Baýyrjan Momyshuly: «Moskva úshin shaıqas»
KAPITAN LYSENKO
Kúzgi tań. Túnergen aspan. Oı-shuńqyrdaǵy sýlar kilegeılenip, qabyrshaqtanyp qata bastaǵan. El ornynan jańa turyp jatyr. Batalon saltanatty sap túzep, qala ishimen yrǵaqpen adymdap keledi. Áıelder jyly tósekten ıyqtaryna jyly túbit oramaldaryn asyǵys jamylyp, terezelerin ashyp, jaqtaýǵa súıenip qarap tur. Qaýippen úreılenip te, tańdanyp ta turǵan tárizdi. Kolonnanyń aldynda kele jatyp burylyp artyma qaradym: rotalar tórt - tórt qatardan sap túzep, biriniń sońynan biri tizilip, qatarlaryn buzbapty. Biz alty júzdeı adambyz. Kolonnalar arasynda eki-ekiden, tórt-tórtten jegilgen 36 par at tas joldy taǵaly tuıaqtarymen sartyldata basyp, zeńbirekterdi, oq-dári jáshikteri tıelgen arbalardy súırep keledi. Saptyń sońynda jaraly jaýyngerler mingen, qos dóńgelekti arba keledi. Kópten beri jýylmaǵan betteri totyqqan, tozańdanǵan, kirpikteri kirtıgen, uıqy kórmegen, kózderiniń jıekteri qyzarǵan, erinderi kezergen, saqal-murttary túksıe ósip, ıyqtaryna vıntovka asynǵan jaýyngerler sap tartyp, saltanatpen kere basyp júrip keledi. Tańǵy aıazdan surǵylt tartqan myltyq naızalary kolonna ústine talshybyqtyń ıin tirese ósken sabaý butaqtary tárizdi. Ol jel lebimen teńsele-yrǵalyp turǵandaı kórinedi. Adamdardyń aıaq basysy shashaý shyqpaı, tas joldy zildi salmaqpen alma-kezek, kelsap soqqandaı solqyldatyp barady. Jigitter laı jabysqan satpaq-satpaq etikteriniń tumsyǵyn qaıqaıta kóterip, serpe tastap, qoldaryn barynsha qulashtaı, ekpindi adymdaı basyp keledi. Uzynnan-uzaq sozylǵan kolonnanyń adymdaı aıaq basynan kóshe solqyldan, úıler teńselip turǵandaı... Adamdardyń túrleri susty, baısaldy, qatal júristeri ekpindi, saltanatty.- Óleń basta! - dep komanda berdim. Qatarymda kele jatqan Tolstýnov jeńimnen tartypqalyp: - Oıbaı, onyń ne, kombat - aý! dep sybyrlady. Oǵan jaýap berýdiń ornyna daýysymdy burynǵydan qattyraq shyǵaryp: - Óleń basta! - dep buıryǵymdy qaıtaladym. Rota komandırleri «bir. eki; bir, eki» - dep aıaq basýdy yrǵaqtap jónge sala bastady. Birinshi rotanyń óleń bastaýshysy sýyq tıip, qarlyqqan daýyspen: - Slýshaı, rabochıı, voına nachalas, Brosaı svoe delo, v pohod cobıraısıa, - dep ánniń basyn bastaı berip, kenetten shýmaqtyń sońǵy sózinde daýsy kilt úzildi. Úzilgen únniń elegizýine yryq bermeı, onyń qasyndaǵy joldasy óktem, gúrildegen daýsymen sol sátte ánaıaǵyn julyp ala jóneldi: Vot ı okopy, treşat pýlemety, No ıh ne boıatsıa sovetskıe roty!.. Ol ánniń, ár toptyń yrǵaǵyn sol aıaǵynyń basý yrǵaǵyna qaraı saıma-saı, qazyqty qolaǵashpen qaǵyp turǵandaı naq-naq sańqyldata aıtyp keledi. - Osynyń daýsyn estigende jýan qaz qońyr daýysty Mıhaılovtyń daýsyn estigendeı bolamyn da turamyn. Pa, shirkin, óıt degen - aý! - deıdi Tolstýnov qushyrlana kúlimsirep. Onyń sózin óleńniń qaıyrmasynda ánshige ekpindete qosyla shyqqan júzdegen lektiń daýsy bólip jiberdi: - Smelo my v boı poıdem za vlast Sovetov, I, kak odın, ýmrem v borbe za eto. Álginde ǵana elsiz, jurtsyz, ıesiz qalǵandaı múlgip turǵan qala, kóp daýysty tasqyndy ánniń jańǵyryǵynan lezde tirilgendeı, kóshesine adamdar ańdap, ár úıden shyǵa bastady. Qala adamdary kóshege shyǵyp, bizge sostııa, túnere qaraıdy. Bireýleri kolonnany kózimen bir sholyp ótip, teris qarap qapaly jabyrqaý kúıde kósheniń jıegimen bet aldyna ketip barady. Bireýleri tańyrqana tańdanyp, turǵan ornynan qozǵalar emes... Bireýleri bizdi esirkegendeı kóńili bosap jylamsyraǵan tárizdi. Mynalardyń kózqarasy yńǵaısyz-aý, yńǵaısyz kórinedi, dep kúızele sybyrlady Tolstýnov. - Amal qansha, qaıtersiz endi, biz bolsaq sheginip kelemiz, bizdiń osy túrimizdi kórý bularǵa ońaı deısiz be? Bul jer men Moskvanyń arasy jap-jaqyn-aq qoı, «úıime erteń oıran salynady» degen qaýip kimdi qajytyp, kimdi muńaıtpas, joldas aǵa polıtrýk, - dedi tómen qarap bizben qatar kele jatqan Jalmuhamed Bozjanov. Kóshege japyrlap shyqqan balalar, á degende oramaldarynyń ushymen kózderiniń jasyn súrtip turǵan shesheleriniń etegine ımene tyǵylyp, olar artyna qaramastan zyr júgirýge bata almaı, baspalap qaraıdy. Shesheleri olarǵa birdeńe dep sybyrlaıdy. Balalar birte-birte batyldanyp, kósheniń ortasyna shyǵyp, toptanyp, soldattarǵa eliktep, bizben qatarlasyp, aıaqtaryn kótere basyp, qoldaryn sermeı silteı erip keledi. Biz júrip kelemiz, biz kósheni jańǵyrta án salyp kelemiz. Qala ortalyǵynda tonaýǵa ushyraǵandaı ashyq-shashyq qalǵan magazınder; oıran - saırany shyǵyp, ornynda kúli ǵana qalǵan órtengen úıler; dál bir jer silkingendeı, sodan julynyp túsip, jalǵyz shegege ilinip qalǵan syrmen jazǵan jarnamalar... Biz soǵys oıranynyń tusynan ótip baramyz, kórgen kózde jazyq joq - biz olardy kórip baramyz... Biz júrip kelemiz. Biz áńkildete ándetip kelemiz. Smelo my v boı poıdem za vlast Sovetov, Ee! Ee... poka ne pomrem v borbe za eto... - dep aıqyn únimiz qarqyndy bolsa da, kómeı astyndaǵy túıe jiliktiń basyndaı bir nárse jutylmaı ún syryn bógep, án yrǵaǵyn zorlap tunshyqtyra shyǵarady. Sóıtse de biz án salyp, óleń aıtyp kelemiz. Kúızelgen eldi, qınalǵan anany, qıraǵan qalany kórip kelemiz... biraq ta: 1917 jylǵy Oktıabrdiń osy bir óleńi endi shırek ǵasyr ótken soń, 1941 jyldyń oktıabrindegi kúzgi tańda gımn bolyp estiledi. «I kak odın, ýmrem v borbe za eto» degen sońǵy joly án salǵandardyń antyńdaı bolyp ekpindete qaıtalanady.
- Bulardyń esine bul eski óleń qaıdan tústi eken? - dedim Bozjanovqa, ne aıtarymdy bilmeı kele jatqan men.
- Mynaý oırandy kórgende kimniń esine túspesin, joldas kombat, túsinikti ǵoı, - dedi ol, egjeı-tegjeıin aıtyp jatpaı...
Ekaterına zamanyndaǵy úlgimen salynǵan, mańdaısha, bosaǵalary, tereze jaqtaýlary oıýmen naqyshtalǵan kishkene úıdiń esik aldynda turǵan áıelderdiń ishinen býryl shashty egde áıel bizge qaraı bet aldy. Ol týra bizge qaraı keledi. Ústinde jaǵasy men jeńi kesteshelep eski úlgili kóne kóılek, basynda ıyǵynan sýsyp túsken túbitti jyly oramal... Kolonnanyń basynda kele jatqan bizge aıaǵyn jorǵalatyp kibirtikteı basyp jaqyndady da, qatarlasa júrip, nege ekenin bilmeımin, Bozjanovqa qarap sóıledi. Kóńili bosap, jasqa býlyqqandaı daýsy qaltyrap shyǵyp, tutyǵa sóılep:
-Shyraqtarym - aý, aınalyp keteıinder - aý, qaıdan kelesińder, qaraqtarym, qaıda barmaqsyzdar?..
- Iá, sheshe, soǵystan kelemiz, soǵystan,-dedi Jalmuhamed.
- Soǵysqa, maıdanǵa baramyz, sheshe...
- Nemister de keshikpeı kele me, qalqam? - dep surady kempir.
- Erteń, búrsigúnderi kele qalsa, biz osy jerde olardy taban tiresip qarsy almaqpyz, sheshe... olarmen biz soǵysamyz, sheshetaı!
- Iá, qaraqtarym, ıá, nemis osy jerge oıran salyp, bombalap ketti, - dedi qart kempir. Kúıregen úılerge taramystaı suq qolyn shoshaıta nusqap.
- Tipti bir ret dáldep shirkeýge de tastady. Qarǵys atqan qudaısyz bas urmańdar, tegi qudaı úıi shirkeýdi de aıamady. Eshnársege qaramastan bombalaı berdi, qarǵys atqan qara better.
- Osy kele jatqandaryńnyń kóbi musylman tuqymy ekenin qaıdan bilsin bul kempir, - dedim men Tolstýnovqa qazaqshalap. Beıtanys sózdi estigende kempir túrshikkendeı, bizden qasha jónelmek bolǵandaı-aq, maǵan shúbáláná, tesile qarap, sasqalaqtap qaımyǵa:
- Siz bizdiń adam bolasyz ba? Álde?..
- Álbette, biz óz balalaryńyzbyz, sheshe, áıtpese kim dep oılap edińiz? - dep Bozjanov kúldi.
- Bárimiz de sizdiń balalaryńyzbyz, sheshe.
- Ózimizdiń qara kóz qazaqtar men qyrǵyzdar ǵoı, sheshe,- dedi Tolstýnov qaljyńdap, kúle sóılep.
- Aramyzda orystar da az emes, sheshe. Álde kórmeı tursyz ba? Ózimizdiń jigitterdi tanymaı qalǵansyz ba, sheshetaı - aý?
- Bir qudaı saqtasyn senderdi, qaraqtarym. Bizdiń medeýimiz de, qorǵanymyz da sendersińder ǵoı. Shyraqtarym, laıym ómirleriń uzaq bolǵaı, balalarym! - dedi kempir bata bergendeı bizden qalyp bara jatyp. Sóıtip, sońymyzdan kópke deıin qarap turyp qala berdi kempir. Biz qalanyń kóshesimen júrip kelemiz. Qalanyń shyǵa beris irgesine jaqyndaı bergenimizde, jańbyr baıaýlap sylbyr sebeleı bastady... Biz qala shetine shyqtyq, oıpańmen qyrǵa kóterile bergenimizde alystan munarlana orman jıegi kórindi. Biz qaladan óttik, men burylyp keıin qaradym: sońymyzdaǵy oıpańda jańa ǵana onyń ortalyq kóshesimen ótken, oıran bastalyp, oıran kútken túzý kóshesi, áp-ádemi soǵylǵan, qaz-qatar tigilgen shatyrdaı yqshamdy úıli Rossııanyń, kóp qalasynyń biri. Iá, kóp qalanyń biri. Ol qalaǵa soǵys lebi jetip «erteń úıińdi órtep, kúlińdi kókke ushyryp, taýdan tozań, kólden tamshy qaldyrmaı búlik salyp, basyńa qııamet-qaıym ornatamyn...» degen jalmaýyz qart - soǵystyń yzǵarly úni irgesine jaqyndaǵan saıyn titirkenip, úreılene qaýiptenip, kóshesinde bolashaqta qan tógilerin sezip, soǵys bezgegimen qalshyldap turǵan muńdy qalanyń biri. Ol qalanyń aty Volokolamsk. Ol Moskva ólkesiniń bir qalasy - astanamyzdyń tý syrty... Qala sheti artymyzda qaldy, taıaýdaǵy Vozmışe derevnıasyna jaqyndaǵanymyzda bult qoıýlap, jańbyr sirkireı bastady. Biz júrip kelemiz. Alda, derevnıa úıleriniń aýlasy men biren-saran áskerı forma kıgen adamdar kórinedi.
Alystan bizge olar da tańdana qaraıdy. Biz júrip kelemiz... Jańbyr údeı túsip, betke búrkip-búrkip jiberedi. Aldyńǵylar taqtaı sharbaqty shaǵyn ǵana appaq úıdiń tusynan óte bergende, áldekim meniń atymdy atap shaqyrdy. Jalt burylyp qarasam, general Panfılovtyń adıýtanty maǵan qaraı júgirip keledi eken.
- Sálemetsiz be, joldas aǵa leıtenant! Sizdi general... shaqyrady, joldas aǵa leıtenant... - dep qýana, aptyǵa, asyǵyp, qyzyl shyraıly leıtenant entige qýyp jetti... Batalondy bastap ákete berýdi Rahımovke tapsyryp, ózim shetke burylyp shyǵyp turdym. Aldymnan rotalar top-tobymen óz komandırleriniń sońynan burynǵysynsha qaz-qatar tizilip ótip barady. Jańbyr sebelep jaýyp tur. Odan ımenip, odan qorǵanyp buǵyp bara jatqan eshkim joq. Báriniń eńsesi joǵary, bastary kóterińki. Ústi-bastarynan taram- taram sorǵalap aqqan sýdyń arasynan birneshe qıyn-qystaý jaǵdaıda mindetti boryshtaryn oryndap, alystan ardaqty elin saǵynyp kele jatqan, soǵystarda saǵy synbaǵan er turpattary kórinedi. Baıqap qaraǵan adamǵa olardyń kózderinen qýanyshtyń oty biliner-bilinbes jyltyraıdy. Iıa, bizdiń myna jigitterdiń eńsesi joǵary. Basty kóterińki ustap, adymdaı basýyna aqysy bar. Olar ot sharpyǵan, qan qusqan jerlerdi basyp, jaý qursaýynda, túsi sýyq ajal sheńgelinde qalyp qoıdy. Joq, qalyp qoıǵan joq, jan túrshigerlik arpalyspen qandy sheńgel jaý shebin jaryp ótti. Qanattarynyń ushyn shaldyryp jaýdyń berik qamaldaı shebin oırandap, talqandap buzyp shyqty. Keshe ǵana oryndalmas armandaı bolyp kóringen maqsatqa búgin jetti. Óz úıirine qaıta qosyldy. Ótken kúnderde shekken mehnattarymyzdyń bári tús kórgendeı artta qaldy. Sapta ketip bara jatqan azamattar maǵan únsiz, tilsiz jyly shyraımen qaraıdy. Olarǵa men de jyly júzben qaraǵym keledi. Keshe ǵana aqyryp-zekirgenim olardyń esinde joq. Osy sátte olardyń keshe ǵana qyńyrlanyp, qınala baǵynǵandary meniń de esimde emes. Keshegi meniń zekirgenime, onymdy olardyń kóńiline aýyr alǵanyna búgin kúlgendeımiz. Biz bir-birimizdi jap-jaqsy túsinetin adamdarǵa uqsaımyz. Endeshe aramyzdaǵy keshegi dúrdarazdyqtyń keregi ne edi degendeımiz. Er azamattar dep osyndaı-aq soldattardy aıtarsyń...
- Bu jaqqa, bu jaqqa júrińiz, joldas aǵa leıtenant, - dep epelektep adıýtant sharbaqqa kire beris esikti ashyp, maǵan jol berdi. Men aýyz úıden ótip, adıýtant kórsetken mańdaıshasy alasa esikti ashyp, tabaldyryqtan attap tik turyp, tártip boıynsha raport bermekshi bola bergenimde, general Panfılov aýzymdy ashýǵa da mursha bermesten, sergek basyp aldymnan qarsy shyqty. Qos qoldap qolymdy ala amandasyp, ákelik meıirimmen qolymdy sıpaı qysyp, ózime tanys meıirimdi baıaý daýyspen:
- Terezege qarap tursam, áskerler kele jatyr eken. Munshama sap tartqan saltanatty qol qaıdan kele jatyr dep tańdanyp biraz turdym. Kolonna basynan sizdi kórip tanı kettim, - dep ol qolymdy bosatyp, solǵa qaraı qoltyqtap erte júrip. sózin sabaqtaı:
- Shynymdy aıtsam, á degende sener-senbesimdi bilmedim. Sheńberdi jaryp ótip, jaý syrtynan kelip, óz tobymyzǵa qosylǵandaryńdy kórip, qýanyshym qoınyma syımaı ketti. Jaqsy kelipsizder, jaqsy kelipsizder... - deı berip tebirengen general kilt toqtap, maǵan sheshinýdi usyndy. Qysyltaıań jaǵdaıda myna surapyl soǵysta uzaq ýaqyt kórispeı júrip, kezdesken shaqta generaldyń qýanyshty, ákelik súıispenshiligi, súıkimdi sózi meniń tamyrymdy ıitkendeı eljiretti. Ótken kúnderi men bulaı kezdesemiz dep oılamap edim. Bastapqy soǵys kúnderinde shtabpen jóndi baılanysa almaı, kórshi batalondarmen ıin tirese qoltyqtasyp birge tura almaı, óz polkymnyń komandırimen baılanysty úzip alyp, barlyǵynan aırylyp qalyp, jeke dara soǵys júrgizip, jaý syrtynda qalǵanym úshin general meni úlken aıypqa buıyrar dep oılaýshy edim. Ótken kúnderi men zor ýaıym sońynda edim, ýaıym da meniń qyr sońymnan qalmap edi. Sondaǵy oıymsha general bizdiń qaıtyp oralǵanymyzdy estip, meni mundaı qushaǵyn jaıyp qýana qarsy almas, tek meniń polk komandırim maıor Elınge: «Momyshulyn ornynan al! Shenin tómendet!» - dep jarlyq eter de qoıar degen aýyr oı tolqytyp, nar júgindeı janshyp basyp, eńsemdi birneshe ret tómen túsirip edi. Eger de betpe-bet kezdese qalsaq, general qasyna shaqyryp alyp, maǵan aqyrmas ta, zekirmes te, nuqymas ta, soqpas ta, balaǵattap aqyrettemes te deýshi edim ishimnen. Ondaı odaǵaı minez generalda joq ekenin men burynnan biletinmin. Biraq qabaǵyn shytyna túıip turyp, daýsyn jarqyn shyǵara qattyraq sóılep, ádepti tilde zildeı aýyr sózdermen meni kinálap, aıyptarymdy moınyma qoıa otyryp: «Joldas aǵa leıtenant, batalonǵa ózińiz qolqalaı suranyp bardyńyz. Men sizdi óz tilegińiz boıynsha taǵaıyndadym. Batalon basqarý ońaı is emes ekenin men sizge sol kezde-aq eskertip aıtqan bolatynmyn... Endi batalonnyń batareıa emes ekenine kózińiz jetken bolar, joldas aǵa leıtenant. Batalonda sizdiń «nol - nolmen», «solǵa taman, ońǵa taman nol - nólińizben», «sońynan bárin bastyrmalata at» emes. Batalon basqarý úshin taktıka kerek. Ádis qoldanyp, soǵysý kerek ekenin kezinde sizge eskertkem. Soǵys oıynshyq emes, shyraǵym... Men sizge senip jýrýshi edim, sóıtsem qolynan is kelmeıtin bolbyr komandırlerdiń biri ekensiz ǵoı... Al siz bolsańyz bizdiń isimizge kóp kesir-kedergi keltirdińiz. Áskerı saptan túgel bir batalondy alyp ketip, eshkimmen jóndi baılanysa almastan, jaý syrtynda salaqtap qalyp qoıyp, partızan bolǵyńyz keldi me? Joq, joldas aǵa leıtenant, meniń dıvızııam partızan otrıady emes, salaly, arnaly armııanyń dıvızııasy. Siz sııaqty kez kelgen aǵa leıtenant dıvızııadan bir-bir batalondy betaldy sýyryp alyp kete berse, ne bolmaqpyz? Men partızan otrıadynyń komandıri emespin. Men turaqty dıvızııa komandırimin. Meniń áskerı jospar-jobama kesir keltirýine jol bere almaımyn... Siz sııaqty paıdasynan zııany mol batalon komandıriniń endi maǵan keregi joq...». Kezdesken kezde general maǵan osylaı aıtyp, aıyptar dep oılaýshy edim. Sońǵy bes kún, bes tún boıy men osyndaı qatal da bolsa ádil úkimdi estýge ózimdi-ózim daıyndap edim. Al endi bolsa, general meniń aldymnan shyǵyp raport aıtýyma da murshamdy keltirmeı, shapshań basyp qasyma kelip, qolymdy qos qoldap qazaqsha alyp, sál qıǵashtaý qara kózimen maǵan tebirene, qýanyshty júzi jaıdarylana qarap, kópke deıin qolymdy óz qolynan bosatpaı turdy. Men sener-senbesimdi bilmeı, turdym da qaldym.
- Otyryńyz, joldas Momyshuly, otyryńyz, - dep ústinde topografııa kartasy jatqan stoldyń janyndaǵy oryndyqty nusqady. Otyryńyz, otyryńyz... Shaı ishkińiz kele me? Tamaqtanyp alsańyz qaıter edi? - dep qadirli qonaǵyńdaı qarsy alyp, meniń jaýabymdy kútpesten esikti ashyp, bir kisige buıryq berdi. Men «ne bolyp qaldy eken» dep suraqqa jaýap taba almaı, al-dal bolyp generaldyń osynsha meıirimmen qarsy alǵanyna túsine almaı, ımene jaltaqtap, kúıgelekteı baryp, oryndyqqa otyra kettim...Biz kórispegen az ýaqyttyń ishinde general aryqtap, burynǵydan da kishireıip eńkishtenip, kıteliniń jaǵasy moınyna keńeıip qalypty. Myqynynan balaǵyna deıin eki eli qyzyl ádipti generaldyq belgisi bar shalbary ózine shaq emesteı olpy-solpy bolyp kórinedi. Júzi totyqqan, ájimderi burynǵydan góri tereń syzattana túsken. Qysqa býryl shashy qyltanaqtaı tikireıip tur. Murny men ıegi azdap súıirlengen. Buryn muqııat kúzep júretin sýaǵaryndaǵy barmaqtyń tyrnaǵyndaı tórt buryshty qara murty burynǵydan góri tikireıe ósip ketipti. Soǵys áýresi keıingi kúnderi murtyn basýǵa murshasyn keltirmegeni seziledi. General maǵan osy joly birinshi ret qartaıyp, qajyǵandaı kórindi. Generaldyń mundaı kelbeti ózimniń marqum qart ákemdi esime túsirdi. Ákem de generaldaı saqal-murtyn, shashyn býryl basqan kisi edi. Generalmen osy kezdesýim ákemmen sońǵy ret kezdeskenimdi kózime elestetti. 1938 jyly Qıyr shyǵystyń órkesh-órkesh taýlary, Ýssýrıdiń dúleılene bitken ushy-qıyry joq ormandary, Skvorodıno men Volochaevkadaǵy máńgi sýyq aımaǵy arqyly júrip Amýrdyń ırek ózenin tike kesip, Baıkaldyń jaǵasyndaǵy alys tesken taýlarynan ótip, Sıbırdiń keń dala jazyǵy men taýlaryn basyp, Qyrǵyz Alataýynyń baýyrynda jatqan Jýalydaǵy týǵan aýylyma Vladıvostoktan on bes kún, on bes tún degende zordan jettim. Kópten kórmegen qart ákemdi saǵynyp jettim. Aldyna alyp áldılep, saǵan kelgen maǵan kelsin dep tilep, bópem, balam dep, baýyryna basyp, mápelep ósirgen, tentektik etsem keshirgen, meni kóp jasap, azamat bolsyn dep tilegen ákemnen qymbat maǵan kim bar edi? Sol kisimen jolyǵýǵa asyǵa kelip jettim. Men aýylǵa jaqyndaı bergenimde, eńsesi túsip búkireıgen qart ákem úıden kibirtikteı basyp júgire shyǵyp, qarsy alyp, ákelik meıirim bılep, qol-aıaǵy qaltyrap, kókiregi syryldap, kózi jasaýrap qolymdy ustap aımalap súıip, moınymdy teberikteı ıiskep, balapandaı baýyryna qysyp kópke deıin qushaqtap turǵanyn myna kezdesý esime túsirdi. Meni qushaǵynan bosata berip, ákem hal-jaıymdy suramastan, daýsy dirildep, sasqalaqtap, bizdiń aýyldyń kisilerine: «Áı, sender, neǵyp tursyńdar, nege osy ýaqytqa deıin samaýyr qoımaısyńdar? Álgi soıatyn qoıdy osy ýaqytqa deıin óristen alyp kelgen joqsyńdar ma? Tez bir balany shaptyryp jiberińder! Úıge kıiz, kórpeni qalyńyraq tóseńder, neǵyptursyńdar, baryńdar», - dep aýyldaǵy qarsy alǵan jigitter men qatyn-qalashtan meni qyzǵanǵandaı olardyń árqaısysyn ár jaqqa jumsaǵanyn esime túsirdi. Ákemniń sonshama kúıgelekteıtindeı-aq men jolda arynyn ashynyp kelmegen edim. Biraq ta ákem jaryqtyq shyryldap, aýzyn ashqan balapanyna dán bergen qarlyǵashtaı, aldymen meni jumsaq orynǵa otyrǵyzyp, ystyq tamaq berý úshin basqalardyń da mazasyn alyp edi. Men shynynda da ash ta, jalańash ta emes edim. Sonda da bolsa jyl saıyn óte alys Qıyr Shyǵystan qart ákemdi, kindigimdi kesip, kirimdi jýǵan týǵan jer, týysqan eldi ańsap kelýshi edim. «Bópem» dep súıgen ákesin, onyń «adam bol, qalqam» dep tilegen tilegin, «sergek bol» dep sengen uıasyn kim saǵynbaıdy? Iá, men shynynda da jyl saıyn demalys alǵanda Qıyr Shyǵystan aýylǵa «ashyǵyp» jetetinmin. Saǵynyp ańsap keletinmin. Ákemniń aımalaǵanyn, qampıǵan eski sary samaýyryn shaıyn sýsynymdy qandyryp, áke meıiriminen bal jep, bizdiń Aınabulaqtyń sherbet sýyna jýynýdy ańsap keletinmin. Aınabulaq! Myńbulaq! Ómirge tuńǵysh kelgenimde dúnıede teńdesi joq nárli sýmen meni shomyldyrǵan, meni jýyndyrǵan bulaq. Men alǵash sýyn ishken, meni áldılep súıgen, maǵan sengen, týǵan jerim Myńbulaq!
- Káne, joldas Momyshuly,- dep general meniń oıymdy bólip jiberdi. - Al endi sóz bastańyz. Adam shyǵyny kóp pe? Osyny aıtyp ol bir nárse esine túskendeı, tyqyrshyp qabaǵy túıilip, mańdaıy jıyrylyp ketti de, áldenege ashýlanǵandaı-aq sózin úzip, - keshirińiz, batalonyńyzda tamaq bar ma, jigitterdiń qarny ash emes pe? - dedi. Men bizdiń joryq oshaqtarymyzda eki kúnnen beri ot jaǵylmaǵanyn aıttym. General ornynan ushyp turyp tereze tekshesindegi telefondy alyp: Momyshulynyń batalonyna tezdep ystyq tamaq berilsin! Úılerge ornalastyrylsyn! Demalý jaǵy qarastyrylsyn, - dep sharýashylyq bólimine buıryq berdi. General ornyna qaıtyp kelip, maǵan qarama-qarsy otyrdy da, papıros usynyp suraǵyn qaıtalady.
- Al, adam shyǵyny kóp pe? Men bolǵan shyǵynymdy aıttym. - Jaralanǵan jaýyngerler qalyp ketken joq pa?
- Eshkimdi qaldyrǵan joqpyz, olardy osynda alyp keldik, joldas general. General taǵy da telefondy alyp, shtab bastyǵymen sóılesip: «Momyshulynyń batalony jaý tylynan ótip keldi» dep armııa shtabyna habarlaýdy buıyrdy.
- Iá, solaı deńiz, Ivan Ivanovıch! Batalon túgel kúıinde, jaýyngerlik qalypta deńiz. Joıylyp ketpepti, jaý qolyna túspepti, artıllerııasy da, kólik, arba - saımandary da túgel, uıymdasqan túrde Volokolamskige kelip jetti deńiz. Iá, solaı dep baıandańyz, Ivan Ivanovıch. Generaldyń osy aıtqany meniń oıymdy ornyna túsirdi. Men onyń sózin bólip:
- Joldas general, alty júz adamnyń toqsany bizdiki emes. Olardy biz bytyrap júrgen jerinen jol-jónekeı jınap aldyq deı bergenimde: «Orynsyz aralasyp sózimdi bólme» degendeı ısharat bildirip, general telefondy tyńdap tura berdi. Men qysylyp sózimdi tyıa qoıdym. Ol turǵan boıy shtab bastyǵynyń baıandamasyn tyńdap, stol ústinde jatqan kartaǵa úńile qarap turyp:
- Iá, mm... me... solaı, solaı. Joq, joq, joq, - dedi kenet short kesip. - Olaı bolmas, mundaı jym-jyrt tynyshtyqqa men senbeımin. Taǵy da surastyryp, ábden anyqtańyz, Ivan Ivanovıch. Daýyl aldynda kún raıy árdaıym ashyq boldynyń keri kelip júrmesin. Olarǵa bir senimdi pysyq ofıtser jiberińiz. Iá, ıá... ıá... Kapıtan Gofmandy nemese maıor Starıkovty... Telefondy ornyna qoıyp, general kartaǵa taǵy úńildi. Qolyna qalam alyp, aspaı-saspaı birneshe belgi túrtip túsirip turyp, qasy taǵy da túıisip ketti. Qalamnyń syrtymen stoldy toqyldaqsha tyqyldatyp, biraz oılap turdy da, ózine ózi kúbirlep, - ıá, ıá, solaı, solaı... - dep maquldady da, sonan soń jalt burylyp maǵan qarap:
- Aıtpaqshy, siz maǵan ne demek edińiz, joldas Momyshuly, - dedi. Men jol-jónekeı bir-birlep, top-tobymen bizge qosylǵan jaýyngerler týraly, olardyń keıbiri sonaý shekaradan beri kele jatqany týraly, olardy bólek kolonnaǵa turǵyzyp, jan-jaǵyna kúzet qoıyp alyp kelgenim týraly aıttym. Osyny aıtqanymda general unatpastan, renjigendeı pishin bildirip, qabaǵyn shytty.
- Men bul másele jóninde sizden basqasha oılap, basqasha túsinemin, joldas Momyshuly, dedi ol salqyn júzben kózime tike qaram. Qorshaýda qalǵan jalǵyz-jarymdar kim edi? Siz olardy kimder dep tanısyz? Olar myna qyrǵyn soǵysta polkterinen, bólimshelerinen adasyp qalǵan bizdiń beıshara jaýyngerlerimiz. Myna shát-shálekeıde súıener, medet eter komandırinen, joldastarynan ajyrap, qorǵansyz qalyp, ashyp-azyp, óz tobyn, óz úıirin izdep kele jatqan ózimizdiń soldattar olar. Olar el dese eńiregen, aq nıetti adal jigitter, joldas Momyshuly. Olar opasyzdar emes. Olardyń nemis qolynda qalǵysy kelmeı, óz tobyn tabýǵa talpynyp, ózegi talyp, azaptanyp, qorlyqqa kónip, táýekelge bel baılap, birneshe qıyndyqtardan tolarsaqtan qan keshkendeı ótip shyǵypty. Bul sizshe erlik pe, qorqaqtyq pa? Menińshe, bul erlik. Azamattyq, adaldyq. Olar ózimizdiń adamdar ǵoı, shyraǵym-aý! Olardyń qorshaýdan uıymdasyp shyǵa almaǵanyna kóbi kináli emes, olar bizge qosylyp soǵysqa qaıta barmaq bolyp kelgender emes pe? Generaldyń bul sózinen keıin jańa bizge qosylǵan toqsan jaýynger týraly birbetkeı tike sóılegenime endi ózim qatty qysyldym. Joryq kezinde olarǵa tym qatal bolǵanym qazir kóz aldyma elestep, janyma batty. Olardy bólek turǵyzýǵa buıryq bergenimde, shekara formasyn kıgen, saqal-shashy ósken, uzyn boıly áleýetti bir jigit narazy bolyp, betime tike qarap turyp: «Nemene, joldas aǵa leıtenant, biz sizge tutqynbyz ba sonshalyqty?» - dep edi. Men zekirip tastamaqshy bolǵanymda, onyń qasyndaǵy jaı kıim kıgen bir qaba saqal joldasy álgi jigitke jyly sóılep, ony jubatqandaı: «Eshteńe emes, Ivan Mıtrofanovıch, qudaıdyń munysyna da shúkir, ózimizdiń adamdarǵa tutqyn bolsaq armanymyz ne?» - degen edi. Sodan keıin álgi shekarashy jigit túsi jylyp, kúlimsirep: «Meıli, joldas aǵa leıtenant, maqul, sizdiń qaramaǵyńyzda-aq bolaıyq» - dep sapqa baryp turyp edi. Biraz oılanyp óz sózin ózi uqyptaǵandaı bolyp, ol taǵy: «Maıdan shebin buzyp ótkennen keıin bizge qarý-jaraq beredi, sonda jaýǵa biz de qaıta tıisemiz», - degen edi, «ózińniń qarýyń qaıda?» - dep onyń sózin kekesin túsinip, men zekire suraǵan em sonda: «Mine, joldas aǵa leıtenant», - dedi ol sabyrly túrde qoınynan bir revolverdi sýyryp alyp, túsi sýyq qara revolverdi qolyna salmaqtap ustap turdy da, taǵy da bylaı dedi: «Biraq, joldas aǵa leıtenant, munyń ishinde nebári eki-aq patron ǵana. "Saqtyqta qorlyq joq" degendeı bir aıdan beri qasqaldaqtyń qanyndaı saqtap júrmin. Jaman aıtpaı jaqsy joq, birdeńe bola qalsa bir oǵy nemiske, bir oǵy ózime dep saqtaǵan edim». Sóıtip, ol revolverdi qaıtadan qoınyna tyǵyp qoıyp edi. Qazir bul áńgimeni generalǵa aıtýdy umytyp ketippin. Endi esime túskende ádeıi aıtpaı ishke búgip qaldym. Óıtkeni toqsan jaýynger týraly óz aıtqanym ózime soqqy bolyp tıgeni onsyz da jetkilikti boldy.
- Men sizge qaraǵanda kópti kórgen soldattardyń birimin, joldas Momyshuly. Men olardyń muńyn, qaıǵyly halderin túsinem, olardyń qadirin bilem. Osy kezdiń ózinde olardyń talaıymen kezdesip áńgimelestim de, - dep general sózin jalǵastyra berip, - olardyń kóbi jigerli, ustamdy, turaqty adamdar. Ózińiz oılańyzshy, jaý jaǵyna ótip ketýge nemese jaý basyp alǵan aımaqta qalyp qoıýǵa olardyń myń mártebe múmkinshiligi boldy ǵoı. Biraq olar meılinshe qorlyq kórip, azaptana quz-qııadan ótip, azyp-tozsa da qaıtadan sapqa turýǵa tyrysypty. Olar soǵystan qashyp kele jatqan joq, soǵysty izdep kele jatyr. Óıtkeni, olar bizdiń jeńisimizge shyn júregimen senedi. Al eger Sovet ókimeti jeńiledi degen pasyq pıǵylda bolsa, munshama azaptanyp, jannan túńilip táýekelge bel baılap nesi bar edi olardyń? Jeke-jeke bytyrap kele jatqandardy jıyp alyp, basyn qosyl alyp kelgenińiz durys bolǵan eken. General óziniń aıtqan sózderin paıymdap, qaıta-qaıta tarazyǵa salyp otyrǵandaı-aq biraz únsiz otyrdy. Shynymdy aıtsam, generaldyń kókeıge qonymdy ádil sózderin sonda birden túsine almadym, ári toqsan adamǵa bola generaldan sóz estigenim janyma batty. General aqyryp aıtpasa da, ár sózi zildeı aýyr tıdi, jábirlendirdi, zyǵyrymdy qaınatty. Ony sezgen general murtynan kúlimsirep:
- Qane, qane, al aıta berińiz, aıta berińiz, - dedi. Onyń «aıta berińiz» degenin men «áńgimemiz osymen bitti» dep sypaıylatqany ǵoı dep túsindim. «Myna syn saǵatta jumysy kóp, sharýasy tyǵyz kisiniń ýaqytyn alyp otyrmyn - aý», - dep oıladym da, onyń oıyn bólip, basty isterden qol úzdirmeý úshin barynsha qysqasha baıandaýǵa tyrystym. Qala kúırep, ot qushyp, kók kúńirenip, jer tebirenip, el kúızelip jatqanda, ómir men ólim arasyndaǵy qııan-keski arpalys, joıqyn surapyl bolyp jatqanda, generaldyń menimen áńgimelesip otyrýǵa ýaqyty múlde tapshy dep túsingenim ǵoı. Jıyrma úshinshi oktıabr kúni keshke, - dep bir jetini attap ótip bara jatyr edim... Joq, shyraǵym, jıyrma úshinshi oktıabrińdi qoıa tur, -- dedi general sózimdi bólip. - Siz sózińizdi Jıtaha men Sınkovodan bastańyz, - dep general sol jerlerdi kartadan shuqyp kórsetti.
- Bizdiń soǵysty jobalaýymyz esińizde me? Sol joba is júzinde qalaı bolyp shyqty. Áńgimeni sodan bastańyz. Men leıtenant Donskıh pen Brýdnyı bastaǵan aldyńǵy sheptegi vzvodtardyń soǵysy týraly, olardyń erlikteri týraly qysqasha baıandap berdim. Bárin tyńdap bolǵannan keıin, general maǵan: Bir urysta toǵyz mártebe jaralansa da bir adym keıin sheginbegen Donskıhty nagradaǵa usynýdy jáne onyń týǵan-týysqandaryna ol jóninde hat jazýdy buıyrdy. Brýdnyıdyń áńgimesin aıta bastaǵanymda, general ún-túnsiz tyńdap otyrdy, biraq eleńdep, sabyrsyzdanyp, qaltasynan saǵatyn alaryn alsa da, oǵan qaramaı, tek oń qolynyń basbarmaǵymen dóńes shynysyn sıpalaı berdi. Men de sasqalaqtap, bul nyshan jaqsy habardyń belgisi emes-aý dep seze qoıdym. Men nar táýekel, ne bolsa o bolsyn degen oımen jasyrmastan, jappastan bul leıtenant týraly jaı-japsardyń bárin túgel jaıyp salyp baryp, bir-aq tolastadym. General da ún qatpaı otyrdy. Saǵatyn stoldyń ústine qoıyp, maǵan jaqyndaı berip, jyly shyraımen sózimdi bólip, ózi sóılep ketti. Qyzýym basylmaǵan men sol shaqta bul kisi ózimen-ózi sóılesip otyr ma dep qaldym. Talap qoıý bar da, qataldyq bar. Talap qoıý - zańdy nárse. Qataldyq zańnan tys. Áıtse de... - dedi ol osy bir sózdi sozyp aıtyp, maǵan kóziniń qıyǵymen qarap. Men de oǵan kóz taısaldyrmaı tike qaradym. - Áıtse de, - dep qaıtalady, bir jaǵynan sizdiki óte durys. - Meniń nem durys ekenin aıtpastan, osy máseleni oılap, piship turǵandaı toqtap qalyp, stol ústinen saǵatty qaıta alyp, shynysyn taǵy sıpalap otyrdy da, oı jelisin sabaqtaǵandaı:
- Siz, árıne, bilesiz ǵoı, soǵys bul eki uǵymdy jıi-jıi shatastyrady. Olaı bolmasa soǵys ta bola ma. Shataq, shatasý soǵystyń kesapatty zańnyń biri emes pe. Brýdnyıdan jáne qorshaýda qalǵan toqsan soldattan mindetti oryndaýdy qatal túrde bolsa da, ádil talap etkensiz. Onyńyz durys. Men de súıter edim. Soǵys keı kezeńde tabandylyqpen talap qoıý men qataldyqtyń arasyndaǵy aıyrmashylyqty joıyp jiberedi. Sońǵy sózderdi general salmaqpen aıtty. - Álbette, soǵysta kezinde daýlasyp, máseleni ortaǵa salyp talqylap jatýǵa ýaqyt joq. Keı kezde meıirimdi, qaıyrymdy bolýdy, adam balasyna jan ashyrlyq sezim bildirip jatýdy oılaýǵa da ýaqyt az. Soǵys pen urys pármeni áreketti, áserli, tapqyr, qatal qımyldy ýaqytynda tez talap etedi. Sonda da bolsa, shekten shyǵyp, qalyptan aspaý kerek. Komandır er serkesi, er aǵasy, jaýyngerlerdiń jetekshisi. «Sergek oı - er serigi» degen maqal beker aıtylǵan emes. Qyzbalyqqa jol bere bersek, qyryp alý op-ońaı-aq. Ashýǵa tizginimizdi meńgertsek, oryndy aıyptaýdan adasyp, jazasyzdy jazalap adasýymyz sózsiz...
-Joldas general, meniń jaza basyp, qate ketken jerim qaısy, sonda? Ashyq aıtyńyzshy? - dep jiberippin qysylǵanymnan.
- Sizdiń qıyn-qystaý jaǵdaıda bir sheshimge kelip, ony is júzine asyrǵanyńyz ońdy ekeni daýsyz. Sizdiń komandırlik erkińiz, sizdiń sheshimińiz sátti oryndalypty - bu da jaqsy. Sizdiń aldyńyzda Brýdnyıdyń kináli bolǵanyna daý joq. Ony siz qýyp jiberipsiz. Ol yza men namys boıyn kernep, jany ashynyp baryp erlik istepti. Erlikpen óz kinásin aqtap shyǵypty. Ketip qalmapty, ózińizge qaıtyp oralypty. Mine, endi sonyń aldynda siz kinálisiz. Oǵan tym qataldyq istep kináli boldyńyz. Siz oǵan: «Qaıda barsań onda barǵyn, aqyry nemisterge kete ber, sen endi maǵan kerek emessiń!» - depsiz. Qańǵyp júrip qaza tapsa nemese aıtqan jerdeı aýlaq, Otanǵa opasyzdyq isteý jolyna tússe sonda ne bolmaq?.. Bunyńyz durys eken. Adamdy ólimge ıtermelegenim úshin nemese opasyzdardyń jolyna aıdaǵanym úshin ómir boıy janym qınalyp, arym kúızeler edi, joldas general. E, másele sonda, joldas Momyshuly, másele sonda. Muny ózińiz endi baıqap, túsinip aıtyp otyrsańyz, jaqsylyqtyń belgisi. Muny maǵan túsindirip, baıqatyp aıtqan ózińizsiz ǵoı, joldas general. Aıtý, árıne, ońaı. Biraq, sol aıtqanǵa túsinip, uǵyp, bilý qıynyraq... Al, bizdiń kóp jigitter keıde, jamanshylyq oılamasa da asyra siltep urda-jyqqa salyp ketedi. Siz myna jaǵdaıda komandırlik bılikti azdap asyra siltep jibergendeısiz-aý. Menińshe, Brýdnyıdy komandırlik qyzmetine qaıta qoıyp, joldastarynyń aldynda ony aqtaý kerek bolar. Budan bylaı óte-móte bir erekshe jaǵdaı bolmasa, kisilerdi ornynan aýystyrýdyń qajeti joq. Qansha degenmen, árbir jaýynger óz komandırine, óz joldastaryna, óz polkyna baýyr basyp, úıir bolyp qalady da, týǵan úı ishimdeı jaqsy kóredi. Brýdnyı qaıtyp kelipti, óıtkeni ol sizge baýyr basyp, úıir bolǵannyń biri, - dep general suq qolymen nuqı sóıledi. Buryn-sońdy generaldyń bulaı nuqı sóılegenin kórmegendikten men sheginshektep baryp sostıyp qaldym.
- Sóz joq, siz onyń kóńiline qatty qaıaý salǵansyz, biraq ta ol sizdi ishinen jaqsy kóredi, jaqsy kórmese qaıtyp kelip nesi bar edi onyń.
- Ony men de jaqsy kóremin, joldas general.
- Áńgimeniń ózi sonda bolyp turǵan joq pa.
-Ras, joldas general, men oz pravomdy azdap arttyryńqyrap jibergen ekem.
- Azdap emes, kóbirek arttyryp jibergensiz. Budan bylaı komandırlik bıligin qalyptan asyrmaı istep kórýge tyrysqanyńyz jón bolar. Al, meniń dárejem sizdikinen góri joǵarylaý ǵoı. Biraq men ázirshe dıvızııadan eshkimdi qýǵan joqpyn. Brýdnyı úshin maǵan aıtylǵan generaldyń osy sózderinen aýyr sógis qaıdan bolsyn? Ras, aıyp mende eken, joldas general, oǵan túsinip otyrmyn. Aıypty emessiz, qyzbalaýsyz, keı kezde tym qyzbalaýsyz. Al, jańaǵy soǵys jónindegi áńgimeniń jalǵasyn aıta berińizshi.
- Ar jaǵy belgili ǵoı, joldas general. Onyń nesin aıt deısiz? - Qoryqpańyz, ımenbeńiz, men sizge áli birde-bir ret zekirip, ne urysqan joqpyn ǵoı.
- Osyny aıtqanda generaldyń burynǵy baısaldy júzi ózgerip sala berdi de, túri jaıdarylanyp, murtynan kúlip qoıdy.
- Ras, urysqan joqsyz, - dedim men de qaljyń retinde. Sóıtip ekeýmiz de kúlip jiberdik. Baǵanadan bergi ańdysyp turǵan salqyn qatynas osy kúlkimen shaıdaı ashylyp, budan bylaıǵy áńgimemiz jylyp sala berdi.
- Qalaı soǵystyńyzdar, soǵystan ne úırenip, ne bilip shyqtyńyzdar, aldymen osyny aıtyńyz. Soǵys tájirıbesin úırenip, jipke tizip qorytý, kánigi bolý - biz úshin óte mańyzdy másele. Men oǵan Novlıansk, Vasılevo túbinde bolǵan birinshi urystardy aıtyp berdim. General keıbir kezde sózimdi bólip, kóp nárseni qaıta surap, ábden anyqtap alyp óz kartasyna túzetýler engizip otyrdy da, bir nárse esine túskendeı qalamyn stolǵa qoıa berip:
- Siz kapıtan Lysenkony bilýshi me edińiz? - dep surady. Men kapıtan Lysenkony burynnan, Almatydan bilýshi edim. «Ol kisige ne bolyp qaldy?» dep suradym generaldan. General qabaǵy jabyńqy, júzi qapaly keskinmen biraz otyrdy da:
- Ol óz batalonmen birge erlikpen qaza tapty, - dedi. Sol sátte kapıtan Gofman kirip keldi. Alasa boıly, buıra shashy qysqa qysqartylǵan, jas pishindi, jyly júzdi jigit. Men ornymnan turyp, Gofman ekeýmiz amandastyq.
- Iá, joldas Gofman, búgin bizdiń tobymyzǵa joldas Momyshulynyń batalony kelip qosylady, - dedi general. - Men munyń sózin tyńdap, sizdiń syzǵan jobalaryńyzdy túzetip otyrmyn, - dedi ol taǵy da qartany kóterip, - joldas Gofman, bul kisi bolǵan oqıǵanyń tiri kýási. Siz ben biz munda otyryp durys jobalamappyz, joǵarǵy orynǵa keıde durys maǵlumat bere almappyz.
- Joldas general, men sizge árdaıym bizdiń boljaýymyzdy ǵana aıtqan bolatynmyn, - dedi Gofman qysylyńqyrap. - Árıne, - dedi general, - keıbir derekterińiz saıma-saı kelse de, keıbireýleri shálkes. Al, ne aıtaıyn dep edińiz? Gofman kóziniń qıyǵymen qoltyǵyndaǵy qara papkaǵa qarap:
- Mynanyń ishindegini sizge baıandaıyn dep kelip edim, joldas general, -dedi.
- Qap, osy jaǵdaı asyqtyryp, aptyqtyryp, jaǵadan alady da turady. Aıypqa buıyrmańyz, - dep general maǵan burylyp ábigerlengendeı, - áńgimege aınalyp otyryp sizge degen tamaq esten shyǵyp ketipti ǵoı. Al, anaý kishkene bólmege baryp, tamaqtanyp alyńyz, - dedi kórshi bólmeni nusqap.
- Siz toıa tamaqtanyp alǵansha, biz Gofman joldas ekeýmiz biraz sóılesip, sózdi pisirip alaıyq, - dedi. Men alasa ǵana dóńgelek stoldyń janyna kelip otyrdym. Aspaz qaımaq qatqan kapýsta sorpa ákelip aldyma qoıdy. - Bir jutym araq iship jiberseńiz qaıtedi, joldas aǵa leıtenant? - dedi maǵan adıýtant. Kórshi bólmeden generalǵa mán-jaıdy baıandap jatqan Gofmannyń qońyr sazdy daýsy estiledi. Men oǵan zeıin qoıyp tyńdamastan, kópten beri ishpegen ystyq sorpany ústi-ústine bir eki-úsh urttap jiberip, qanaǵattanyp alǵannan keıin kapıtan Lysenko oıyma tústi.Áli esimde: bizdiń dıvızııa jańadan quralyp jatqan kezde ol shtabqa kelip edi. Bir joly men general Panfılovtan shyǵyp kele jatqanymda, at jaqty, baptap shıratylǵan jyltyr qara murtty, bir jaǵyna jyǵa qaıyrǵan shashy bar, bir sylqym atty áskerdiń ofıtseri aýyz úıde otyr eken. Onyń jalpy pishini maǵan Chapaevtyń bas kıimsiz túsken sýretine uqsaǵandaı kórindi. Aıaǵyn alshaıta sozyp, oryndyqqa shalqaıa otyr eken. Sándi etiginiń sirnesinde kúmis bilezikteı taǵylǵan jalpaq shpor jaltyrap tur. Men oǵan júre sálem berip, ótip bara jatyr edim...
-Eı, aǵa leıtenant, toqtaı turshy, - dep naq men onyń eki týyp bir qalǵan inisindeı-aq, úıire qoltyqtaı berip, jaýyrynymnan qaǵyp, qulaǵyma betin taqap: Anda qalaı? - dep sybyrlady. Senińshe qalaı, generaldyń ústine ruqsatsyz kirip barǵanym aıyp bolmas pa eken? - deı bergende kabınettiń esigi ashylyp general kórindi. Ol tabaldyryqtan attaı berip kidire toqtaǵanda, qasymdaǵy kapıtan shporyn syńǵyr etkize eki ókshesin sart etkizip, izet quryp tikesinen tik qalt turdy da qaldy.
- Joldas kapıtan, siz maǵan kelip tursyz ba? - dep surady general.
- Solaı, joldas general, sizge kelip turmyn.
- Kirińiz onda, kirińiz,-dep general shegine basyp kabınetke qaıta kirip ketti. Kapıtan shporyn syńǵyrlatyp salqyn basyp, kabınettiń aldyna bara bergende, qaıyryla jymyńdap, ymdap kidirip turyp meni shaqyryp alyp: - Sen meni kúte tur, - dedi de, generaldyń kabınetine enip ketti. «Osy sylqym kavalerısterdiń beıtanys adamǵa tapa týǵan kishi jıenindeı «sen» deıtini ne degen ásirendilik», dep ishimnen jırengendeı bolsam da, biraq, osy qaıter eken dep kútip tura berdim. 10-15 mınýttan keıin kapıtan kabınetten shyqty. Burynǵydaı sylqym emes, saly sýǵa ketkendeı, túrinde renishtiń izi bar. Maǵan jaqyndaı berip, qabaǵyn shyta:
- Júr, kettik, - dep buıyra sóılegenine men ishimnen shamdanyp: «Osynyń ózi nemene, meni atqosshy nóker etip alǵysy kelmek pe» dep oıladym.
- Bilgiń kelse, myna seniń generalyń meni jaıaý áskerdiń batalon komandıri etip jiberip otyr, - dedi óte ashýly daýyspen.
- E, nesi bar, joldas kapıtan, qutty bolsyn, jaqsy bolypty. Al, men jaıaý áskerge ózim suranyp baryp otyrmyn, - dedim men. Ol maǵan ári tańdana, ári túksıe qarap:
- Sen óziń aqylyńnan adasqan bireýden saýmysyń ? - dep aqyryp jiberdi. - Joq, denim saý, áli aqylymnan adasqan joqpyn. - Ol úndemeı qaldy. Ekeýmiz kóshe jıegindegi kóleńkemen júrip kelemiz.
- Sen bilesiń be, - dedi álden ýaqyttan keıin ol, - men ómirimde jer baýyrlap kórgen adam emespin. On jyl boıy at ústinde qylysh shaýyp, naıza shanshyp daǵdylandym. Atty áskerlerdiń joǵary dárejeli mektebin bitirdim...Endi bolsa mynaý. Nemene, sondaı-aq endi men osynyń bárin jer baýyrlaǵyshtarǵa baryp etpettep, eńbegimniń bári zaıa ketpek pe?! - dep yzalana aıqaılap jibere jazdady.
- Joq, joldas kapıtan, jer baýyrlaǵyshtar emes, jaıaý áskerler deńiz, - dep men kekete kúldim.
- Pa, shirkin, qaraı kór muny, demniń arasynda jaıaý áskerdiń bel balasy bola qalýyn, - dedi ol meni mysqyldap. Sóıtip, murtyn kúıgelekteı sıpap qoıdy da:
- Sen onan da maǵan osy qalada shurqyraǵan ishegimdi jubatyp, jem jep alatyn jer bar ma, sony aıtshy, - dedi.
- Bizdiń qalada suly men arpa beretin jer joq. Biraq izdep kóreıik, suly jeısiz be, arpa jeısiz be? - dedim men.
- Oı, jigitim, sen de atpen istes bolǵannyń bireýi kórinesiń ǵoı, - dep jyltyr qara murtyn sıpaı berip, myrs-myrs kúldi. Men de kúlip jiberdim. Sóıtip, ekeýmiz qarq-qarq kúlisip ashanaǵa kirdik. Lysenko ekeýmizdiń tanysýymyz osylaı bastalyp edi. Sol kúnnen bastap ekeýmiz jaqsy joldas bolyp kettik. Keıinirek maıdanǵa attanardyń aldynda ásker ónerine mashyqtanyp júrgen kezimizde men bir joly oǵan qaljyńdap: - Haliń qalaı, kapıtan, jer baýyrlaǵyshtardyń ónerine qanyǵyp kele jatyrsyń ba, joq álde qylysh, naızańdy ańsap júrsiń be? - degenimde ol maǵan: - Shúkirshilik, az-azdap uǵyp kele jatqanǵa uqsaımyn, - dep kúlimsiredi. Bir kúni maǵan onyń polktastary: bizdiń Lysenko óziniń batalonyndaǵy adamdardan atty áskerge tán sylqymdyqty, jyldamdyqty talap etedi. Ol ol ma, tipti buıym dorbasyn - at dorba dep, keıde «sapqa tur!» deýdiń ornyna: «atqa min!» dep buıyrady eken dep kúlkili áńgime retinde aıtyp edi... Esik ashylyp adıýtant kirip keldi de, general shaqyryp jatyr dedi. Men jańaǵy oıdan tez aıyǵyp, boı jınap generalǵa kirdim. General maǵan oryndyq nusqady da:
- Qalaı, biraz qanaǵattandyńyz ba? - dedi. Men generalǵa rahmet aıtyp, burynǵy ornyma otyrdym. - Men jańa sizge kapıtan Lysenko týraly aıta bastap edim ǵoı. Biraq ta sózimiz bólinip ketti, - dedi general. - Siz ben biz onyń batalonynyń aldynda kóp qaryzdarmyz... General kartany stol shetine syrǵytyp tastap, áńgimesin aıta berdi. «Býlychevo» sovhozynyń qasyndaǵy bolǵan urystan keıin, ol dıvızııadaǵy ekinshi polktyń komandıri polkovnık Kaprovqa kapıtan Lysenkonyń batalonyn keıin, maıdan tórine shyǵar. Dýdan ortalyǵy Ostashovoda jaýǵa qarsy turar bekinis ordasyn qur. Sol qorǵanys quramyna kópir alqymyndaǵy bekinisti de qosyp, shýmaqty túıin jasa dep buıryq bergenin aıtty. Osgashovoda Rýza ózenine salynǵan kópir bar edi. Generaldyń oıy boıynsha, eger bizdiń bólimsheler sheginip kele jatyp osy aımaqqa, Rýza ózeniniń boıyna taban tireýge shamasy kelmeı turaqtaı almasa, myna úlken dańǵyl joldy kese-kóldeneń kúni buryn daıyndalyp qoıǵan qorǵanys orda úıin jáne ózen jaǵasyndaǵy tyń kúshi bar garnızon jaýdyń aldyn belgili ýaqytqa deıin bógep, sheginip kele jatqan bólimshelerimizdiń toptanyp esin jıyp, kúsh biriktirip, toptanyp jańa shepke bekinip alyp, jaýdyń aldyna qaıta bóget bolýyna múmkindik berýge tıisti eken. Bul aımaqtaǵy Rýza ózeninen ótetin jalǵyz ótkel - kópir Ostashovoda ǵana bolǵandyqtan jaý ony ońaılyqpen ne basyp, ne oraǵyta aınala óte almas. Eki kún udaıy qasarysa soǵysqannan keıin, 21 oktıabr kúni jaý Kaprovtyń polkyn yǵystyryp, izinen ókshelep sońynan qalmaı yqsyra qoısa da, ol Lysenkonyń batalonyna kelip, mańdaıy bir-aq soǵylmaq. Kaprovtyń polky sheginip kele jatqanda, ókshelep, bastyrmalatyp, zor senimmen, betpaqtyqpen entelegen, órshigen jaý Lysenko bastaǵan tas túıin berik bekingen ortaǵa tap bolmaq... Jaýdyń aldyńǵy qatardaǵy otrıadtary osy túıindi ekpinmen basyp ótýge talaı ret áreket jasaıdy, biraq qanshama tyryssa da túk shyǵara almaıdy. Lysenkonyń batalony myzǵymaı taban tiresip, taıtalasyp jaýdyń qadamyn qysqartyp, alǵa jibermeı toıtaryp, ornynan qozǵalmaı tura beredi, tura beredi. Osyny aıtyp general bylaı dedi: - Shynymdy aıtsam men Lysenkonyń batalonynyń kúshin asyra baǵalap, ondaǵy jaýyngerlerdiń arpalysta maıysqan beline kezinde tireý bola almappyn, - dep general mert bolǵandardyń arýaǵyn eske alǵandaı, ári kináli boǵandaı-aq shashty býryl basyn qaıǵylana tómen ıdi de, dombyranyń shegi endi bolmasa úzilip ketkeli turǵanyn bilsem de, qulaǵyn tym qatty buraı berippin... Jigerimdi qum qylyp, janymdy qatty kúızeltken qatemniń osy ekenin keıinnen bilip, opyq jep otyrmyn... Sóıtip, kapıtan Lysenko soǵysqan jerdi maǵan kartadan kórsetti. Generaldyń áńgimesine, kartadan kórsetip bergen belgilerine qarap, men kapıtan Lysenkonyń batalony júrgizgen soǵysty kóz aldyma elestettim. ... Mine, Ostashovonyń kire berisindegi kópir... Onyń arǵy alqymynda nemistiń birneshe tankteri qırap jatyr. Kópirge kire beristegi tas joldyń erneýinde áldeneshe mototsıkl jaırap jatyr. Ústinde tyshqan sur shıneli bar jaý ólikteri myna jerden de, ana jerden de kórinedi. Bular Ostashovo kópirinen qarqynmen toqtamaı ótip, sonymen negizgi kúshterine Rýza ózeninen jol ashyp bermek bolǵan nemistiń aldyńǵy barlaýshy otrıadtary... ... Mine, ústinde atty áskerdiń máýiti sholaq beshpenti bar, beldigin qysa býǵan, kulaqshynyn shekesine qısaıta kıgen Lysenko. Ol, Ostashovonyń shetindegi kirpish úıdiń tasasynda, baqylaý pýnktinde tur. Ol dúrbimen alǵa qaraıdy. Ol Kýrganov artıllerııa polkynyń eki zeńbiregin kóredi. Onyń aldyndaǵy eki pýlemettiń soraıǵan moıyndaryn kóredi... Keıde transheıalarda júgirip júrgen bizdiń jaýyngerlerdiń dýlyǵasy qylt - qylt etip qalady... Aınalada álemdi tunshyqtyryp tarsyldap, gúrsildep jaý snarıadtary jarylyp jatyr. Nemistiń bir tanki kópirge qaraı entelep óktem keledi. Ony ókshelep taǵy eki tank zymyrap keledi. Olar oqtyn-oqtyn toqtap oq atyp, birinshi tankke jol ashyp súıemeldeıdi. Nege biz jaqtan ún joq? - dep aıqaılaıdy Lysenko kirip kelgen adıýtantqa. Dem ala almaı aptyqqan adıýtant oǵan:
- Joldas kapıtan, nemister ońnan da, soldan da orap alyp barady...
- Bul jaǵdaıda baıandaý emes, dushpandy soǵý kerek, - dep Lysenko adıýtanttyń sózin kilt úzip, tyńdamastan blındajdan júgire yrshyp shyǵady. Shyǵady da okoptyń jıegine sekirip túsip, artıllerısterge aıqaı salady.
- Eı, senderdiń únderiń óship qalǵany nesi, nege atpaısyńdar antalap kele jatqan jaýdy? A? Sol sátte zeńbirektiń kúbideı soıasy keńirdegin tómen túsire berip, kele jatqan tankke qarsy turǵandaı bolǵanda: «Aldyńǵy tanktiń tumsyǵyn dáldep at!» dep komanda beriledi. Zeńbirek gúrs etip atylǵanda daýsy qulaqty shyń etkizip, aýa tolqyny ekpinimen Lysenkony táltirektetip ornynan ushyryp jibere jazdaıdy. Aldyńǵy tanktyń tumsyq jaǵyndaǵy saýyty lap ete qalyp, qoıý tútin burq etip, jalyny aspanǵa órship, jana bastaıdy. Zeńbirektiń atys jańǵyryǵy óshe bergende, onyń janyndaǵy pýlemet te bezekteı qorǵasyn oǵyn jaýǵa búrkip jiberip, kenet qulaqqa urǵan tanadaı jym boldy. Lysenko jalt burylyp qarap, pýlemettiń tutqasyna basy sulyq túsip, qulap jatqan soldatty kóredi. Yrshı qarǵyp pýlemet uıasyna baryp, óli pýlemetchıkti tez jyljytyp, onyń ornyna ózi jatady. Pýlemet tutqasyn judyryǵymen qoıyp, qoıyp qalyp, ekinshi nomerli pýlemetchıkke: «Oq tizilgen lentany ákel beri» deıdi. Pýlemet nysanasyndaǵy sańylaýdan ol júgirip kele jatqan nemisterdiń tizbegin kóredi... Sol kezde Lysenko shappany basyp-basyp jiberedi. Pýlemet qaqalmaı, syrtyldap, sarnap jóneledi. Lysenko eki kózinen ot shashyp, qushyrlanyp tisin qaırap, bezgegi ustaǵandaı tisi-tisine tımeı, saqyldaǵan pýlemettiń tutqasyn qatty ustap jatyp, onyń ústine ún qosa: «taq, taq, taq, - solaı, solaı, solaı!» - dep jaý tizbegin jaıpata jýsatyp, pýlemet oǵyn damyldatpaı seýip-seýip, tógip-tógip jiberedi... Oq kúni buryn qarqyndap, alqynyp kele jatqan jaýdy jerge japsyryp bas kóterter emes... Meniń kóz aldymda elestegen kapıtan Lysenko jaýdy osylaısha qanǵa bógistirip, qyzyl maı qylyp jer qushtyryp, topyraq qaptyryp, mańdaıynan, samaıynan saýlap aqqan aşy terdi súrtýge murshasy kelmeı, tolǵana tepsinip án ústine án salǵan aqyndaı óktem óshigip, yza men kektiń oǵyn jaý ústine nóserdeı boratyp jatyr... Onyń qolyndaǵy pýlemet birese bajyldap, birese shajyldap, birese tutyǵyp, birese býlyǵyp, tisin saq-saq qaqqan ańdaı - jaý tobyna oq búrkýde...
***
Qabaǵyn qars jaýyp, túksıe túnergen tún. Aınala oq zýyldap, snarıadtar tún qarańǵysyn qaqyrata qaq jaryp, kúrs-kúrs jarylyp jatyr. Lysenko bas kıimsiz. Basy tańýly kúıde oryndyqta otyr. Ústindegi máýit beshpeti qanǵa boıalǵan, túımeleri aǵytylǵan.
- Bizdi qorshap aldy, - deıdi ol kúńgirt qarańǵy jertóle ishinde onyń aýzyna qarap otyrǵan komandırge, - irgemizdi yǵystyra, qabyrǵamyzdy qaıystyra, aınala qursaýlap qysqaly eki kún, eki tún boldy, jigitter. Osyny aıtyp oń qolymen sanyn qaǵyp, zyǵyrdany qaınap, betine ot teýip, yzalana bylaı dedi:
- Joq, olardyń bul qyspaǵynan eshnárse shyqpaıdy. Tiri turǵanymda kópirdi de, Ostashovony da bermeımin... - daýsy álsirep baryp úzilip ketedi. - Jigitter, kózimiz tiri turǵanda kópirdi de, Ostashovony da jaýǵa bermeımiz. Sizder meniń aıtqanymdy túsinesizder me? - dep surady komandırlerden... Esik ashylyp qolyna aq mata baılaǵan bir nemis ofıtseri kirip keledi. Otyrǵandardyń bári ań-tań bolady. Nemis ofıtseri qazdıyp tikesinen tik turyp, qolyn shekesine kóterip, sálem berip, orys tilin buzyp sóılep:
- Kim bolady osy jerde komandır? - dep suraıdy. «Men» dep týra keledi Lysenko. Nemis myrs etip ezý tartyp,qolyn taǵy da shekesine aparyp:
- Óte jaqsy, óte jaqsy, - deıdi ol.
- Men elshimin, maıor Kandel.
- Kapıtan Lysenko.
- Sizben tanyspyz, kapıtan myrza, - deıdi nemis. - Árıne tanyspyz, maıor myrza, - dep Lysenko murtynan kúlip mysqyldap, - qudaıǵa shúkir, biz tórt kún, tórt túnnen beri bir-birimizdi qapsyra qushaqtap tanysyp, «dostasyp» turmyz ǵoı.
- O, dostasyp!.. - dep nemis qarq-qarq kúledi.
- Sizdiń qaı qajetińizge jaraı alamyn, maıor myrza? Kelgen sharýańyzdy aıta turyńyz.
- O, siz kóp-kóp qyzmet kórsete alady, kapıtan myrza.
- Aıta berińiz, maıor myrza.
- Kapıtan myrza, endigi qarsylasýlaryń paıdasyz bolady. Arystanǵa tyshqan qarsylasa ma?
- A-a, sizder solaı oılaıdy ekensizder ǵoı, maıor myrza, - dedi Lysenko onyń sózin short bólip.
- Bolady kúmándanbaýyńyzǵa, kapıtan myrza. Siz bireýsiz, biz kóp, bizdiki kúsh kóp. Sizdiki dıvızııa joq bolǵan. Dıvızııa ólgen. Biz Volokolamsk alǵan. Erteń Máskeýdi alamyz. Meniki general sizge usynady qolǵa túsýdi. Baǵynyńyz. Meniki general sizge jaqsy jaǵdaı, jaqsy qyzmet ýáde etedi... Lysenko onyń sózin beti tútigip, aıbarlana, qaharlana, yzalanyp úzip-úzip jiberedi.
- Generalyńyza aıtyp baryńyz, biz bul jerde jaýdyń aıtqanyna kónip, aıdaýyna júrý úshin soǵysyp jatqan joqpyz. Biz jaýdyń qulaq kesti quly bolǵaly soǵysyp jatqan joqpyz. Generalyńyz jaqsy jaǵdaı men jaqsy qyzmetti opasyz satylǵandarǵa, júzi qara laǵynetterge jasasyn. Biz tutqyn bolyp eshýaqytta tize búgip, jaý aldyna shóge almaımyz. Biz taban tiresip, arpalysyp baǵamyz. Soǵys kórsetedi, maıor myrza, qaısymyzdyń arystan, qaısymyzdyń tyshqan ekenimizdi, ony tek soǵys kórsetedi.
- Qyzbalyq, qyzbalyq is munyńyz, kapıtan myrza. Sizge qarsylasýǵa kúsh qalǵan joq qoı...
- Joq! Siz bizdi aıamaı-aq qoıyńyz, esirkemeńiz, sizdiń aıanyshyńyzdyń bizge keregi joq. Biz ne kórsek te soǵysyp kóremiz. Biz soǵysamyz!
- Lysenko nemis maıorynyń óńmeninen ótkize yzbarlana bir qarap alyp, óziniń bir leıtenantyna burylyp:
- Maıor myrzany bizdiń shepten aman-esen shyǵaryp salyńyz, - dep buıyrdy. Sonan soń nemiske qarap, - jolyńyz bolsyn, maıor myrza, - deıdi. Nemis ókshesin sart etkizip, qolyn shekesine aparyp:
- Qosh bolyńyz, kapıtan myrza, aýf vıderzeın! Aı-aı, qaısar adam ekensiz ǵoı! - dep kilt burylyp shyǵyp ketedi. Onyń sońynan esik jabylǵan kezde Lysenko janynda otyrǵan komandırlerge qarap, jańaǵy elshi kelerdiń aldynda aıtqan sózin qaıtalaıdy:
- Kópirdi de, Ostashovony da tiri turǵanda bermeımiz, joldastar! Ala kóleńke, qarabarqyn jertóleniń ishinde otyrǵandar Lysenkonyń sózin ant bergendeı qoshtap:
- Kópirdi de, Ostashovony da bermeımiz! - deıdi bir aýyzdan.
- 22 oktıabr kúni nemister Lysenkonyń batalonyn tar qyspaqqa salyp, aınala qorshap aldy, - dedi general áńgimeniń jibin sabaqtap. - Sóıtip ol qalamnyń ushymen kartadan Ostashovony aınaldyra syzyp maıysqan saqınadaı kók sheńberdi kórsetti.
- Mine, sonda ǵana baryp Lysenkonyń múshkil hali esime tústi. Biraq amal ne, shaban oılap soǵys jaǵdaıyn asqyndyryp alǵanymyzdy bir-aq sezdim, - dedi general. Polk komandır: polkovnık Kaprov «Bolychevo» sovhozynyń aımaǵyna taban tirese sheginip, jolyndaǵy Ipgatovo, Fedosıno, Knıajevo jáne basqa derevnıalarda aıbyndasa arpalysýdyń áýresinde júrip kapıtan Lysenkoǵa der kezinde demeý bola almapty, shynyn aıtqanda da kómek berýge múmkinshiligi de joq eken. General Panfılov batalonnyń óte qıyn jaǵdaıda qalǵanyn bile salysymen qolda bar júz adamnan otrıad quryp, leıtenant Kaıým Garıpovtyń bastaýymen Lysenkoǵa dereý kómekke jiberedi. Biraq, Garıpov Ostashovoǵa jaý shebin buzyp óte almapty. Otrıad jaýdyń jeti tankin jaıratyp, ózderi túgel derlik qoıan-qoltyq naızalasqan arpalysta mert bolady. Otrıadtan nebary alty adam qaıtypty, olardyń ózi de jaraqattanyp oralypty. Iá, leıtenant Kaıým Garıpovty da men bilýshi edim. Ol bizdiń Talǵar polkiniń úshinshi batalonyndaǵy rota komandıri bolatyn. Alataýdan arqyrap aqqan Talǵar ózeniniń jaǵasy, polkta áskerı jattyǵýlar ótip jatqan kezi orta boıly, mańdaıy kere qarys, qara tory tatar jigiti ıne-jipten jańa shyqqan ofıtserlik formany olpy-solpy kıinip, aspaly beldikke oń qolyn ıkemsiz suǵyp ustap oq atyp jatqan shepte ary-beri kúıbeńdeı júgirip júr. Júrisi áskerı adamǵa tán emes. Bosań býynǵan ofıtserlik jalpaq beldikti qaıys qaptaǵy pıstoleti salmaǵymen tómendete oń myqynynda qısaıa salbyrap tur. Ústindeginiń bári jańa, bári olpy-solpy. Áskerı formaǵa daǵdylanbaǵany sonsha, Garıpov ústindegi kıimin, kıim Garıpovty jatyrqap turǵan sııaqty. Ol óz adamdaryna jasyqtaý buıyryp, kesip ámir aıtpaı, qol astyndaǵylarmen saýdalasqandaı bolyp, jalynǵandaı kórinip tilin sonda baryp qana aldyrǵanyn baıqadym. Sonyń rotasynyń sylbyr shubalańdyǵyna bola biz atýǵa mashyqtaný sabaǵyn bastamaı biraz kútip turyp qaldyq.
- Joldas leıtenant, beri kelińiz, - dep buıyrdym men oǵan. Garıpov bar yntasymen maǵan qaraı júrip kele jatty. Biraq, qımyly solǵyn. Maǵan taıap, qolyn jelkesine syrǵyp ketken pılotkasyna ıkemsiz aparyp, jumsaq daýyspen aspaı-saspaı:
- Láppáı, joldas aǵa leıtenant, - dedi. Meniń eskerte aıtqan sózderimdi ol qysylyp, at jaqty sekpil betinen ter shyǵyp, meıirimdi qoı kózi jypylyq qaǵyp turyp tyńdady.
- Eger siz qol astyńyzdaǵy adamdarǵa tym uıań sóılep, balasha áldılep, kesip aıtyp buıyrýdyń ornyna saýdalasyp, ákelep-kókelep turatyn bolsańyz, rotańyzdy bul qysqa merzimniń ishinde túkke de úırete almaısyz. Bir aıtqandy eki aıtqyzbaıtyndaı etip, jappaı til aldyrý úshin jalynyp, jalpaımańyz, talap qoıyńyz, buıyryńyz! «Búıtseńshi» emes, «Bylaı et!» Qatal buıyryp aıtqanǵa jarylatyn júrek bolsa jaryla bersin. Garıpov uıala qyzaryp turyp:
- Qazirshe eshnárse shyǵara almaı júrmin, qurǵyr osy... Men qatty zekirip sóılep, buıyra jumsaýǵa daǵdylanbaǵan muǵalimniń bireýi edim, joldas aǵa leıtenant, - dep shynyn aıtty. Óz aıtýy boıynsha, Garıpov budan bes jyl buryn pedagogıka ınstıtýtyn bitirip, soǵys bastalǵanǵa deıin orta mektepte muǵalim bolyp istepti. Bir aıdan keıin men onyń bir serjantty bıdaıdaı qýyryp, shyjǵyryp jatqanynyń ústinen shyǵyp:
- E, muǵalim joldas, endi aqyryp ursýdy da úırenipsiz ǵoı, - dep kúldim. Garıpov qoldy-aıaqtaı úıirilip, tap-tuınaqtaı jınaq turyp, áskerı izet kórsetti de:
- Iá, solaı, joldas aǵa leıtenant, shyn qysylǵan jannan ter shyǵady degen ǵoı. Keıbireýleri orynsyz zyǵyryńdy qaınatyp, uryspaıyn deseń de lajsyz urystyrady eken, - dep kináli túrde kúlimsirep jaýap berdi. Sol kezde Garıpovtan sybaǵasyn alǵan álgi serjant aıybyn moıyndaǵandaı onyń aldynda siresip jerge qaqqan qazyqtaı qaqaıyp tur edi.
- Oqasy joq, joldas leıtenant, soǵysta qandy az tógý úshin, qazir terdi kóp tókkenniń paıdasy bolmasa zııany joq. Endi, mine, general maǵan sol Garıpov týraly, onyń jaýyngerleri týraly, joldastaryn basqa tóngen báleden qutqarmaq bolyp, ózinen kúshi áldeneshe artyq jaýmen shaıqasta erlikpen mert bolǵanyn aıtyp otyr. Lysenko týra úsh kún, úsh tún arpalysypty. Úsh kún, úsh tún boıy zeńbirekter jer silkindire gúrsildeı atylyp, pýlemetter tynbaı bezildep, motorlar kúńirene gúrildep, Ostashovo tozaq otyna oranyp jantalasqan qyrǵyn arpalys bolyp jatqanyn tóńirekke jar salǵandaı málimdeıdi.
- Qolǵa túsken nemistiń ýnter-ofıtseri Ostashovodaǵy qyzyl áskerlerden tutqyn bolǵan eshkim joq dep aıtty, - dep general sózin jalǵaı berdi, - Lysenkonyń batalony men Garıpovtyń rotasy bizdiń dıvızııamyzdyń jappaı erlik kórsetken birinshi bólimderi. Olar jaý jolyn úsh kún, úsh tún bógep, bizdiń dıvızııa úshin mańyzdy baǵyttyń birin jaýmen tistesip, bir súıem jer sheginbeı ustap turdy. Sol qyrqysqan soǵysta, menińshe nemister qatty qansyrasa kerek. Talaı tankterinen aırylyp, talaı soldattary o dúnıege attandy. Qazirgi jaǵdaıda erjúrek Lysenkonyń batalony men Garıpovtyń rotasy aldynda kópten qaryzdarmyz deýimniń sebebi, mine, osy. Men generalǵa sovhoz poselkesi janyndaǵy toǵaıda bolǵan soǵysty, Sofatovadan kele jatqan artıllerııaly nemis kolonnasyna tórt zeńbirekten oq borata tıiskenimizdi túgel aıtyp berdim. General maǵan túrli tústi qalam usynyp, kartadan Sofatovany suq qolymen shuqyp kórsetip:
- Jańaǵy aıtqandaryńyzdyń bárin kartaǵa syzyp túsirińiz, dep buıyrdy. Men kartaǵa eńkeıip bizdiń batalonnyń toǵaıdaǵy ornyn, zeńbirekterdiń turǵan jerin salyp, qońyr qalammen tartylǵan jolǵa qalamnyń kók ushty jaǵymen súıirlep úsh belgi túrtip, nemis kolonnasyn ornalastyryp, astyna qara qalammen soǵys bolǵan kúndi, saǵatty jazdym.
-Iá, solaı eken ǵoı, - dedi general, - demek, osy jermen sol kezde jaýdyń jaıaý áskeri batalon jáne artıllerııa dıvızıony ótip bara jatqan eken ǵoı?
- Iá, joldas general.
- Durys, durys, aıta berińiz, sózińizdi bólmeı aıta berińiz, tyńdaýshy da, uǵýshy da men bolaıyn. Soǵys jaǵdaıyn myna kartanyń betine syza otyryp sóıleńiz. Sizdiń salǵan naqyshtaryńyz buǵan da til bitiredi, - dedi general kartany nusqap. Áńgimemiz jaıdarylana, jandana berdi. Men aıtyp otyryp kartaǵa qalamnyń qyzyl ushymen bizdiń, kók ushymen jaýdyń qımylyn túsire sóılep otyrmyn. General zeıin sala qarap uıyp tyńdap tur. Muny kórip men burynǵy kúdikten ábden qutylyp, endi ımenbesten, jasqanbastan erkin sóılep ketsem kerek.
-Mine, myna jerde, joldas general, vıntovka bizdiń kádemizge jarap berdi, - dedim men kartadan Mılovanı derevnıasyn kórsetip, dúrkin-dúrkin oq sebelep nemis kolonnasyn toıtaryp tas jol arqyly jaý ústinen attap ótkenimizdi aıttym.
- Sabyr et, sabyr et, shyraǵym, tura týr. - dedi general, - bul oqıǵa qashan, qaı saǵatta boldy? Men tolyq aıtyp berdim.
- Mm, da... endi maǵan biraz nárse aıqyndala bastaıyn dep tur. Kánekı, qalamdy maǵan bere turyńyzshy... General maǵan qaramastan kartaǵa ırek syzyq salyp otyryp: Sol kúni tańerteń Kaprovtyń polki men Kýrganovtyń artıllerııa polki soǵysqan jerlerdi túrtip kórsetip, taǵy sóılep ketti. Men tyńdap otyrmyn. Generaldyń aıtýy boıynsha: polkovnık Kaırovtyń polki men podpolkovnık Kýrganovtyń artıllerııasynyń qaldyǵy jańaǵy kórsetilgen jerlerge tez ótip bekinis jasaıdy. Volokolamsk alqymyndaǵy baqytqa tireletin Rıýhovskoe men Spas-Rıýhovskoe túıinine bas komandovanıe asa zor mán berip, zor kóńil bóledi. Armııa komandovanıesiniń kúsh qorynan Kýrganovtyń polkine tankke qarsy turatyn artıllerııa dıvızıony kelip qosylady. Sonymen general Panfılov oz artıllerııa komandıri podpolkovnık Markovty ertip, artıllerısteriń kúshin Kaprovtyń polkymen baılanystyryp, soǵys áreketterin bir júıege salý úshin sol aımaqqa barady. Soǵys jobasy boıynsha, Volokolamsk aımaǵyna myqty bekinis daıyndaý maqsatymen osy jerde jaýmen neǵurlym kóbirek soǵysyp, ýaqytty utý kerek edi. Kelesi kúni tańerteń jaýdyń bombardırovşıkter polky osy pýnktterge bes ret aınala ushyp kelip bombalap, artıllerııamen jıyrma mınýttaı oq atqylaǵannan soń, kenetten jaý alpys tankpen shabýyl jasaıdy. Dushpannyń alpys tanky aldymen tike shabýylǵa shyǵady, biraq artıllerııanyń dálme-dál nysanasyna tap bolyp toıtarylady. Jaý endi bizdiń shepke artıllerııasynan da ústi-ústine atqylap, ońnan da, soldan da orap alyp, tankter, jaıaý áskerler birige qımyldap qos búıirden soǵa bastaıdy. Bizdiń artıllerıster de qatty qysyla qımyl jasaıdy. Jaý damyl tappaı ústi-ústine shabýyldaıdy.
- Joldas general, polk endi tótep bere alar emes, - dep baıandaıdy Kaprov.
- Joldas general, zeńbirekterdiń teń jartysy isten shyqty, oq-dári de taýsylyp barady, - dep habarlaıdy Kýrganov. Kúshtiń teń emes ekenin generaldyń ózi de biledi. Ol biraz kúshti soǵysta qaldyryp, sonyń oǵyn tasalaı otyryp kelesi shepke sheginip shyǵyńdar dep buıryq beredi.
- Kenet jaýdyń qyspaǵy álsirep sala berdi, - dedi general, bul qalaı? Ne bop qaldy? Jaý neǵyp tyna qaldy? Sóıtsem jaýdyń qarqyndy shabýylyna nuqsan keltirip, kesir etken sizder ekensizder ǵoı...
- Meniń odan habarym joq edi, joldas general.
- Men sizdi jaýǵa kesir keltirdi dep otyrǵanym joq qoı. Sizge tas joldy kesip ótý kerek boldy. Onyńyz durys tabylǵan aqyl. General az oılanyp qaldy da, qýlana kúlimsirep sózin aıta berdi:
- Aıtpaqshy, siz dúrkin-dúrkin zalppen oq atýdy ózińiz tapqan jańalyqtaı etip aıtyp otyrsyz. Árıne, siz úshin bul jańalyq, biraq bul tipti de jańalyq emes, eski tásil. Amal ne, bir ókinetin jaı, biz osy tásildi umytyp ketippiz. Bul soǵystyń ony sizdiń esińizge túsirgeni jaqsy bolǵan eken. Biz dúrkin-dúrkin oq atýdy áli patsha armııasynda júrgende qoldanýshy edik. «Rota, dúrkin-dúrkin soq!» degen komanda boıynsha atatynbyz. General biraz oılanyp otyrdy da mynany aıtty:
- Biraq joldas Momyshuly, muny siz kóńilińizge almańyz, soldattardy osy atysqa úırete berińiz, budan bylaı da osy ádisti kerek jerinde qoldanyńyz. General ornynan turyp, arly-berli júrip, ornynsha qaıtyp keldi de, kartaǵa taǵy eńkeıip, ózimen-ózi sóıleskendeı-aq:
- Nendeı sátti, nendeı aqıqat kezdeısoq, - dep ol «osy aıtqanym ras pa» degendeı maǵan qarady. Biraq onyń ne týraly aıtyp otyrǵanyn túsinbeı, úndemesten otyra berdim.
- Nendeı oqıǵa kezdeısoq, - dedi ol taǵy da.
- Átteń munyń tek kezdeısoq qana bolǵan eken.
- Siz ne týraly aıtyp otyrsyz, joldas general?
- Bir mezgildiń ishinde siz Mılovanıde, biz Rıýhovskoede soǵysyppyz ǵoı. Sony aıtam. Ekeýmizdiń soǵysqanymyz jaýdyń bir bólegi bolýy kerek. ıApyraı, tipti, qatar turǵanymyzdy qarashy... Iá, siz baılanysa almadyńyz, baılanysýǵa múmkinshiligińiz de bolǵan joq, sóıtip biz, bir-birimizge jaqyn turǵanymyzdy bilmedik. Biz jaǵalasyp turǵanda, siz onyń eteginen alǵan ekensiz. Al, nemis, osynyń bári kún ilgeri oılanyp, jobasymen istelip jatyr dep oılap seskene kidirgen bolýy kerek. Sirá, osy kezdeısoq sátti jaıdy general Panfılovtyń tapqan amaly - manevri da shyǵar, general osyny aıtyp ishek-silesi qata qarq-qarq kúlip jiberdi. Buryn men onyń bulaı kúlgenin baıqaǵan emes edim. Kúle-kúle kózinen shyǵyp ketken jasty oramalymen súrte otyryp:
- Soǵys tarıhynda talaı-talaı sener-senbes, oıda joq nárseler bola beredi. Aıtalyq, jaǵdaıdyń kezdeısoq sátti isterin qolbasshynyń oılap ádeıi istegen tapqyrlyq ádisi desip dáripteý de kezdesedi. Sátti is jerden taýyp alǵandaı aldynan shyǵa kelse - odan kim tartynyp, maqtaýly ataqty kim jek kóredi deısiz, - dep taǵy da myrs-myrs kúlip general biraz oılanyp qaldy:
- Bul bundaı jaǵdaı siz ben bizge, budan bylaı sabaq bolýǵa tıis. Ras. Ázir baılanysymyz nashar, radıo stantsııalarymyz az, - dep general kúrsinip qoıdy.
- Eger biz Rıýhovskoede radıomen baılanysa alsaq qoı jaýdy eń joq degende eki kún áýreler edik. Telefon shyr ete qaldy da, general trýbkany aldy. Sirá, shtab bastyǵy oǵan bir nárse habarlap tursa kerek. Men olardyń sózin tyńdap turǵanym yńǵaısyz bolar dedim de, úıden shyǵa berip edim. - Siz qaıda ketip bara jatyrsyz? - dep toqtatty general.
- Temeki tartaıyn dep edim, joldas general.
- Osy úıde-aq tarta berińiz. Siz ben biz áli áńgimemizdi aıaqtaǵan joqpyz ǵoı. - Joldas general, sizdiń sharýańyz tyǵyz, jumysyńyz kóp qoı. Beker ýaqytyńyzdy bólip...
- O ne degenińiz? - dedi general sózimdi úzip.
- Sizben áńgimeleskenim jumys istegenim emes pe?! Biz bir-birimizge ertek aıtyp otyrǵan joqpyz ǵoı. Sizben birge otyryp qaı jerde ne bolǵanyn bilip, anyqtap alsam, bul úlken jumys. Kel, otyryńyz, taǵy da taramtaldap, áńgimeniń ıin qandyryp alaıyq. Endi qandaı áńgimemiz bar dep men ań-tań qaldym. General munymdy seze qoıyp:
- Biz beıbitshilik kezde sabaq ótip mashyqtanyp júrip, sol sabaqtan keıin kúni boıy taldaý jasaýshy edik qoı. Esińizde me? Umytqan joqsyz ba? - dedi.
- Esimde, joldas general.
- Endeshe men sizben áńgimelessem, sóılessem, máseleniń anyq-qanyǵyna jetsem, ýaqyttyń bos ketkeni ǵoı dep oılaısyz ba? Joq, men ýaqytty bos jibermeımin. Sizdińshe, soǵys taldaýdy kerek etpeı me? A? Bile-bilseńiz, árbir soǵystan keıin taldaý jasap, soǵys qalaı ótti, ne uttyq, neden utyldyq - osynyń bárin múshelep jilikke bólip qarap, jeke-jeke baǵalasaq basqalardyń pikirin bilip, aqyldasyp, keńesip, taldaý jasap otyrsaq, iske paıdaly qanshama aqylǵa ıe bolar edik. «Keńesip sheshken ton kelte bolmaıdy» dep beker aıtyldy deısiz be?.. Qoshtasar aldynda general maǵan birneshe tapsyrma berip, soǵysta erekshe erlik kórsetkenderdi nagradaǵa usynýdy buıyrdy.
- Eger de, jaýyngerlerdiń ishinde Sovet Odaǵynyń Batyry degen ataqqa turarlyq erlik istegen kisi bolsa, ımenbesten usynyńyz! Men generaldan shyǵyp, qaıtyp kele jatyrmyn. Jańbyr sebelep aınalanyń bárin tunjyratyp, túksıtip tur. «Batyr ataǵyna (?!)» degen generaldyń sózin ishimnen qaıtalap... Derevnıanyń shetine shyǵa beriste atqosshym Sınchenko aldymnan qarsy alyp, shtab ornalasqan úıge ertip kirdi. Nıkolaı Mıtrofanovıch Sınchenko Jetisýda týyp ósken orys jigiti. Onyń oryssha, qazaqsha tili birdeı. Onymen ekeýmiz ylǵı qazaqsha tildesetinbiz. Úıge kirip kelsem, jerge shınelderin tósep tastap, protıvogazdyń dorbalaryn bastaryna jastanyp, uzyn boıly, at jaq, aq quba Rahımov, onymen qatar balapandaı úrpıgen aqsary shashty, qyzdaı qyzyl shyraıly leıtenant Tımoshenko, jalpaq qara tory eńgezerdeı palýan Bozjanov, taǵy birneshe " baılanysshylar uıyqtap jatyr eken. Uıyqtap jatqan joq, esinen tanǵandaı sulap jatyr. Etikteriniń qonyshyna shulǵaýlaryn jaıyp qoıypty. Úıge kirgende qolańsa qońyrsyǵan ıis múńk ete qaldy. Bári de qatty uıqyda, dabyl qaqsań oıanbastaı. Shyn sharshap, qajyǵandar ǵana osylaı uıyqtaýlary múmkin.
- Tamaq ákeleıin be? - dedi Sınchenko, meni ábden ashyqqan bolar degendeı, betime qarap...
- Joq, men tamaqtanyp keldim, Nıkolaı Mıtrofanovıch, - deı saldym men onyń qalbalaqtaǵanyna mán bermesten.
- Sizdi kútip, sybaǵańyzdy ot ústinen túsirmeı otyr edik. Eń bolmasa bir-eki qasyq ystyq sorpa urttap boıyńyzdy jadyratyńyz... - Men saǵan aıttym ǵoı.
-Iá, ıá, tek ánsheıin...-dep sózin aıaqtamaı Nıkolaı shyǵyp ketti. Oryndyqqa otyra kettim de, shyrt uıqyda jatqandarǵa qaradym: Rahımov shalqasynan túsip, eki qolyn keýdesine aıqastyryp, túsi bop-boz bolyp, tabyttaǵy ólgen adamdaı kógere bozaryp jatyr. Tımoshenkonyń beti kúıip-janyp jatqandaı laýlap qyzarǵan, jas baladaı jıi-jıi dem alady... Bozjanov bir jambastap jatyr. Úlken basy protıvogazdan syrǵyp túsip, oń qolynyń alaqanyn jastanyp jatyr... Baılanysshy jaýynger tireýge súıenip, búk túsip uıyqtap otyr. Aıaq jaǵynda ıesiz qalǵandaı telefon tur. Basyndaǵy qulaqshyny bir jaq shekesine qısaıǵan, telefon trýbkasy qolynan túsken kúıinshe, tastaı salǵan toqpaq jilikteı eki aıaǵynyń ortasynda jatyr. Bireýin oıatyp alaıyn dedim de uıqysyn qımaı, qaltamnan papıros qutysyn alyp, temeki tutatyp tartyp otyra bergenimde:
- Eı, senderge ne boldy, toqtaı tur deımin. Qarashy, munyń qylyǵyn, dál bir generaldan kelgen shabarmandaı ekpindep, - dep esik syrtynan Sınchenkonyń ashýly daýsy shyqty.
- Senderge men jańa ǵana keldi, tamaq ishken joq, demalǵan da joq dedim ǵoı... nemene sonsha...
- Baryp aıt deımin men saǵan! Tez aıtqyn deımin, - degende, men aıbarly gúrildegen óktem shekarashynyń daýsyn tanyp:
- Kim ondaǵy? - dep suradym.
- Jaı, myna bireýler, - dep Sınchenko kináli adamdaı sóılep, esikti ashyp aýyz úıde turǵandarǵa ala kózimen qaraı berip, - ne qylǵan adamdar ekenin túsinbeımin, aı-shaı joq entelep, basa-kóktep barady, - dedi. Qarasam aýyz úıde bastyǵy shekarashy bolyp, toqsan jaýyngerdiń bir top ókili tur eken. Olarǵa kirińder dep ruqsat berdim. Eń aldymen shekarashy kirdi de, yrjııa ezýin jıyp, qolyn kóterip sálem berip: Joldas aǵa leıtenant!.. - dep gúrildeı jónele bergende art jaǵyndaǵy jaı kıingen qaba saqaldy kisi jeńinen tartyp qalyp, «mynalardyń uıqysyn buzba, aqyryn sóıle» degendeı ıegimen uıyqtap jatqandardy meńzedi. Shekarashy aýzyna qum quıylyp, jym boldy. Sonan soń aıaǵynyń ushymen basyp qasyma keldi de, sybyrlap: Joldas aǵa leıtenant, bizdiń jurtshylyǵymyzdan sizge kóp rahmet, - dep tikesinen tik turyp, eki ezýi keń, en jaılaý bolyp, yrjııa kúlip, esiktiń aldynda topyrlap turǵandardy nusqap:
- Men mynalardyń bastyǵy retindemin. Bular maǵan tapsyrdy... Rahmet sizge, -dedi. Bizdiń quıryǵymyzdy táýir-aq qatty buradyńyz. Biraq onyń esesine qorshaýdan alyp shyqtyńyz. Sýsyn berip, tamaq berip qatarǵa qostyńyz. Endi bizge kıim aýystyrýǵa barýǵa ruqsat etińiz, - dep ol saqaldy kisige kózin ýlana qysyp qoıdy.
- Vıntovka alaıyq, ne kerek, nemistermen soǵysý úshin saqadaı saı qalypqa keleıik.
- Rahmet, joldas aǵa leıtenant, - dedi birneshe joldasy ony jabyrlasa qoshtap, - ózimizdiń adamdarǵa ákelip qostyńyz... Olarǵa meniń sońynda ne aıtqanym esimde joq. Esimde qalǵany: sol joly men olarǵa zekirmedim de, aqyrmadym da, óz janymnan aqyl aıtpadym. Tek olarǵa generaldyń maǵan aıtqanyn aıtyp berdim. Sonda olardyń maǵan rıza bolyp ketkeni esimde. Oı, shirkin, batyrlardyń uıyqtasyn-aı, - dedi bireý jer astynan shyqqandaı. Jalt qarasam Tolstýnov eken. Kóńili shat, júzi jaıdary. Sen nege uıyqtamaı júrsiń? - dedim.
- E, óziń neǵyp uıyqtamaı otyrsyń?
- Men jańa ǵana generaldan keldim.
- Al, men komıssarǵa baryp qaıttym, - dedi Tolstýnov.
- Fedor Dmıtrıevıch, berirek otyrshy sen. General maǵan bir jaýapty tapsyrma júktedi, - dedim men Tolstýnovqa. Nemene, taǵy da soǵysqa barmaqpyz ba? Soǵysqa barmaǵanda toıǵa baramyn dep kelip pe ediń sen munda? Já-já, keketpeı-aq, aıtatynyńdy aıtsańshy, nemene osymen seniń en salyp alǵan básireńdeı - aq... osy kombat... dep Tolstýnov shamdana bastady. - Áı, tura tursańshy. Eń aldymen tyńdasańshy. General erekshe erlik kórsetkenderdi nagradaǵa usyn deıdi.
- E, nesi bar, usynǵyn... - «Nesi bar» deýin. Kim? Kimdi usynamyz? Sen kimdi usyn demeksiń? Seniń oıyńsha kim laıyqty?
- Kim laıyqty degen sóz be eken? - dep Tolstýnov tańdana qarap. - Menińshe usynatyn adamdar az emes. Mysaly, Donskıh, Rahımov, Mýratov, Sevrıýkovty qaıtesiń? Polzýnov pen Bozjanovty qaıda qoıasyń? Onan soń sál kibirtiktep: - Brýdnyı she?.. Taǵy basqalar az ba, táıiri? - dedi.
- Múmkin, sen búkil batalondy tutas nagradaǵa usyn deıtin shyǵarsyń? - E, usynsa nesi bar? - dedi ol sál renjigen pishinmen, - sen kombat, óziń árdaıym, osy...
- Joq, joq, Tolstýnov, - dedim men onyń sózin bólip.
- Kimde-kim jaqsy soǵysqan eken, ony ekshelep keregi joq. Árkim jaqsy soǵysýǵa mindetti, jaqsy soǵysý, mindetti adal atqarý - árkimniń boryshy. Ras solaı eken, endeshe men olardy nagradaǵa usynbaq turmaq, rahmet te aıtpaımyn.
- Sen qyzyq ekensiń, kombat, - dedi Tolstýnov ashýlanyp, - sen óziń nemene, mineziń qyzyq - aq? Nemene sonshama, jurt janyn aıamaǵanyn bilesiń, endi...
-Joq, sen óziń qyzyqsyń. Biz udaıy sheginip kelemiz, sheginip kelemiz... Sonda nagradany ne úshin alý kerek? Shegingeniń úshin be? Sonda janyńdy aıap shegingeniń úshin be? - dep Tolstýnovqa yzaly aqyryp jiberdim. Tolstýnov sasqalaqtap, kózi jypylyqtap:
- Neǵyl deısiń endi? Maǵan aıqaılaǵansha, generalǵa sóıtip nege aıtpadyń... - dedi.
- Aıttym da, - dedim men. - Biraq ol kisi árbir soldat adal eńbegi úshin jyly-jyly sóz estigisi keledi, árbir soldattyń soǵysta kórsetken erligin eleýsiz qaldyrýǵa bolmaıdy deıdi. Sóıtip, jigitterdi nagradaǵa usynýdy buıyrdy.
- Buıyrsa oryndaý kerek, - dedi Tolstýnov daýsyn báseńdetip, - general úsh soǵysty basynan keshirgen, ne isteý kerek, ne istemeý kerek ekenin ol kisi bizden jaqsy biledi.
- Ol ras, biraq men qalaı, ne úshin nagradaǵa usynýǵa bolady soǵan áli túsine almaı otyrmyn. Múmkin, sen túsindirersiń maǵan.
- Qaıt keıin? Óı, eneńdi... - dep kenetten Kraev kózi uıqyda, kókiregi oıaý jatyp, judyryǵyn túıe kóterip aýnaı berip aıqaı saldy.
-Derevnıany aralap bet-betińmen ketip qalǵandy kórsetermin men senderge? - Kraev endi uıqysy ábden ashylyp, Tolstýnov ekeýmizdi kórip, abyrjyp tura otyryp kózin ýqalaı berdi.
- Kimdi sybap jatyrsyz, Kraev?
- Já, túsimde álgi toqsan taǵy da bet-betimen bytyrap ketpekshi bolǵany ǵoı, joldas kombat, - dedi Kraev qarlyqqan daýyspen. Tolstýnov ekeýmiz kúlip jiberdik. Kraev etigine aıaǵyn suǵyp, qonyshyn tarta berip kúńkildep:
- Osy jerge jetkenshe solar-aq meniń qyzyl qanymdy qara etip búldirip boldy. Tipti aqyry uıyqtap jatsam túsime de kiredi. Ásirese, álgi bir eńgezerdeı shekarashy, - dedi ol, ekinshi etigin tarta kıip.
- Joldas leıtenant, ol shekarashy jańa ǵana kelip ketti, - dedi Sınchenko Kraevqa.
- Sizge rahmet jaýdyra-jaýdyra ketti. Biraq sizdiń uıqyńyzdy buza almaı, aýyz-eki tildese almaǵanyna qatty ókinip ketti.
- Meıli, táńirim aldy-artynan jarylqasyn, endi bara bersin baratyn jaǵyna, - dedi Kraev.
- Kraev, osy bizde batyrlar bar ma? Siz qalaı oılaısyz? - dedim men.
- Bar emeı she, árıne bar, joldas kombat. Bizdiń batyrlar az emes. Mysaly, Blohany alaıyq, batyrdan nesi kem onyń... Sonda men biraz oıǵa shomyp turdym da, qulshyna daýystap: - Rahımov! Turyńyz, Kraev! Oıatyńyz mynalardyń bárin! - dep buıyrdym...
Roman Ádebı KZ portalynan túsirildi.
Jalǵasy bar.