BAIǴANIN NURPEIІS
Nurpeıistiń anasy Úmit tamasha ánshi, dombyrashy jáne aqyn bolǵan. Ol sýyryp salma aqyndar aıtystarynda kózge túsken. Án aıtýdy anasynan úırenedi, jastaıynan dombyra tartýǵa, janynan sýyryp salyp, óleń shyǵarýǵa talpynǵan. Kóp keshikpeı-aq ol «bala jyrshy» degen atqa ıe bolady. Nurpeıis óz kezindegi belgili aqyndardyń jyrlaryn tyńdaıdy, olardyń shyǵarmalaryn jattap alady. Jas kezinde-aq onyń repertýaryna Batys Qazaqstannyń aqyndary Abyl Tileýulynyń, Alasha Baıtoqtyń, Shernııaz Jarylǵasulynyń, Nurym Shyrshyǵululynyń óleńderi men jyrlary engen.
17 jasynan bastap Nurpeıis maman aqyn bolyp qalyptasady. Belgili aqyndarmen aıtysqa túsip, únemi jeńiske jetip júredi. Ol kádimgi aqyndar sııaqty aýyl-aýyldy aralap, óleń shyǵarady, al kóp keshikpeı onyń esimi tek týǵan jerinde ǵana emes, Ońtústik Oral, Syrdarııanyń boıynda, Qaraqalpaqstan, Hıýada, Túrkmenstanda belgili bola bastaıdy.
Qazaqtyń halyq eposyn bilgeni ony jigeri jasymaıtyn aqyn etedi. Endi epıkalyq poemalardy jatqa qaıtalap aıtýmen shektelmeı, olardy óńdeıdi, tolyqtyrady, baıytady, óziniń janynan shyǵarǵan tamasha shýmaqtarmen jandandyrady. Osyndaı joldarmen Nurpeıis Baıǵanınniń jyrlaýynda «Qubyǵul», «Tórehan», «Qobylandy», «Oraq - Mamaı», «Qarasaı - Qazı», «Er Tarǵyn», «Alpamys», «Qyz-jibek», «Aıman-Sholpan» nusqalary týǵan.
«Qobylandy» eposynyń 26 nusqasynyń ishindegi eń kólemdisi de Nurpeıis Baıǵanındiki bolyp shyǵady. 9300 joldan turatyn jyrdy 1940 jyly onyń hatshysy Ahmet Eskendirov jazyp alǵan.
1917 jyly Nurpeıis Baıǵanın kóterilisshilerdiń jalyndy aqyn-úgitshisi bolady. Onyń sıýjettik óleńderiniń taqyryby men shyǵarmashylyq ádisi de keńeıedi. Ertedegi ótkender endi shyndyqqa aınalady, halyq eposynyń avtorlyqpen óńdelgen qaıta jyrlaýlary kúndelikti ómirdegi batyrlyq jónindegi shyǵarmaǵa aınalady. «Aqkenje» poemasynda ol jas ómirdiń qysym astynda qalǵany jónindegi tarıhtyń jan tebirenterlik beınesin jasaǵan.
30-jyldary Nurpeıis Baıǵanın ár túrli mekemelerde jumys jasaıdy, kolhozdarda úgitshi jóne uıymdastyrýshy bolǵan. 1938 jyly Nurpeıis Baıǵanın alǵash ret Almatyǵa kelip, Jambyl Jabaevtyń mereıtoıyna qatysyp, «Aqyn shabyty», «Jambylǵa», «Kórimdik», «Ǵasyrdyń qart bulbuly», taǵy basqa jyrlar shyǵarǵan. Osy kezden bastap Nurpeıis Baıǵanınniń barlyq shyǵarmalary onyń birinshi jeke hatshysy Ahmet Eskendirov arqyly qaǵazǵa túsirilip otyrylady, sonyń arqasynda aqynnyń jaqsy shyǵarmalary bizge deıin jetken. Osy jyly Nurpeıis Baıǵanın «Komıssar Pojarskıı» atty poema jazady.
1939 jyly aqyn Qazaqstan Jazýshylarynyń ІІ-sezine qatysyp, Jazýshylar odaǵynyń múshesi bolǵan. Nurpeıis Baıǵanın aqyndardyń respýblıkalyq sletine qatysyp, toppen birge Máskeýdiń aýyl sharýashylyq jetistikteri kórmesine jiberiledi. Kórme barysynda Nurpeıis Baıǵanın aıtqan jyrlar orys tiline aýdarylyp, Búkilodaqtyq radıodan beriledi.
Osy jyly Nurpeıis Baıǵanınge «Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri» degen ataq berilip, aqyn Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi birinshi sessııasy Prezıdıýmynyń gramotasymen marapattalady. Aqyn óz arnaýymen ashqan birinshi oblystyq Keńestiń depýtaty bolyp saılanady.
1940 jyly qoǵamdyq qaıratkerligi úshin «Qurmet belgisi» ordenimen marapattalady. Bul oqıǵaǵa ol óziniń «Qýanysh jyry» atty óleńin arnaǵan.
Áıgili «Sedovshylar» atty óleńin 812 táýlik boıynda muz qursaýynda qalǵan «Sedov» qaharmandaryna arnaǵan.
Onyń soǵys jyldaryndaǵy shyǵarmashylyǵy tabysty boldy. Bul kezeńdegi aqynnyń shyǵarmalary erkin ári tamasha ómir úshin kúreske arnalǵan. Ol epostardaǵy halyqtyq qaharmandyqty kórsete otyryp, jeke batyrlar men maıdandaǵy oqıǵalar jóninde óleńder men dastandar shyǵarady. Bul kezeńdegi shyǵarmalarynyń belgilileri - «Batyr týraly jyr», «Batyr ulǵa», «Jeńis úshin», «Qazaqstan - maıdanǵa»jáne basqalar.
Nurpeıis Baıǵanın qıyn kezeńde halyqty tek jyrymen demep qoımaı, úgit brıgadasynyń quramynda respýblıkany aralap, eldegi eńbekshilerdiń jaýyngerlik rýhyn kótergen. 1944 jyly maýsymda óziniń eńbektegi erlikterimen belgili bolǵan Shyǵanaq Bersıevke qoshtasý ánuranyn arnaǵan.
Nurpeıis Baıǵanın jeńis kúnine dál bir aı jetpeı dúnıe saldy. Aqynnyń shyǵarmalaryn Márııam Hakimjanova, Qýandyq Shańǵytbaev, Erjan Ahmetov, taǵy basqa aqyndar uqypty túrde qaǵazǵa túsirip otyrǵan.
Aqtóbe oblysyndaǵy aýdanǵa, týǵan aýylyna, Aqtóbe jáne taǵy basqa qalalardaǵy kósheler men mektepterge Nurpeıis Baıǵanınniń esimi berilgen.
Derek kózderi:
Qazaqstan ulttyq entsıklpedııasy 2 tom,
«Tarıhı tulǵalar» kitaby.