Batys Qazaqstanda ujymdastyrý saıasatyna qarsy shyqqan 200-den astam adam sottalǵan – tarıhshy
- Esqaırat Erbolatuly, oblys boıynsha saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi komıssııa qurylyp, arhıv jumystarymen aınalysyp, sonyń negizinde arnaıy jınaq daıyndalyp jatyr eken. Ózińiz osy salany zerttep júrgen ǵalym retinde ne aıtar edińiz?
- Iá, ǵylymı-zertteý jumystary barysynda 1920 jyldardan keıingi Batys óńirindegi «bandalyq toptarǵa» qatysty derekter zerttelip, oı eleginen ótkizildi.
Sonymen birge ǵylymı joba aıasynda 1920-1930 jyldardaǵy Keńes bıligine qarsy narazylyqtar, baskóterýler, kóterilister máselesi jan-jaqty zertteldi. BQO polıtsııa departamenti arhıvinen Jańaqala kóterilisinen basqa, Azǵyr, Jympıty, Shyńǵyrlaý, Orda jáne Jánibek aýdandarynda ujymdastyrý saıasatyna qarsy narazylyqtardyń bolǵandyǵy jóninde qujattyq derekter tabyldy. Bul narazylyqtarǵa qatysqan adamdardyń tizimderi naqtylanyp, olardyń áleýmettik quramyna taldaý júrgizildi. Arhıv qujattary boıynsha baskóterýlerge qatysýshylarǵa taǵylǵan aıyptar, kesilgen úkimderi jáne 1989 jyldan keıingi olardy aqtaý týraly hattamalary naqty kórsetildi.
Ujymdastyrý saıasaty kezeńinde Keńestik bılikke qarsy shyqqandary úshin Azǵyr aýdanynan 3 adam Penza oblysyna jer aýdaryldy, Jympıty aýdanynan 40 adam ártúrli merzimderge sottalyp, 17 adam atý jazasyna kesilgen, Jańaqala jáne Іlbishin aýdandarynan 129 adam ártúrli merzimge kontslagerge qamalǵan, Shyńǵyrlaý aýdanynan 16 adamǵa úkim shyqqan, Orda aýdanynan 9 adam jáne Jánibek aýdanynan 9 adam kontslagerge qamalǵan. Batys Qazaqstan oblysy boıynsha ujymdastyrý saıasaty qarsy kóterilisterge qatysqany úshin barlyǵy 206 adam sottalǵan. Olardyń barlyǵy da 1989-1999 jyldary saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi zańdarmen aqtalǵan.
HH ǵasyrdyń 20-30 jyldary qazaq halqy úshin alasapyran oqıǵalarǵa toly qasiretti kezeń boldy. Keńes bıliginiń solaqaı saıasatynyń kesirinen qaımaǵy buzylmaǵan qazaq qoǵamy ydyraı bastady. 1928 jylǵy baılardyń mal-múlkin tárkileý, olardan artyq astyqty talap etý naýqany jáne ujymdastyrý saıasatynyń kúshtep júzege asyrylýy eldiń shyrqyn buzyp, keńes bıligine qarsy halyq narazylyqtaryn órshite tústi.
1928-1932 jyldary ujymdastyrý saıasatyna qarsy halyq narazylyqtary Batys Qazaqstan oblysy aýmaǵyn túgeldeı derlik qamtyǵan dep tolyq aıta alamyz.
-Endi osy narazylyqtarǵa tolyǵyraq toqtalsańyz?
-Jalpy, Qazaqstandaǵy 1929-1931 jyldardaǵy sharýalar kóterilisteriniń tarıhyn zertteýge elge tanymal ǵalymdar buǵan deıin de óz úlesin qosty. Degenmen Batys Qazaqstan oblysyndaǵy 1928-1932 jyldardaǵy ujymdastyrý saıasatyna qarsy halyq narazylyqtary tyń derekter arqyly jańasha turǵydan zertteýdi qajet etedi.
Mysaly, Jympıty kóterilisi. 1929 jyldyń aqpan aıynyń ortasy men maýsym aıynyń basynda Jympıty aýdanynyń №15 jáne №19 aýyldarynyń baılary men atqaminerleriniń astyq daıyndaý naýqany kezeńinde keńes bıligine qarsy narazylyqtary oryn alǵan. Malshy sharýalardyń narazylyqtary jasyryn májilisterin uıymdastyrý, ókimetke artyq astyq pen at kólikterin berýden bas tartý, aýyldyq bılik organdarynyń jaýapty qyzmetkerlerine qarsylyq bildirý, tipti shabyndyq jerlerdi órteý túrinde kórinis bergen. Bul baskóterýdiń jetekshisi retinde Ǵabbas Dosmuhamedov kórsetilip, oǵan Jahansha Dosmuhamedovtiń de yqpaly bolýy múmkin degen derekter keltirilgen. 1929 jyly maýsym aıynyń 19-nan bastap quzyrly organdar aryz-shaǵymdardyń túsýine baılanysty tergeý jumystaryn júrgizedi. Keıin sol jyldyń jaz aılarynda kóterilisshiler jappaı tutqyndalyp, 1930 jyldyń qańtar-aqpan aılarynda 16 adamǵa Keńes bıligine qarsy shyqqany úshin aıyp taǵyldy.
1930 jyly 15 naýryzda OGPÝ-dyń saıası úshtiginiń sheshimimen №737 ispen aıyptalǵan 16 adamǵa RSFSR QK 58-8 jáne 58-10-baby boıynsha úkim shyǵarylǵan: «Dosmýhamedov Gabbas, Abılgazyev Iskalı, Balatov Tleýkaır, Ramazanov Ýspangalı jáne Adılev Hýsaın – atý jazasyna kesilsin, barlyǵynyń múlki tárkilensin. Karashýlakov Isen – on jyl merzimge kontslagerge jabylsyn, múlki tárkilensin. Maıdanov Haırýlla – bes jyl merzimge kontslagerge jabylsyn, múlki tárkilensin. Iskalıev Ýteýgalı, Jakýpov Batyrgalı jáne Temırhanov Mırzagalı – úsh jyl merzimge kontslagerge jabylsyn, úsheýiniń de múlki tárkilensin. Sýhanov Davletıar jáne Jambergenov Batyrgalı – úsh jyl merzimge kontslagerge jabylsyn. Baıgýjıev Abdrahman jáne Elamanova Mogýlsýn – úsh jyl merzimge Sibirge jer aýdarylsyn, ekeýiniń de múlki tárkilensin. Sýhamberlıev Saktagan – januıasymen birge Aqmola okrýgine jer aýdarylsyn, múlki tárkilensin. Kabakov Zaınýlla – tergeýde bolǵan kezi esepke alynyp, qamaýdan bosatylsyn» delingen. Olardyń aty-jónderin úkimde kórsetilgendeı, ózgertpeı berip otyrmyz. 1989 jyly 16 mamyrda jazyqsyz jazalanǵan jandar Oral oblystyq prokýratýrasynyń qaýlysymen aqtalǵan.
Jympıty kóterilisi deıtin sebebimiz, 1929-1930 jyldary Keńes bıligine qarsy baskóterýler Jympıty aýdanynyń kópshilik aýyldaryn qamtyǵan. 1929 jyly Jympıty aýdanynyń №6 jáne №11 aýyldarynyń baılary men atqaminerlerin, barlyǵy 24 adamdy aıyptaǵan arhıv qujattary tabyldy. Olardyń 12-si atý jazasyna kesilse, qalǵandary 9 adam 10 jyl, 5 jyl, 3 jyl merzimge sottalǵan jáne 3 adam 3 jyl merzimge jer aýdarylǵan. Sonymen birge kóterilisshilerdiń №20 aýylda Aıtpaı Taýyshov, №17 aýylda Aıat Qabyshev, №18 aýylda Jubandyq Aqbolatov, №24 aýylda Esen Amankelev, №13 aýylda Tólen Esbolatov sekildi belsendi ókilderi bolǵany jóninde málimet kezdesti.
- Mundaı kóterilister Batys Qazaqstan oblysynyń biraz jerin sharpyǵan eken?
- Oǵan arhıv qujattary negizinde kóz jetip otyr. Aıtalyq, Jańaqala jáne Іlbishin kóterilisteri. 1930 jyldyń sáýiri men 1931 jyldyń kóktemi aralyǵynda Jańaqala jáne Іlbishin aýdandarynda ujymdastyrý saıasatyna qarsy qarýly kóterilister bolǵan. Jańaqala jáne Іlbishin kóterilisterine qatynasqan 360 adam tutqyndalǵan. Tergeý barysynda 160 adam qylmysy anyqtalmaı bosatylǵan. Uzaqqa sozylǵan tergeý barysynda 71 adam qurban bolǵan.
1932 jyly 25 aqpanda OGPÝ janyndaǵy úshtiktiń qaýlysymen 130 adamnyń 110-y RSFSR QK 58-2, 58-8, 58-10-baptary boıynsha ártúrli merzimge kontslagerlerge aıdalǵan, bireýi shartty túrde sottalǵan. Kóteriliske qatysqan 18 adamnyń tergeýde bolǵan kezi esepke alynyp, qamaýdan bosatylyp, bireýiniń isi birjolata toqtatylǵan.
1989 jyly 27 maýsymda kóteriliske qatysqan 111 adam 1989 jylǵy 16 qańtardaǵy «30-40 jyldar men 50 jyldardyń basynda bolǵan repressııa qurbandaryna qatysty ádilikti qalpyna keltirý jónindegi qosymsha sharalar týraly» KSRO-nyń Joǵarǵy Keńesiniń jarlyǵyna sáıkes birden aqtalǵan. Al kóteriliske belsendi túrde qatynasyp, basshylyq jasaǵan 18 adamdyń málimetteri BQO prokýratýrasynyń qaraýyna jiberilgen.
1989 jyly 3 tamyzda Oral oblystyq sotynyń prezıdıýmynyń sheshimimen kóteriliske basshylyq jasady degen tómendegi adamdar tolyqtaı aqtaldy: Kapasov Gýbaıdýlla, Ahmetov Mardan, Shamsýtdınov Shotkara, Karashıev Zapık, Djanalıev Mýkanaly, Sısenov Salmen, ıÝsýpov Kara, Begalıev Kabı, Djamyshev Shakyrbaı, Shabdarov Alıpkalı, Kýanyshev Baktygýl, Iskalıev Shapen, Mýsaralıev Sýhankýl, Iskeev Tasmagambet, Ýteýlıev Bısengalı, Davletkalıev Koblan, Pshtanov Ileý, Kojakov Djangoja.
- Ujymdastyrý naýqanyna qarsy shyqqandardan Shyńǵyrlaý aýdany da shet qalmaǵan eken?
- BQO Polıtsııa departamenti arhıvinde Shyńǵyrlaý aýdanynyń №16 aýyly turǵyndarynyń arasynda 1931 jyldyń jeltoqsan aıynyń basynan 1932 jyldyń qyrkúıegi aralyǵynda keńes úkimetiniń ujymdastyrý saıasatyna qarsy toptyń bolǵany jóninde derek bar. Arhıv qujattary boıynsha olardyń kópshiligi buryn kámpeskelengen baılar men burynǵy moldalardyń urpaqtary bolsa, aralarynda ortashalar men kedeıler de kezdesedi. Jasyryn jıyndarynda «Keńes ókimeti halyqtyń malyn tartyp aldy, endi bizde keńes ókimeti sııaqty áreket etýimiz kerek» degen narazy top ókimettiń saıası-sharýashylyq naýqanyna kedergi keltirip, keńes bıligine qarsy úgit-nasıhat júrgizgen. Olar kolhozdyń qaraýyna ótken maldardy tyǵyp soıyp alyp, etti baǵyttaǵy sovhozdyń daladaǵy maldaryn aıdap áketken jáne qoımadaǵy astyqty ózara bóliske salyp otyrǵan. Osylaısha Shyńǵyrlaý aýdanynyń №16 aýylyndaǵy keńes bıliginiń saıasatyna qarsy top ózderiniń narazylyqtaryn ashyq túrde bildirgen. Keńestik bılikke qarsy shyqqan bul topqa RSFSR QK 58-10 jáne 58-11-baptary boıynsha aıyp taǵylǵan.
1933 jyldyń 13 shildesinde OGPÝ janyndaǵy saıası úshtiktiń otyrysynda Shyńǵyrlaý aýdanynyń №16 aýylynyń azamattaryna mynadaı úkim belgilengen: «Abdýllın Almýhambet, Bısengalıev Kenjegalı, Raısov Mýsa - segiz jyl merzimge kontslagerge jabylsyn, merzim barlyǵyna 27/IH-32 j. eseptelsin. ıÝsýpov Nane, Abdrahmanov Garıfýlla, Sýltanov Ismagýl – alty jyl merzimge kontslagerge jabylsyn, I.Sýltanovqa merzimi 26/H-32 j., qalǵandaryna 27/ІH-32 j. eseptelsin. Isenov Daýletkazy, Samatov Zaınýlla, Mendeev Týlegen, Ýzakbaev Abdeker – úsh jyl merzimge kontslagerge jabylsyn, Isenovke merzimi 26/H-32 j., Samatovqa osy sheshim qabyldanǵan kúnnen, Mendeevke 18/ІІІ-33 j., Ýzakbaevqa 27/HІІ-32 j. eseptelsin. Seıtmagambetov Mýhametkalı, Imangalıev Taıke, Salyhov Amerjan, Ýzakbaev Mýhamedjan, Mýkashev Ajbaı – osy ýaqytqa deıingi qamaýda bolǵandary esepke alynyp, qamaýdan bosatylsyn. Merekenov Almat – úsh jyl merzimge kontslagerge jabý týraly sheshim qabyldanyp, Merekenov Almatqa qatysty úkim shartty túrde ótelsin».
1989 jyly 28 maýsymda keńes bıliginiń júrgizgen ujymdastyrý saıasatyna qarsy shyqqan Shyńǵyrlaý aýdanynyń barlyq azamattary Oral oblystyq prokýratýrasynyń qaýlysymen tolyqtaı aqtalǵan.
- Tarıhy baı Bókeı handyǵy deımiz. Keıin Bókeı gýbernııasy boldy. Orda (qazirgi Bókeı ordasy) aýdany aýmaǵynda da baskóterýler bolǵan eken?
- Orda aýdany baılarynyń narazylyqtary bolǵany arhıv qujattary negizinde anyqtalyp otyr. 1930-1932 jyldary Orda aýdanyna qarasty №1 aýyl, Qasymtaý jáne Súıindik aýyldarynyń aýqatty adamdary ujymdastyrý saıasatyna qarsylyq bildirip, kolhozdastyrý naýqany kezeńinde búlikter uıymdastyrǵan. Olar aýyldaǵy kolhozdastyrý isine kedergi jasaý maqsatynda ortashalar men kedeılerdi óz jaǵyna tartyp, keńes ókimetiniń saıasatyna qarsy úgit-nasıhat júrgizgen jáne bılik organdary adamdaryna qarsylyq tanytqan. Sonymen birge jergilikti bılikke narazylyq retinde baı otbasylar Astrahan jáne Qalmaq oblystaryna kóship ketý áreketterin júzege asyrmaqshy bolǵan jáne sol aımaqtardaǵy «búlikshil toptarmen» baılanys ornatýǵa tyrysqan. Osy jaǵdaılarǵa baılanysty Orda aýdanynyń №1 aýyly, Qasymtaý jáne Súıindik aýyldarynda keńes bıliginiń saıasatyna ashyq qarsy shyqqan baılar jazyqsyz aıyptaldy.
1932 jylǵy 28 jeltoqsandaǵy OGPÝ janyndaǵy saıası ókilder úshtiginiń otyrysynda №354 aıyptaý isi boıynsha Kýrmashev Kabı jáne basqalarǵa, barlyǵy 9 adamǵa qatysty 58-10, 59-13-baptary negizinde tómendegideı sheshim qabyldanǵan: «Srymbekov Kýlbaı, Ýtalıev Ýmbetalı, Aıtkalıev Kýbaı, Mýlhaıdarov Týlepgalı, Djangalıev Omargalı, Bektemırov Lýkban – on jyl merzimge kontslagerge jabylsyn, merzimi 3/VII-32 j. eseptelsin. Kýrmashev Kabı, Djardemov Shakır, Srymbekov Ýtegýl – bes jyl merzimge kontslagerge jabylsyn, merzimi 3/VII-32 j. Eseptelsin».
1989 jyly 13 shildede jazyqsyz aıyptalǵan Orda aýdanynyń №1 aýyly, Qasymtaý jáne Súıindik aýyldarynyń turǵyndarynyń barlyǵy Oral oblystyq soty prezıdıýmynyń qaýlysymen aqtalǵan.
Burynǵy Azǵyr aýdanyndaǵy kámpeskeleýge qarsylyqtar. 1928 jyly tamyz-qyrkúıek aılarynda Azǵyr aýdanynyń №5 aýyly, Shalqar jáne Taýbuırat aýyldarynyń aýqatty baı adamdary kámpeskeleý kezeńinde dúnıe múlikterin jasyrýǵa tyrysty, Keńes bıligine qarsy úgit-nasıhat júrgizdi, patsha ókimeti dáýirindegi ómirlerin dáriptedi, jergilikti keńestik bılik apparatyn ózderine baǵyndyryp aldy jáne bılik organdary ókilderine qarsylyq tanytty dep aıyptala bastaǵan. 1928 jyly 25 qyrkúıekte Azǵyr aýdanynyń asa iri baılary Algazyev Bektleý, Omarov Sakýr-Latyp jáne Mýkatov Mýhamedıar qamaýǵa alynyp, OGPÝ-dyń Oral okrýgtik bólimi tarapynan olarǵa keńestik bıligine qarsy shyqqany úshin bastapqyda 58-10-13 jáne 59-3-baptary boıynsha aıyp taǵylǵan. 1929 jyly 15 naýryzda OGPÝ alqasynyń arnaıy otyrysynda 58-10-baby boıynsha Algazyev Bektleýge, Omarov Sakýr-Latypqa, Mýkatov Mýhamedıarǵa qatysty №69040 aıyptaý isteri qaralyp, úsheýin Máskeý, Lenıngrad, Harkov, Kıev, Odessa, Dondaǵy Rostov gýbernııalary men okrýgtarynda jáne Ortalyq Azııa aýmaǵynda turý quqyǵynan aıyryp, 3 jyl merzimge Qazaqstannan jer aýdarýǵa sheshim qabyldanǵan. 1929 jyly sáýir aıynyń sońynda olar Penza óńirine kelip ornalasqan. 1999 jyly 29 sáýirde jazyqsyz saıası qýdalaýǵa ushyraǵan Bektleý Algazyev, Sakýr-Latyp Omarov, Mýhamedıar Mýkatov Qazaqstan Respýblıkasynyń Bas prokýratýrasynyń qaýlysymen aqtalyp shyqqan.
- Munyń bárinen ne oı túıýge bolady?
- Arhıv qujattary boıynsha Batys Qazaqstan oblysynda ujymdastyrý saıasatyna qarsy shyqqan halyq kóterilisteri bolǵan degen tujyrymǵa kelip otyrmyn.
Qoryta aıtqanda, saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń aty-jónderin halyq bilýi tıis. Olardyń basyn báıgege tigip, el úshin jasaǵan batyl is-áreketteri umytylmaýy, esimderin búgingi urpaq jadynda saqtap, ulyqtaýy kerek. Sondyqtan Keńes ókimetiniń ujymdastyrý saıasatyna qarsy halyq narazylyqtaryna qatysty derekter ǵylymı aınalymǵa tolyq engizilip, oqýlyqtarda jarııalanýy, mýzeılerde dáriptelýi jáne ǵylymı-tájirıbelik konferentsııalarda baıandalýy qajet. Osylaısha, ótken tarıhymyzdyń aqtańdaq betterin jańasha turǵydan zerdelep, halyqtyń tarıhı sanasyn qaıta jańǵyrta alamyz.
-Áńgimeńizge rahmet.