Batys Qazaqstanda saıası tutqyndar qamalǵan birneshe lager bolǵan – tarıhshy
Mundaǵy birinshi baǵyt «Alash» partııasy, Alashorda úkimeti ıdeıasy úshin memlekettik qýdalaýǵa jáne qýǵyn-súrginge ushyraǵan adamdardy zerdeleý bolsa, ekinshisi – BQO boıynsha GÝLAG júıesindegi jazalaý lagerleri men NKVD keńselerin anyqtaý. Osy oraıda óńirlik komıssııa múshesi, M.Ótemisov atyndaǵy Batys Qazaqstan ýnıversıteti «Qazaqstan Respýblıkasynyń tarıhy» kafedrasynyń meńgerýshisi, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Alfııa Baıbolsynova QazAqparat tilshisine suhbat berdi.
-Alfııa Sabyrǵalıqyzy, ǵylymı izdenis barysynda saıası tutqyndar lagerler men jazalaý oryndary týraly qandaı tyń derekterge jolyqtyńyz?
-Birden aıtaıyn, shyn mánisinde Oral qalasy jáne Batys Qazaqstan oblysy boıynsha HH ǵasyrdyń 20-50 jyldary bolǵan saıası tutqyndar lagerleri men NKVD keńseleri týraly maǵlumattar tabý óte qıyn. Óıtkeni bul málimet asa qupııa saqtalatyndyqtan, quqyq qorǵaý organdary ony barynsha jasyrýǵa tyrysady, al keıbir mańyzdy qujattar áskerı qupııaǵa sáıkes joıylǵan. Soǵan qaramastan, atalǵan baǵytta barlyq múmkin bolǵan derekterdi izdestirip, zerdeleýge tyrysyp jatyrmyz.
Batys Qazaqstan oblysynda resmı málimetter boıynsha 1937 jyly 853 adam qýǵynǵa ushyrap (qazirgi qujattyq derekter boıynsha shamamen 1500-ge jýyq), onyń 335-i atylǵan. 1938 jyly 936 adam tutqyndalyp (qazirgi derekter boıynsha – 2000-ǵa deıin), 690-y atylǵan.
GÝLAG júıesinde qyzmet jasaǵan Oral óńirindegi lagerler jelisi úsh baǵytqa bólingen. Olarda 2 myńnan 5 myńǵa deıin tutqyndar ustalǵan. Olar – Kamenlag, Bezymıanlag jáne Salavat lager, ALJIR-diń Oraldaǵy bólimshesi.
-Endi osylarǵa keńirek toqtalsańyz?
-Kamenlag. Lagerlerdiń eń úlkeni – osy Kamenlag, Saratov oblysymen shektesetin Tasqala aýdany aýmaǵynda boldy.
Munda negizinen ózge óńirlerden jer aýyp kelgender ornalastyrylǵan, onyń ishinde eńbekpen túzetý lageri jáne arnaıy qonystar (spetsposelenıe) jelisi jumys istegen.
Lagerdiń orny qazirgi Tasqala aýdany ortalyǵy Tasqaladan 25 shaqyrym jerdegi Eshkitaýda bolsa kerek. Óıtkeni jergilikti halyqtyń aıtýynsha, Keńes ókimeti tusynda bul jer únemi áskerı baqylaýda bolyp, turǵyndardy Eshkitaýdyń mańynan ótkizbegen.
Bezymıanlag BQO men Samara oblysy shektesken aýmaqta ornalasqan. Bezymıanlag 1940 jyly qurylǵan. 1940 jyldyń sońyna qaraı májbúrli eńbek lageri Kýıbyshev fabrıkalarynyń qurylysyna arnalǵan lagerler ákimshiligi bolyp ózgertildi.
1941 jyldan 1946 jylǵa deıin kásiporyn KSRO NKVD Bezymıansk lagerleriniń dırektsııasy boldy.
Bezymıanlag lagerler jelisiniń BQO boıynsha birneshe bólimshesi jumys jasaǵan.
Jyldar boıynsha Bezymıanlag tutqyndarynyń sany:
1941 jyldyń qańtarynda – 42 903 adam;
1941 jyly shildede – 91 211 adam;
1942 jyldyń qańtarynda – 81 278 adam;
1943 jyldyń qańtarynda – 29 811 adam (onyń ishinde 1475 áıel);
1944 jyldyń qańtarynda – 5990 adam;
1944 jyly shildede – 8583 adam;
1945 jyldyń qańtarynda – 7122 adam;
1946 jyldyń qańtarynda – 5963 adam.
Salavat lager, ALJIR júıesiniń Oraldaǵy bólimshesi.
ALJIR júıesiniń Oraldaǵy bólimshesi Oral qalasyndaǵy ortalyq qalalyq túrme janynda qyzmet jasady. Bul lagerler KSRO ІІHK-nyń 1937 jylǵy 15 tamyzdaǵy №00486 buıryǵy Otanyn satqandardyń otbasy múshelerine qarsy jappaı qýǵyn-súrgindi bastaýǵa muryndyq boldy. Olarǵa eń aldymen saıası aıyp taǵylǵandardyń áıelderiniń kinásin esh dáleldemeı-aq qamaýǵa alýǵa jáne lagerlerge jiberýge quqyq berdi. Qysqa merzim ishinde bas-aıaǵy birneshe aı barysynda barlyq «otanyn satqandardyń» áıelderi qamaýǵa alynyp, 5-8 jyl merzimge sottalyp, ETL-ne jiberildi.
Bulardan basqa 2 úlken mańyzdy lager jelisi jumys istegen: olar – Túrkistan lageri jáne Ortaazııalyq lager. Biraq bul burynǵy organ qyzmetkerleriniń aýyzsha derekteri ǵana. Naqty qujattar áli tabylǵan joq, dáleldi derekter qarastyrylyp jatyr.
-Saıası qýǵyn-súrgin kezinde aıyptaý jáne jazalaý úkimi oryndalǵan oryndar jóninde ne aıtar edińiz?
-Iá, mundaı oryndar da az bolmaǵan. Oral qalasy boıynsha №12 eńbekpen túzetý lagerleriniń bólimsheleri qalalyq túrmeniń janynda aǵash baraktarda ornalassa, al onyń dalalyq qonystary Vetelkıde, Bortaýda jáne Plodoovoşnoıda bolǵan.
Sondaı-aq oblys boıynsha Kaztalov aýdanynyń Shılnaıa Balka, Zelenovtyń (qazirgi Báıterek) Darınsk, Şapov, ıAnaıkın, Aqjaıyqtyń Býdarın, Kojeharov (Jańabulaq) poselkelerinde, Shyńǵyrlaý aýdanynyń «Aşysaı» keńsharynda, Bórliniń Bórli, Bókeı ordasynyń Saıqyn Terektiniń Fedorov (Terekti) aýylynda, Chapaevtyń (qazirgi Aqjaıyq) Prorva lageriniń fılıalynda osyndaı protsester ótkizilip, úkim sol jerlerde oryndalyp otyrǵan.
Aıtalyq, jergilikti turǵyndardyń sózine qaraǵanda, Bókeı ordasy aýdany ortalyǵy Saıqyn aýylynyń mańynda lager bolǵan. Munda otyrǵandar temir jol men qurylysta eńbek etken.
Sol sekildi ólketanýshy, komıssııa múshesi Ahmedııar Batyrhanovtyń kónekózderden estigenindeı, Jánibek aýdanynyń Jánibek aýyly mańyndaǵy Bantıýkov eldi mekeninde ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldary túrme ornalasqan.
Osylardyń ishinde keıingi jyldary naqty anyqtalyp otyrǵany –Bórli aýdany Bórli aýylyndaǵy NKVD ǵımaraty men atý jazasy, úkim oryndalǵan oryndar. Bul jerdi óńirlik jumys tobynyń múshesi Jantas Safýllın Bórli aýdanynyń jergilikti turǵyny, sheshen ultynyń ókili, marqum Muhtar Bokaevtyń aıtýy boıynsha taýyp, sonyń ishinde bir ǵımarattyń 1937-1938 jyldardaǵy NKVD keńsesi bolǵanyn, onyń janynda 250-300 metr jerde atý jazasy úkimi oryndalyp, adamdardyń jerlengen oryndaryn anyqtady. Shyndyǵynda atylǵandar kómilmeı, sorǵa laqtyra salynǵan. Jergilikti kýágerdiń sózine qaraǵanda, bul jerde keminde 40 adam atylǵan.
Qoryta aıtqanda, elimizdegi eń úlken lagerlerdiń biri – ALJIR jelisindegi Oral túrmesinde BQO boıynsha 3 myńnan 5 myńǵa jýyq saıası tutqyndalǵandardyń isi boıynsha tergeýge alynǵan otbasy músheleri, «halyq jaýlarynyń» otbasy: áıelderi men balalary, olardyń týmalary tergelip, qamaýda otyrǵan. Sonymen birge Reseıdiń barlyq jerinen jetkizilgen memleket jáne qoǵam qaıratkerleriniń áıelderi de boldy.
Jalpy, saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý boıynsha óńirlik jumys toby atalǵan baǵytta anyqtaý jumystaryn júrgizip jatyr. Qujattyq derekter izdestirilip, aýyldarǵa ekspedıtsııalar shyǵyp, nátıjesi boıynsha tarıhı mańyzdy maǵlumattar jınaqtala beretin bolady.
-Áńgimeńizge rahmet.
Eske sala keteıik, budan buryn tarıhshy Esqaırat Haıdarovtyń Batys Qazaqstanda ujymdastyrý saıasatyna qarsy shyqqan 200-den astam adamnyń sottalǵany jóninde aıtqanyn jazǵan bolatynbyz.