өndirisi - Қarsaқpaı mys zaýytynyң құrylysynan bastaғan. 1927- 1930 jyldary zaýyt құrylysynda aғash ұstasynyң oқýshysy. 1932-1933 jyldary Қ.I.Sәtbaevtyң jetekshiligimen Қarsaқpaı mys kombınatynyң Geologııa basқarmasynda aғa kollektor қyzmetin atқarғan. Instıtýtty bitirgen Өmirhan Aımaғambetұly týғan jeri Jezқazғanғa joldama alyp, eңbek jolyn aýysym sheberinen bastaғan ol, әkimshilik-ınjenerlik қyzmetterdiң barlyқ satylarynan өtken. 1941 jylғa deıin № 31 shahtanyң aýysym bastyғy, № 32-shi men № 13-shi shahtalarynyң bastyғy қyzmetterin atқarғan. 1943 jyldyң қarasha aıynda «31-32» shahta basқarmasynyң bastyғy bolyp taғaıyndalyp, sol қyzmette 1952 jylғa deıin jұmys istegen.
1952 jyldyң қarasha aıynda Ө.Baıқoңyrov Қazaқ taý ken-metallýrgııa ınstıtýtynyң dırektory bolyp taғaıyndaldy. Instıtýt 1960 jyly polıtehnıkalyқ bolyp қaıta құryldy, 1962 jyldyң maýsym aıyna deıin Baıқoңyrov Өmirhan Aımaғambetұly osy ınstıtýttyң rektory bolyp қyzmet istegen. 1962 jyldyң mamyr aıynda Қazaқ KSR ғylym akademııasynyң akademıgi jәne akademık-hatshy bolyp saılanғan. 1964 jyly Қazaқ polıtehnıkalyқ ınstıtýtyna aýystyrylyp, osy jerde өmiriniң soңyna deıin «Paıdaly қazba ken oryndaryn әzirleý tehnologııasy jәne keshendi mehanızatsııalaý» kafedrasynyң meңgerýshisi қyzmetin atқarғan.
Sol kezderi aýyldyқ jerlerden kelgen қazaқ-stýdentterinen kontıngent қalyptastyrý қıyn mәsele boldy, өıtkeni қabyldaý emtıhandary orys tilinde өtetin. Birinshi emtıhan-dıktanttan soң-aқ abıtýrıent-қazaқtar қalmaıtyn edi. Keıbir aғa býyn pedagogtardyң қarsy bolýyna қaramastan Ө.Baıқoңyrov қazaқ jastary үshin ınstıtýtқa қabyldaý erejesin өzgertip, қabyldaý emtıhandary ana tilinde jүrgiziletin boldy. Bұl қazaқ jastaryna Қazaқstan Respýblıkasynyң aldyңғy қatardaғy tehnıkalyқ JOO-nan bilim alýғa mүmkindik berdi. Bұl jaңalyқ, қazirgi kezdegi oқý protsesine engizilip otyrғan egemendi elimizdiң joғarғy mektebindegi қaıta ұıymdastyrýdyң sol kezdegi modeli dese bolғandaı. Basshynyң yntasymen jәne sәıkes Odaқtyң jәne Respýblıkalyқ mınıstrlikterdiң қoldaýymen jaңa stýdentter қalashyғynyң құrylysy bastaldy. Ө.Baıқoңyrov құrylystyң barlyқ satylarynda, jobalaýdan bastap - obektini paıdalanýғa өtkizgenge deıin, erekshe tabandylyқ, қaısarlyқ, қajyrlylyқ, jigerlilik jәne birizdilik tanyta bildi. Osynyң nәtıjesinde өte қysқa merzim ishinde oқytýshylarғa arnalғan tұrғyn үılerden, jataқhanalardan, oқý korpýstarynan jәne jeke ғımaratқa jaıғasқan ashanadan tұratyn zamanyna saı stýdenttik қalashyқ paıda bolғan.
1959 jyly Ө.Baıқoңyrovқa «Kendi ken oryndardy әzirleý» kafedrasy boıynsha professor ғylymı ataғy berilgen.
Maman taý ken ınjeneri retinde bұrғylaý-jarý jұmystarynan bastap kendi denelerdiң jer қabatynda ornalasýynyң әrtүrli jaғdaılary үshin әzirleý jүıesin jetildirýge deıingi barlyқ tehnologııalyқ protsesterdi damytýda jәne jaңartýda үlken maңyzy zor үles қosty.
Ө.Baıқoңyrov Ertis-Қaraғandy kanalynyң jәne Қaraғandy, Ekibastұz, Jezқazғan, Temirtaý, Balқash, Shet, Қaraғaıly aýdandaryndaғy iri rýdnıkter, Maңғyztaý tүbegindegi mұnaı ken oryndary sııaқty өnerkәsiptik ortalyқtardyң құrylysy týraly mәselelermen belsendi aınalysқan. Baıқoңyrov үshin Қanysh Imantaevıchpen birige jұmys isteý zor baқyt bolatyn! Onyң aıtýynda: «Kimde-kim eger өmirinde bir ret Sәtbaevpen kezdesip-jүzdesse, onyң adamgershiliginen, tazalyғynan, adaldyғynan, bilimdarlyғynan esten ketpesteı әser alar edi!».
Akademık Baıқoңyrov jәne onyң oқýshylary, jaңa tıimdi tehnologııalardy keңinen damytý jәne өndiriske engizý maқsatynda, taý jynystarynyң fızıka-mehanıkalyқ қasıetterin baқylaýda seısmıkalyқ, ýltradybysty, optıkalyқ, ıadrolyқ-fızıkalyқ jәne basқa әdisterdi қoldanýdy engizdi
Onyң eңbeginiң eң bıik shyңy - paıdaly қazbaly ken oryndaryn әzirleýdiң biregeı synyptamasy men әdisterdi taңdaý әdistemesin құrýy. 1969 jyly onyң «Klassıfıkatsııa ı vybor metodov podzemnoı razrabotkı mestorojdenıı» atty monografııasy jaryқ kөrgen. Bұl avtordyң kөp jyldyқ өndiristik tәjirıbesi men zertteý jұmystarynyң nәtıjeleri қorytyndylanғan irgeli, kүrdeli eңbek. Osy kitapta birinshi ret baıandalғan, kendi ken oryndaryn jerasty әzirleý jүıelerin synyptaýdyң matrıtsalyқ әdisi, Taý-ken entsıklopedııasynda berilgen.
Ө.Baıқoңyrov ғylymı-pedagogıkalyқ jұmysyn қoғamdyқ қyzmetpen tabysty ұshtastyra bildi, Қazaқ KSR Joғarғy Keңesiniң depýtaty , Almaty қalalyқ Keңestiң depýtaty, Қazaқ KSR ҒA prezıdıýmynyң mүshesi, Eңbekti қorғaý қoғamynyң ortalyқ Keңesiniң tөraғasy, Қazaқ KSR «Bilim» қoғamynyң Prezıdıýmynyң mүshesi, Қazaқ KSR ҒA Әlem jәne Jer týraly ғylymdar bөliminiң bıýrosynyң mүshesi, Tүsti metallýrgııa respýblıkalyқ ғylymı-tehnıkalyқ қoғamy Prezıdıýmynyң mүshesi, Қazaқ KSR JjAOBM ғylymı-әdistemelik keңesinde taý ken sektsııasynyң tөraғasy, Қazaқ sovet entsıklopedııasynyң bas redaktsııasynyң mүshesi, jer қoınaýyndaғy baılyқtar týraly Keңes jәne odaқtyқ respýblıkalardyң zaңdarynyң Negizgi jobasyn daıyndaý komıssııasynyң mүshesi, Қazaқ polıtehnıkalyқ ınstıtýtynyң jәne Қazaқ KSR ҒA taý ken isi ınstıtýtynyң Ғylymı keңesiniң mүshesi boldy.
Akademık Baıқoңyrov tүsti metaldar kenin, hımııalyқ shıkizattardy jәne kendi emes materıaldardy jerasty jәne ashyқ қazip alýdyң қoldanýdaғy әdisterin jetildirýde jәne jaңa әdisterin әzirleýde қazaқstandyқ ғylymı mektepti құrýshy, onyң eңbekteri Қazaқstanda ғana emes, sonymen қatar shet eldergede tanymal. Өmirden, kәsiptikten alғan zor tәjirıbelerimen, entsıklopedııalyқ bilimimen Өmirhan Aımaғambetұly artynda өshpes iz қaldyrdy. Ol 60 asa ғylym kandıdattaryn, 10 tehnıka ғylymnyң doktorlaryn daıyndady, 300 asa ғylymı eңbekteri jәne 30 jýyқ өnertabysy jaryқ kөrdi, kөptegen monografııalardyң avtory. Akademık Ө.A.Baıқoңyrovtyң Otanғa istegen zor қyzmeti, dүnıejүzilik ғylymғa jәne joғarғy bilimge қosқan үlken үlesi үshin sol kezeңniң eң joғarғy nagradasy Lenın ordenimen, «Shahter daңқy» belgisimen jәne kөptegen medaldarmen, Қazaқ KSR Joғarғy Keңesiniң gramotalarymen marapattalғan.
Akademık Ө.A.Baıқoңyrovtyң esimin este қaldyrý maқsatynda Jezқazғan ýnıversıtetine, Қ.I.Sәtbaev atyndaғy Қazaқ tehnıkalyқ ýnıversıtetiniң (ҚazҰTÝ) Taý ken ınstıtýtyna onyң esimi berildi; Almaty, Jezқazғan jәne Sәtbaev қalalarynda kөshelerdiң aty atalyp, shahta basқarmasy ғımaratynda (Jezқazғan rýdnıgi), Almaty қalasynyң tұrғyn үılerinde, Jezқazғan rýdnıginde, «Ken oryndaryn әzirleý tehnologııasy» kafedrasynda memorıal taқtalar ornatylғan. Akademık Ө.A.Baıқoңyrov atyndaғy aýdıtorııalar Қazaқ Ұlttyқ tehnıkalyқ ýnıversıtetinde, Jezқazғan ýnıversıtetinde ashylғan. Jezқazғan ýnıversıtetiniң oқý korpýsy aldynda monýment ornatylyp, қabirine eskertkish қoıyldy. «Akademık Baıkonýrov O.A.» atty kitaby shyғarylғan.
Derek kөzi:
Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy 2 tom