Baýyrjan Momyshuly. QANMEN JAZYLǴAN KІTAP
Otty jyldarda qan keshe júrip, qan-terin sarqyp, bolashaqqa amanat retinde qaldyrǵan jazýshynyń bul eńbegi jastardy patrıotızmge, erlik-jigerge, adamgershilikke tárbıeleıtin ónegeli ómir mektebi bolary anyq. SOǴYS PSIHOLOGIıASY
Gvardııa polkovnıgi Baýyrjan Momyshulymen bolǵan áńgimeniń stenogrammasy 1-kún Almaty qalasy. 1944 jyldyń 19 ıanvary. Saǵat 12-den - 18-ge deıin. Qatysqandar: 1. Sátbaev Q. I. - SSSR Ǵylym akademııasy Qazaq fılıaly Prezıdıýmynyń predsedateli, SSSR Ǵylym akademııasynyń korrespondent-múshesi. 2. Áýezov M. - SSSR Ǵylym akademııasy Qazaq fılıalynyń Til, ádebıet jáne tarıh ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, jazýshy, professor. 3. Músirepov F. - jazýshy. 4. Sıranov Q. - Kınostýdııa birlestigi dırektorynyń orynbasary. 5. Jubanov A. - Kompozıtor, professor. 6. Súleımenov B. - SSSR Ǵylym akademııasy Qazaq fılıalynyń Til, ádebıet jáne tarıh ınstıtýty dırektorynyń orynbasary. 7. Ospanov Ó. - SSSR Ǵylym akademııasy Qazaq fılıaly Prezıdıýmy predsedateliniń orynbasary, ǵylym kandıdaty. 8. Myńbaev K. - Qazaq SSSR Memlekettik josparlaý komıteti predsedateliniń orynbasary, professor. 9. Stroeva V. P. - Kınorejısser, ınstıtýt dırektorynyń orynbasary. 10. Roshal G. L. - Kınorejısser, ınstıtýt dırektorynyń orynbasary. 11. Marǵulan Á. X. - fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty. 12. Ismaılov E. - fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty. 13. Chokın Sh. -SSSR Ǵylym akademııasy Qazaq fılıalynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri. Oraev - SSSR Fylym akademııasy Qazaq fılıalynyń ǵylymı qyzmetkeri. 15. Qazken. - SSSR Ǵylym akademııasy Qazaq fılıalynyń ǵylymı qyzmetkeri. 16. Rýshanov- dotsent. 17. Chýmak - Qazaq SSR Іshki ister halyq komıssarıatynyń Memlekettik arhıvi dırektorynyń orynbasary. 18. Shapıro - Qazaq SSR Іshki ister halyq komıssarıatynyń Memlekettik arhıviniń ǵylymı qyzmetkeri.
Sátbaev joldas. Búgin bizder - ǵylym, ádebıet pen óner salasynyń iriktelingen toptary - gvardııa polkovnıgi Baýyrjan Momyshulynyń Almatyǵa kelýin paıdalana otyryp, onyń óz aýzynan Uly Otan soǵysy tarıhynyń birshama kezeńderin, atap aıtqanda, general Panfılov atyndaǵy 8-gvardııalyq dıvızııa týraly áńgimesin tyńdaýǵa bas qosyp otyrmyz. Kóz aldymyzda ótip jatqan oqıǵalar, daýsyz, búkil dúnıe júzi tarıhynyń ıgiligine aınalmaq, onymen bolashaq urpaqtan shyqqan zertteýshiler de aınalysatyn bolady. Bul asa mańyzdy tarıhı mándi oqıǵalardyń, jarqyn kórinisterdiń ishinde Uly Otan soǵysynyń barysynda elimizdiń taǵdyry sheshilgen - Moskva úshin shaıqas júrgizilgen 1941 jyldyń kúzindegi oqıǵalar erekshe mańyzdy ári onyń prıntsıpti máni bar. Moskvany qorǵaýdaǵy asa jaýapty shepter, Qazaqstannyń abyroıy men dańqyna oraı, Qazaqstanda general Panfılov jasaqtaǵan dıvızııaǵa tapsyryldy. Bul oqıǵalar bizdiń bárimiz úshin de óte mańyzdy ári biz bul asa zor shaıqastar jóninde tereńirek bilýge tıistimiz. Polkovnık Baýyrjan Momyshuly surapyl shaıqastarǵa qatysýshy ǵana emes, ol jetekshi komandır boldy, sondyqtan onyń áńgimeleri bizge erekshe qundy bolmaq. Munda polkovnık Momyshuly aıtqan qundy, mazmundy áńgimelerdi ózderiniń tvorchestvolyq jumystarynda paıdalana alatyn ádebıet, ǵylym jáne óner salasynyń ókilderi qatysyp otyr, sóıtip bizder gvardııa polkovnıgi Baýyrjan Momyshulynyń asa qundy áńgime- lektsııasyn tyńdamaqpyz. Meniń oıymsha, bul kezdesýimiz bir ǵana áńgime túrinde emes, ishteı bir-birimen sabaqtas, soǵystyń jarqyn kórinisiniń damýy men detaldaryn taldaýǵa arnalǵan 3-4 lektsııa túrinde ótpek. Endi gvardııa polkovnıgi Baýyrjan Momyshulynyń ózine sóz berýge ruqsat etińizder.
Baýyrjan Momyshuly. Áńgimege kirispes buryn sizderge bul áńgimeniń josparyn baıandap, ony ótkizýimizdiń shartyn eskertkim keledi. Munda tek jalpy soǵys taqyrybymen, atap aıtqanda, general Panfılov atyndaǵy 8-dıvızııa tarıhymen aınalysatyn joldastar ǵana katysýǵa tıis, al aınalysqysy kelmeıtin adamǵa, meniń oıymsha, qatysýdyń qajeti joq. Ádeptilik úshin tártip saqtaý kerek, dál ýaqytynda kelip, áńgimeniń aıaǵyna deıin qatysyp otyrý - mindet. Kúnine 5 saǵatqa eseptelingen áńgime tórt kúnge sozylady, sondyqtan men qatysyp otyrǵan kisiler sońyna deıin tyńdasa deımin, óıtkeni aıtylǵan áńgimeden adamdardyń oıynda úzik-úzik áser qalmaǵany jón. Sondyqtan men áńgimege barlyq tyńdaýshylardyń únemi qatysyp otyrýyn talap etemin.
Suraq: Áńgime qashan bastalady?
Baýyrjan Momyshuly. Áńgime saǵat 12-de bastalyp, saǵat 5-te aıaqtalady. Sypaıy sóıleımin dep sizderge ýáde bere almaımyn, keıde meniń aýzymnan blındajdy sózder oramy shyǵyp ketýi múmkin. Muny sizder dórekilikke qabyldamańyzdar. Soǵystyń teorııalyq jáne praktıkalyq máseleleri jónindegi meniń kózqarasym keıbireýlerge bálkim keń emes, tar, tipti anaıylaý da bolyp kórinýi yqtımal, men bar bolǵany jeti jyldyq bilimi bar adammyn, arnaıy áskerı mektepti de bitirgen joqpyn, taýly jerde kólikke áskerı júk artyp, túsiretin batareıada soldat mektebinen óttim, tek soǵys jyldarynda ǵana naǵyz áskerı adam boldym. Osyǵan baılanysty, bálkim, túbegeıli ushtalǵan, ekshelgen kózqarasty meniń baıandaýlarymnan sizder sırek tabarsyz dep eskertkim keledi.
Meniń usynatyn jumys josparym qandaı? 1-shi kúni - Urys jáne onyń psıhologııasy. Qosymsha taqyryptar: 1. Panfılov. Ofıtserler. 3. Soldattar. 2-shi kúni - Volokolamsk baǵytynda. 3-shi kúni - 1942 jylǵy qysqy naýqan. 4-shi kúni - Qorytyndylar. Kúnige 5-6 saǵatqa sozylatyn jumys josparym - osyndaı. Eki jarym jyldan beri qaltama únemi bloknot salyp júremin, oǵan meni qyzyqtyrǵan nárselerdiń bárin jazamyn. Mundaı jazbalar edáýir jınalyp qaldy. Qoljazbamnyń 60-70 protsentin orys tilinde, 30-40 protsentin qazaq tilinde jazdym. Meniń taldap aıtyp bere alǵanym - bul bloknottaǵy jazbalarymnyń 30-40 protsentteıi ǵana. Bul qoljazbalardyń sıpaty qandaı? Bul meniń soǵys týraly tolǵanystarym nemese ony jazýshynyń obrazben oılaýy emes, jaı ǵana - erlikke tárbıeleý týraly oılar dep aıtamyn. Bul qoljazbalardyń mazmunymen sizderdi áńgimelesý barysynda tanystyramyn. Dıvızııadaǵy eski basshy quramnan búginge deıin shyn máninde tiri qalǵan men ǵana. Almatyǵa kelgenimdi paıdalanyp, sońǵy kúnderimdi dıvızııanyń tarıhyn grafık túrinde qurastyrýǵa arnadym (kartany kórsetedi).
Grafıkti qurastyrý alǵashynda jeńil sııaqty kórinip edi, biraq olaı bolyp shyqpady. Atlasty alýyma týra keldi, bul atlastan kóp nárseni taba almadym. Kartany este qalǵan materıaldar boıynsha qurastyrdym, sondyqtan, kórip otyrsyzdar, keıbir eldi mekenderdiń attary túsirilgen joq. Men nelikten soǵys jóninde jazyp júrmin? Óıtkeni, soǵys - adam ómirindegi eń bir dúr silkindirerlik, jan túrshigerlik oqıǵa. Tylda adam soǵys týraly oısha elestetip qana júredi. Maıdandy oı júzinde elestetý eger de ol aqıqattan bıik tursa jaqsy, biraq soǵysta qazirgi zamanǵy aqıqattan bıik esh nárse de joq, sondyqtan aqıqat shyndyqty talap etedi. Sizder teatrdan nemese kıno ekranynan soǵystyń kórinisterin kórip júrsizder, biraq sizder onyń ishki mán-mazmunyn kınodan da, teatrdan da kóre almaısyzdar, sebebi kóptegen jazýshylar men óner qyzmetkerleri soǵys týraly shyndyqty, aqıqatty tereń túsine almaıdy, dolbarlap, qııaldan shyǵaryp jazady, munysy shyndyqqa saı kelmeıdi. Men jaýyngerlik óleń tekstine lırıkalyq mýzyka jazǵan bir kompozıtordyń shyǵarmasyna zyǵyrdanym qaınaǵany bar. Sýretshi de áıteýir bir polotno salyp, áıteýir ishki mazmuny joq kóshirmeni beredi. Bul, shynynda, adamdardyń soǵysty tereńirek bilmeýinen bolyp jatsa kerek. Soǵys týraly shyndyqty, munda tylda otyryp taný kıyn, tipti myna bizder, urysqa qatysýshylardyń ózderi de, ony túbegeıli, uńǵyl-shuńǵylyna deıin bile bermeımiz. Soǵysta shyndyqty tabý óte qıyn, al ony jınaqtaý, qorytý odan da kúrdeli. Soǵys týraly aqıqatqa jetý - bul óte úlken problema. Men soǵys taqyrybyna jazylǵan ádebıetterdi oqyǵan kezimde olardyń kópshiliginiń shyndyqqa kelmeıtinine kózim jetti. Baspahananyń boıaýymen jazylǵan kitaptar da, adam qanymen jazylǵan kitaptar da bolady. Men baspahana boıaýymen emes, maıdan dalasynda shynaıy qalpynda, bar bolmysymen qanmen jazylǵan soǵys kitabyn oqydym. Soǵys týraly óner týyndylarynyń ǵumyry qysqa bolatyndyǵy - olardyń kórkemdik jaǵy soǵys qımyldarynyń shyndyǵynan múldem alys jatatyndyǵynda, ıaǵnı meniń aıtaıyn degenim - úlken shyndyq turǵysynda naǵyz ómirdiń aqıqatyn jınaqtaı almaýda bolsa kerek. Nege men keıbir kórkem shyǵarmalardyń ǵumyry qysqa dep sanaımyn, onyń máni sýretshiler, jazýshylar nemese kıno qyzmetkerleri ózderiniń shyǵarmalaryn jazǵanda, onyń kórkemdik jaǵyn soǵys máselelerimen, tikeleı soǵyspen úılestire almaıdy. Men muny óte úlken kemshilik dep bilemin. Sen soǵys taqyrybyna qalam tartady ekensiń, soǵys máselesin kórkemdik turǵydan kórsetýge tıissiń. Mine, sonda ǵana bul shyǵarma kópshilik buqaraǵa qundy bolmaq. Jazýshylardyń kópshiligi shyǵarmanyń kórkemdik jaǵymen, ıaǵnı qııaldan shyǵarylǵan oqıǵalarmen áýestenip, soǵysty kórsetýden aýytqyp ketedi, al shynyn aıtqanda, jaqsy shyǵarma tipti myna bizder, áskerı komandırler úshin de kúndelikti basshylyqqa alatyn kitap bolýy kerek. Eger tvorchestvolyq qyzmetkerler ózderiniń shyǵarmalarynyń kórkemdik jaǵyn soǵys máselesimen úılestirip, muny negizgi dánekti nárse dep sanaǵan bolsa, men jınaqtalǵan jáne baıypty tájirıbeni aıtyp otyrmyn, onda týyndy da anaǵurlym qundy bola túspek. Barlyq shyǵarmanyń maqsaty - aǵartýshylyq. Soǵys týraly jazý úshin avtordyń ózi bul máselede saýatty, bilimdi adam bolýy kerek, materıaldar men derekterdi oqyp zerttep, olardy tvorchestvolyq turǵydan qorytyp, durys jınaqtaýǵa, barlyq máselelerdi kóbirek ári jan-jaqty bilýge tıis, onsyz ol qalaı jazyp, óziniń shyǵarmalarymen halyqtyń sana-sezimin qalaı oıata almaq? Kezdeısoq kórinister, jekelegen adamdardyń aıtqan áńgimeleri, qosalqy materıaldar salmaqty shyǵarma jazýǵa pravo bere almasa kerek. Materıaldy ústirt, at ústi zertteýden jáne jeńil oıly ádebı áýestenýshilikten bas tartý áldeqaıda sanalylyq bolar edi. Men óz qoljazbalarymnyń oqyrmandaryna arnaıy hat jazyp qoıdym, bul qoljazbamdy Ǵylym akademııasy qazaq fılıalynyń qaraýyna qaldyryp ketemin, bul hatym da qoljazbalarymmen birge qalady. Men myna soǵysta tiri qalamyn ba, álde joq pa, oǵan kózim kámil jetpeıdi, biraq ózimniń hatymda qoljazbamnyń oqýshylaryna birsypyra talaptar qoıýǵa talpynys jasadym. Bul hatymdy sizderge oqyp bereıin:
Meniń qoljazbamnyń oqyrmandaryna. «Kóp jasaǵannan surama, kópti kórgennen sura», - deıdi halyq danalyǵy. Jip qyldan turady, dene tkannan quralady. Danalyq ótkenniń tájirıbesin qorytatyn, qazirgi jaǵdaıdy zerdeli taldaıtyn jáne bolashaqty kóre biletin tvorchestvolyq oıdyń qaımaǵynan turady. Kirpishsiz saraı sala almaısyń. Ushqynsyz ot tutanbas. Meıirim bolmasa, súıe de almaısyń. Ashý-yzasyz jek kórý múmkin emes. Májbúr etpeı, moıyn usynbas, meıirim bolmaı, jaqsy kóre de, berile de almaısyń. Buıryq - alǵyr basshynyń oı-armany. Áskersiz - qolbasshy qaýqarsyz, basshysyz - ásker álsiz. Syn - erdi shyńdaıdy, qorqaqty qınaıdy. Azamatqa - ómirden de ar qymbat, ólimnen uıat kúshti. Qorqaq - dóreki ári aqymaq. Meıirimsizderdiń jany názik emes, olarǵa qudyq ta túpsiz tereń. Batyrǵa syrdyń sýy sıraǵynan kelmeıdi, qorqaqqa batpaq ta kedergi, shalshyq ta bóget.Atqa minip júre almaıtynǵa jýas at ta asaý, jebe de qysqa, tartpa da bos, erdiń ústi de qolaısyz, tizgin de uzyn kórinedi - barlyq syltaýdy jaıyp salady. Shoshqa baǵýshy arǵymaqty turqyna qarap ajyrata almaıdy, oǵan qashar da - at. Qum ishindegi dándi qyraǵy kóz ǵana shalady. Kebekti unnan elep aıyrady, sý kómir arqyly taza súziledi. Alǵyrlyq oıdyń ishki mazmunyn nurlandyryp turady. Qanatty sózdiń qarapaıym sózden aıyrmasyn sergek qulaq, alǵyr oı ajyratady. Basqany «jaqsyǵa» bilgenshe, ózińdi «ortashaǵa» bil. Aqylgóılik keıde ónegesizdikke tireıdi. Tártip keıde tártipsizdikti týdyrady. Ter tókkenshe tyrashtaný - keıde jalqaýlyqqa para-par... Tym erekshe qushtarlyq - beıjaılyqpen birdeı derlik. Tym adaldyq - jalǵandyqpen para-par. Eger ótkendi únemi eske túsirip turatyn aq nársege jamalǵan jamaýdaı kózge badyraıyp turǵannan góri, durysy búlingen dúnıeni búldirip tastaǵan jón. Jaryqty bógde zatpen bitegennen góri, synǵandy syndyryp tastaǵan jaqsy. Eger tigisi sógilmeı jyrtylsa, ony qaldyqpen jamaǵannan góri múldem jyrtyp tastaǵan jón. Betine túkirip, qaıtyp súıgennen góri, múldem bezip ketken jaqsy. Ekijúzdiliktiń balyn tatqannan, ádildiktiń aşy ýyn ishken artyq. Qarttyqtyń ádemiliginen kóńil qaıtqansha, mahabbattyń armanynan lázzat alǵan durys. Ótiriktiń qanatyn qomdaǵansha, aýyrtpalyqtyń júginen búgilgen artyq. Maqtanysh - erlik anasy. Aıbarly adam jasyq janǵa dos emes... Ózin syılamaǵan - basqany syılaýǵa qabiletsiz. Barlyq halyq barlyq uly jáne tamasha nárselerdi jasaýǵa qabiletti. Óziniń ultyn syılamaǵan - ultyn maqtanysh tuta da almaıdy, ol sóz joq, aramza, teksiz ári qańǵybas. Soǵysýǵa kedergi keltiretin ulttyq dástúrler joq, qaıta soǵysýǵa kómektesetin ulttyq dástúrler bar: urlyq, opasyzdyq - bul ulttyq dástúrler emes, ulttyń ishinde kór keýdelik. Ulttyq maqtanysh - sol ulttyń adamy úshin qasıetti ári buzylmas zań. Soldattyń erligin urlaý - adam beınesindegi haıýannyń eń soraqy qylmysy. Óziniń pikirin bárine birdeı úzildi-kesildi, sońǵy pikir dep sanaý - bul óz kúshiń men qabiletińdi qatal asyra baǵalaýshylyq. Kórgen nárseden bári habardar bolýǵa tıis: eger jurt áńgimelerdi estip habardar bolmasa, onda shyndyqty shyn áńgimeden estip bilýge tıis, óıtkeni halyq barlyq paıdaly dep tapqan nárseler aýyzdan aýyzǵa berilip, urpaqtan-urpaqqa taralyp, ádildik is úshin qanyn seldeı tókken júzdegen myń adamdardyń erlik isi jalpynyń ıgiligine aınalýǵa tıis. Sanalylarǵa - paıdaly sabaq, adam keıpinde tabıǵat nemquraıdy, jeńil oıly etip jaratqan delqulylarǵa - kóńil kóterýshilik, mundaılarǵa tipti ózderi basynan keshken aýyrtpalyqtyń ózi eshbir áser, iz qaldyra almaıdy, sanaly oılaýǵa ıtermeıdi, ondaılar ǵasyrdyń sumdyq qasiretin tanı almaıdy, olarǵa barlyq jaqsy nárseler darymaıdy, bolat saýytqa tıip, taıyp keıin serpilgen jebedeı eshqandaı iz, áser, belgi qalmaıdy. Taǵdyr meni adamzattyń jan túrshigerlik qaıǵy-qasiretiniń kýágeri bolýǵa jazsa da, aq qaǵazdyń betine bolat qalamsaptyń ushymen qısyndy sózdi marjandaı etip tize alatyndaı ónerim bolmasa da jaı sebeppen, meniń qolym jaýǵa silter qylyshtyń sabyn ustaýǵa, pıstolettiń shúrippesi men jaýyngerdiń atynyń tizginin ustaýǵa úırengen qolyma - qalamsap ta, ýstavtyń óktem buıryǵyna úırenip qalǵan tilim de yryq berer emes. Biraq ta sarańdardyń sanatynda (óler aldynda bar baılyǵyn bosqa dalaǵa shashqan Qarynbaı sııaqty) qalmas úshin, ólgenderdiń rýhy, zardap shekken, adal soldattarymnyń aldynda - ún-túnsiz qalmaýǵa, bastan keshkenderdi tilsiz qaǵaz betine túsirýdi ózime paryz sanaımyn, óıtkeni ol: «erlik eleýsiz qalmasyn, olja - elge, ataq - erge saýǵa» degen ádilettilik qaǵıdasyn eske salatyn, shyndyq oqıǵa kýágeriniń tili bolsyn. Bul qarapaıymdaý óńdelinbegen, olaqtaý, suryptalynbaǵan tartýym bolsyn, sóz óneriniń sheberine kitap jazýy úshin, qurylys materıalyna jararlyq syıym bolsyn (bul abzatstyń astyn syzyp kórsetemin). Turǵyzylǵan ǵımaratqa jabdyqtaýshynyń aty eshqashan da qoıylmaıtynyn bile tura, men jabdyqtaýshy atanýǵa rızamyn jáne eger ol meniń atymdy, sózimdi eske alýdy yńǵaısyz sanap, ataqty adam aıtqandaı etip, (muny ózim de jıi estımin) sonyń aýzynan tolǵanysty oılar túrinde aıtqyzsa, renjimeımin. (Bul abzatsty da erekshe syzyp kórsetemin). Bul hatymda, qanshalyqty oıdaǵydaı bolǵanyn bilmeımin, biraq qoljazbalarymnyń oqyrmandaryna, osy materıaldar boıynsha jumys isteıtinderge jan-jaqty eskertýge talaptandym. Qoljazbalarymda keıde famılııalaryn atamaı astarly sózben mysaldar keltiremin. Bul hatty sizderge oqyp bergen sebebim, sizderdiń keıbireýlerińiz meniń materıaldarymmen jumys isteıtin nıet bildirip otyrǵandyqtan. Bul hattyń sońyna myna óleńdi jazdym:
Naızadan qol bosasa qalam aldym, Tolǵanyp oqıǵany kóp oılandym. Tyrmysyp ál kelgenshe kórgenimdi, Jaltaqtamaı, ımenbeı ashyq jazdym. "Otyrsam kóp oılanyp kúnim jaqyn, Ár adam bile bermeıdi sózdiń parqyn. Urpaqqa arnap istelgen adal eńbek, Aq nıetpen usyndym saǵan, halqym. Jazýshy bolmaǵan soń meniń zatym, Kórkemdi jumyr emes jazǵan hatym. Salmaqtaıtyn sanaly er tabylsa, Ataýsyz nege qalsyn meniń atym. Kogda rýka moıa osvobodılas ot pıkı, ıA derjal karandash, Nýtrom svoım perejıvaıa ı podolgý dýmaıa o proshlom... So vsem staranıem, v merý sıl svoıh ı sposobnosteı O vıdannom ı perejıtom napısal ıa otkryto, Ne oglıadyvaıas po storonam ı nazad... Kogda ıa sıjý ı podolgý dýmaıý, konets dneı moıh blızıtsıa... Ne kajdomý cheloveký dano osmyslıt znachenıe slov... Trýd etot chıstyı, ot serdtsa posvıaşennyı pokolenııam, S dobrym namerenıem prepodnoshý tebe moı narod. Raz ıa sýşestvom ne prınadlejý k rodý pısateleı, Byt mojet nehýdojestvenno ı ne lakonıchno moe pısmo. No eslı naıdetsıa otvajnyı, sposobnyı prochývstvovat ves, merý ı smysl, sýt soderjanııa, Ne mojet byt, chtoby ımıa moe ostalos neýpomıanýtym.
Shyǵarma Ádebı KZ portalynan alyndy.
Jalǵasy bar