Baıanaýyl balbaltastary — kóne túrki tarıhynyń kýási
Osydan biraz jyl buryn Baıanaýyl aýdanynyń burynǵy ákimi, rýhanııat janashyry Qorabaı Shákirov pen jergilikti ólketanýshy Altynbek Qurmanov bastama kóterip, óńirdiń saı-salasynda jatqan balbaltastardyń barlyǵyn sýretke túsirtip, ólshemin jasaǵan.
Bular — bizge belgilileri ǵana. Odan soń jergilikti aǵaıyndy sheberler Balta, Balǵa Jáminov degen azamattarǵa tarıhı eskertkishterdiń kóshirmesin aına-qatesiz qashatyp, aýdan ortalyǵyna jıyp qoıady.
Búginde bul kóshirmeler Baıanaýyl kentiniń ortalyǵyndaǵy baqqa qoıylyp, túpnusqalarynyń ornalasqan jeri týraly taqtaıshalar ornatylǵan.
Qazaqstandaǵy balbaltas tarıhy týraly alǵashqy zertteýdi áıgili jerlesimiz, akademık Álkeı Marǵulan júrgizgeni málim. Ǵalym «Ejelgi mádenıet kýágerleri» eńbeginde balbaltastar ejelgi túrkilerdiń dinı ǵuryptyq kesheni ekenin jazǵan.
«Ejelgi túrki ǵuryptyq kesheniniń quramy arnaıy baryq-keseneden, qorǵannan, sandyqtastan, mátin jazylǵan bitiktastan jáne onyń tuǵyrtasynan (nemese tasbaqasy), sondaı-aq bádizder — Balbaldardan turdy (sany 10-600 danadan astamǵa deıin barady). Ejelgi túrki ǵuryptyq keshenderiniń kópshiligi qaǵan, tegin, tarhan, chúr, túdún syndy bılik ıelerinińjáne ataqty bekzadalarynyń qurmetine arnalyp jasaldy. Qarapaıym halyqtarǵa arnalǵandary da bar. Osy keshenderde aza tutý, as berý nemese arýaqqa baǵyshtalǵan „joqtaý“ sııaqty etnostyń tirshilik tsıklynyń asa mańyzdy ǵuryptyq josyndary atqarylǵan», -dep baıandalady eńbekte.
Baıanaýyl tóńireginen Álkeı Marǵulan 50-ge jýyq balbastasty sanap shyqqan eken.
— Bul tóńirekte Kúrkeli, Qyzyltaý, Toraıǵyr, Qaratomar aýyldyq okrýgteriniń aýmaǵynda balbaltastar jıi kezdesedi. Ókinishke qaraı, olardyń kóbin kezinde keńestik arheologtar tonap, syndyryp, Reseıdegi mýzeılerge alyp ketken. Bizge jetkenderi shamaly ǵana. Aman qalǵandarynyń jaǵdaıy da ońyp turǵan joq. Ár jerde shashylyp, eleýsiz jatyr. Mal súıkenip, qulap jatqandary da bar. Olardy ornynan qozǵamaı, tek kóshirmelerin jasaýdy jón dep sheshken edik. Sol oıymyzdyń durys bolyp shyqqanyna kózimiz jetip otyr, — deıdi elimizdegi úzdik ólketanýshy, QR týrızm salasynyń úzdigi, «Elim-aı» tuńǵysh syılyǵynyń ıegeri Altynbek Qurmanov.
Baıanaýyldaǵy balbaltastar shamamen VI–VIII ǵasyrlarǵa tıesili. Osydan birer jyl jyl buryn Altynbek aǵa keıbir tarıhı eskertkishterdi arnaıy izdep baryp, basyna belgitastar qoıýǵa atsalysqan.
Sonyń biri - Qyzyltaýdaǵy syry ǵalymdarǵa áli kúnge beımálim «Jumbaq qyz» tasy men «Qulan áýlıe úńgiri».
— Balbaltastar kóne túrki dáýirinde babalardyń rýhyna degen qurmettiń nyshany retinde qoıylǵan. Ekinshiden, halqymyz kóship bara jatqanda ata-babasy jelep-jebep júrsin dep, bul jerde qurbandyqtar shalǵan. ıAǵnı, keıbir oryndar kádimgi Táńirshildik seniminiń ǵıbadathanasy ispetti bolǵan. Ataqty oıshyl ári sheshen Iollyq tegin ákesi Bilge qaǵanǵa eskertkish ornatqanda bylaı dep jazǵan: «Ákem qaǵanǵa balbyq (balbal) tiktim». ıAǵnı, balbal tas degen kóbine qabir basyna turǵyzylatyn, tastan qashap jasalǵan adam músini. Kósemder men abyzdar dúnıeden ótkende erekshe áspettelip jasalǵan. Anaý Qalmaqqyrǵan, Kúrkeli aımaqtarynda meniń bala kezimde balbaltastar jıi kezdesetin. Joǵaryda aıtqanymdaı, olardyń kóbi tonaldy. Ózim kýá bolǵan bir keleńsiz jaıt, Reseıdegi Ombynyń ólketaný mýzeıinde bolǵanymda kezinde Baıanaýyldan kórgen balbaltastardy ushyrastyrdym. Qaıbir jyldary kórshi eldiń ǵalymdary alyp ketken ǵoı. Keńes ókimeti tusynda bizdiń tarıhymyzdy qoldan qurtqany belgili. Osyndaı tarıhı eskertkishterimizdi tonap áketip, túrki halyqtarynda eshqandaı órkenıet bolmaǵan degen syńarjaq pikirler aıtylyp keldi, - dep qynjylady ólketanýshy.
Altynbek Jumatuly Baıanaýyldaǵy tarıhı kóne eskertkishterdi qorǵaýǵa jergilikti bılik áreketsizdik tanytyp otyr dep esepteıdi. Máselen, Jasybaı demalys aımaǵy ornalasqan jerde ejelgi saq zamanynan qalǵan eskertkishter men 17-18-ǵasyrlarda qazaq-jońǵar soǵysynda qaza bolǵan batyrlarymyzdyń zırattary barshylyq. Ol aýmaqtar anaý bir jyldary resmı qujattarda aıryqsha qorǵalatyn jer retinde kórsetilgen eken.
Alaıda Baıanaýyl ulttyq parkiniń basshylyǵy men aýdan ákimderi aýysa-aýysa, tarıhı eskertkishterdi qorǵaýǵa alý máselesi umyt qalǵan. Saldarynan tarıhymyzdy baıandaıtyn eskertkishter keıingi jyldary typ-tıpyl etip buzylyp, ornyna demalys úıleri salynǵan. Bul jerlerde búginde «Keń dala», «Zolotye peskı» degen demalys úıleri paıda bolypty.
Ólketanýshy aýdan ortalyǵyndaǵy balbaltastar kóshirmesiniń ornalasqan jerine de kóńili tolmaıtynyn jetkizdi. «Aldynda Memlekettik tý alańynda, kózge túsetin, bıikteý jerde turǵan edi. Keıin ortalyqtaǵy balalar oınaıtyn baqqa ákep tastapty. Endi eleýsiz jatyr. Osyny Baıanaýyl bıligi nazaryna alsa eken», -degen tilegin jetkizdi.
Eske sala keteıik, álemde Qońyr áýlıeniń segiz mekeni bar, sonyń biri — Baıanaýylda.