Batys Qazaqstanda jastar arasynda esirtkige táýeldiler nelikten kóbeıip otyr
Sonymen qatar esirtki taratyp, isti bolǵan mektep oqýshylary men stýdentterdiń sottalyp, bas bostandyǵynan aıyrylýy osynaý qylmystyń aldyn alý úshin kúsh biriktirý qajettigine kúmán týǵyzbaıdy. Osy oraıda Kazinform tilshisi mamandar pikirin tyńdap, máseleni saraptap kórdi.
Arnaıy baǵdarlama qabyldandy, nátıje qandaı bolmaq ?
BQO Polıtsııa departamentiniń bastyǵy, polıtsııa polkovnıgi Arman Orazalıevtiń oıynsha, nashaqorlyq – bolashaǵymyzǵa qaýip tóndiretin indet.
«Bul – tek polıtsııanyń ǵana emes, barlyq qoǵamnyń birlese atqaratyn jumysy. Sol sebepti aldyn alý jumystaryn bastaýysh synyptan bastaý kerek. Birinshi kezekte pedagogtarmen birge esirtkiniń zııany týraly sabaqtar júrgizip, kórneki aqparattardy kórsete otyryp túsindirgen jón. Túrli ınternet jelileri arqyly kámeletke tolmaǵandardy esirtkini taratýǵa shaqyratyn habarlandyrýlardyń kóbeıip ketkeni belgili. Sondyqtan ata-analar balalarynyń áleýmettik jelidegi is-áreketterine únemi baqylaý jasap otyrýlary qajet», - deıdi Arman Moldııaruly.
Esirtki qylmysymen, nashaqorlyqpen kúresti shıratý maqsatynda jýyrda polıtsııa departamentiniń bastamasymen «Oral – esirtkisiz qala» baǵdarlamasy qabyldanǵany málim. Departament bastyǵynyń aıtýynsha, osyǵan oraı quqyq buzýshylyqtyń aldyn alý boıynsha BQO PD bólinisteri qyzmetkerleri tarapynan kámeletke tolmaǵandarmen jumys jasaýǵa basa nazar aýdarylyp jatyr.
«Kezdesýler barysynda oqýshylarǵa is-qımyl algorıtmderi, olarǵa qatysty qorqytý, bopsalaý jáne basqa da quqyqqa qaıshy kórinister, «margınaldy jastar» uǵymy jáne onyń qoǵamǵa kóriný formalary, jasóspirimder ortasyna áseri túsindirildi. Sondaı-aq kámeletke tolmaǵandarmen jáne olarǵa qatysty jıi jasalatyn qylmystar úshin qylmystyq jaýapkershiliktiń túrleri jetkizildi. Esirtkini erte qoldanǵan adamnyń densaýlyǵy nasharlap, munyń sońy múgedektikke soqtyryp, ata-ana bolý qabiletinen aıyrylyp, tipti bes jyldyń ishinde qınalyp ómirden ótýi múmkin. Mine, esirtkiniń osyndaı zııandy tustaryn erte bastan balanyń qulaǵyna quıa berse, oıynda qalady. Eger bireý balany mundaı áreketterge májbúrlese, onda ata-anasyna, muǵalimderine eskertý qajet. Bul jumysqa narkolog-dárigerlerdi de tartý usynylady», deıdi A.Orazalıev.
«Oral – esirtkisiz qala» baǵdarlamasyn pılottyq joba retinde dittegen jerine jetkizý úshin oǵan barlyq múddeli qyzmetterdi, pedagogtar, ata-analardy, jalpy qoǵamdy keńinen tartý kózdelýde. Bul bir rettik shara emes, jyl sońyna deıin júrgizilip, sonyń qorytyndysy saralanyp, 2025 jylǵa arnalǵan jospar jasalatyn bolady.
Esirtki taratýdyń zardaptary orasan zor. Sebebi mundaı áreketterge barsa, jasóspirim 14 jastan qylmystyq jaýapkershilikke tartylyp, 7 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylýy múmkin. Ótken jyly 3 jasóspirim bas bostandyǵynan aıyrylsa, bıylǵy tutylǵandardyń bireýi – oqýshy, úsheýi – kolledjdiń 1-2 kýrs stýdentteri.
Polıtsııa departamentiniń málimeti boıynsha bir tyń mysal keltirelik. Jýyrda, 26 tamyz kúni Bórli aýdandyq polıtsııa bóliminiń qyzmetkerleri «Qarasora» jedel aldyn alý is-sharasy jáne «Oral – esirtkisiz qala» baǵdarlamasy aıasynda esirtki jasyrýmen aınalysqan 18 jastaǵy stýdentti ustady. Onyń Oral qalasyndaǵy kolledjderdiń birinde oqıtyny anyqtaldy. Jeke tekserý kezinde ishine aq tústi untaq tárizdes zat salynǵan 36 zıp-paket tabylyp, tárkilendi. Alynǵan zattar saraptamaǵa jiberildi. Kúdikti 4 zıp-paketti jasyryp úlgergen. Atalǵan derek boıynsha qylmystyq is qozǵalyp, stýdent ýaqytsha ustaý ızolıatoryna qamaýǵa alyndy. Tergeý júrgizilip jatyr. Mine, osylaısha óz bolashaǵyna balta shaýyp júrgender azaımaı tur.
«Jastar arasyndaǵy qylmystyq quqyq buzýshylyqtardyń aldyn alý, anyqtaý jáne jolyn kesý maqsatynda uıymdasqan qylmysqa qarsy kúres basqarmasy qyzmetkerleri departamenttiń basqa da múddeli qyzmetterimen (esirtki qylmysyna qarsy kúres basqarmasy, krımınaldyq polıtsııa basqarmasy, jergilikti polıtsııa qyzmeti basqarmasymen) birlesip, jyl basynan beri josparǵa sáıkes bilim berý uıymdarynda 45 dáris ótkizdi. Sonymen qatar uıymdasqan qylmysqa qarsy kúres basqarmasynyń qyzmetkerleri jastar ortasyndaǵy krımınogendik jaǵdaıǵa turaqty negizde taldaý júrgizýde. Kámeletke tolmaǵandardyń qatysýymen jasalǵan nemese daıyndalyp jatqan qylmystar týraly barlyq málimetter tekserilip, taldanady», - deıdi A.Orazalıev.
Dáriger-narkolog ne deıdi?
BQO psıhıkalyq densaýlyq ortalyǵy dırektorynyń orynbasary, dáriger-narkolog Erlan Shombalovtyń naqtylaýynsha, oblys boıynsha dıspanserlik narkologııalyq esepte barlyǵy 3 700-den astam adam esepte tursa, sonyń 700-den astamy nashaqorlyqqa shaldyqqan. Sonyń ishinde tórteýi – kámeletke tolmaǵandar, munyń ekeýi – nashaqor, ekeýi – toksıkoman. 28 jasqa deıingi jastar 130-dan asady.
«Olardyń bárine mamandandyrylǵan medıtsınalyq kómek keórsetiledi. Naýqastarǵa ambýlatorııalyq-emhanalyq jáne statsıonarlyq deńgeıde keńes, psıhoterapııalyq járdem berilip, dári-dármekpen qamtylady. Narkologııalyq qyzmet mindetiniń biri – jasóspirimder arasynda esirtkige táýeldiliktiń aldyn alý. Osy baǵytta oblystyq psıhıkalyq densaýlyq ortalyǵy mektep oqýshylary, kolledj, JOO stýdentteri arasynda profılaktıkalyq jumystar júrgizedi. Maskúnemdik, nashaqorlyq pen toksıkomanııanyń zııanyn eresek turǵyndarǵa da túsindiremiz. Túrli oqý oryndary men eńbek ujymdarynda dáris oqý, teledıdarda sóz sóıleý, BAQ betterinde maqalalar jarııalaý, ata-analar men jasóspirimder jáne eresekter úshin ashyq esik kúnderin ótkizý, tegin keńes berý arqyly turǵyndar túsinigi molaıa túsedi», - deıdi dáriger.
Onyń eskertýinshe, nashaqorlyq – qaýipti kesel. Odan saýyǵý úshin esirtki zattary qataryna jatatyn dári-dármekti qoldanýǵa týra keledi. Balalar men jastardyń nashaqorlyqqa áýestigi psıhıkaǵa áser etetin kez kelgen zattarǵa, sonyń ishinde temeki men spırttik ishimdikke jeńil-jelpi qaraýdan bastalýy múmkin. Oǵan qosa balanyń ósip-jetilmeýi, gıperaktıvtilik, óz qataryna beıimdelýdegi qıyndyqtar, orta men otbasyndaǵy qolaısyzdyq, baqylaýsyz qalý, esirtki qoldanýdyń zardaptary jóninde habarsyzdyq sebep bolýy yqtımal. Psıhotroptyq zattar men esirtkiler ósimdik, jartylaı sıntetıkalyq jáne sıntetıkalyq bolyp bólinedi. Sıntetıkalyq esirtkiniń qaýiptiligi sol, oǵan adam tez daǵdylanady.
Balańyz esirtki tutynyp júr me, onyń negizgi belgileri qandaı?
Dáriger-narkolog E.Shombalov esirtki qoldanyp júrgen jasóspirimderdi aıyra bilý kerektigin aıtady.
«Eger balańyzdyń minez-qulqy ózgerip, tuıyqtalyp, ońasha qalýǵa tyryssa, sezik týdyrady. Ol ata-anasymen baılanys jasaýdan qashqaqtap, jabyq kıim kıedi. Onyń zattarynan basqa ıis sezilip, túr álpeti buzylyp, terisi qyzarady. Qarashyǵy úlkeıip nemese tarylyp, kózi qyzaryp ne tumandanady. Sózi baılanyspaı, ne jaı, ne tez sóıleıdi. Tábeti joǵalyp, aryqtaıdy. Jóteli jıilep, sýyq tıgendeı kúı keshedi. Kıiminiń qaltasynan, qaldyq salatyn shelekten suıyqtyq quıylǵan nemese bos shprıts, sondaı-aq qospa daıyndaıtyn as qasyǵy, túrli dári-dármek, erekshe ısi bar jasyl tústi untaq zat (marıhýana) jáne basqa nárseler taýyp alýyńyz kádik», - deıdi Erlan Mahmýduly.
Eger ata-ana balasynyń esirtki qoldanǵanyn sezse, óziniń kúdigi týraly tike aıtqany jón. Tek áńgimeni onyń esirtkige eltigen kúıinde bastamaý kerek, odan eshteńe shyqpaıdy. Balanyń esin tolyq jınaǵan ýaqytyn kútý kerek.
«Eger balaǵa bilikti medıtsınalyq kómek kerek bolsa, onda ata-ana mindetti túrde soǵan barýy qajet. Jalǵyz kúresemin dep oılamańyz, muny otbasylyq qupııaǵa aınaldyrýdyń keregi joq, mamandardan járdem surańyz. Narkolog, psıhoterapevt, medıtsınalyq psıhologqa júginip, kómekke qosa keńes alý birden-bir durys sheshim bolyp sanalady», - dedi E.Shombalov.
Bilim salasy mamandarynyń pikiri qandaı?
BQO bilim basqarmasy basshysynyń orynbasary Bısenbek Nasımýllınniń málimdeýinshe, oblys ákiminiń 2023 jylǵy 4 tamyzdaǵy № 17 sheshimimen bekitilgen Batys Qazaqstanda nashaqorlyqqa jáne esirtki bıznesine qarsy kúres boıynsha 2023-2025 jyldarǵa arnalǵan keshendi jospar negizinde bilim berý mekemelerinde múddeli uıymdarmen birge salaýatty ómir saltyn nasıhattaý, psıhıkaǵa belsendi áser etetin zattardy tutynýdyń aldyn alý jumystary udaıy júrgizilýde. Bısenbek Jambylulynyń sózine qaraǵanda, mektep oqýshylary arasynda esirtki taratýdyń 2023 jyly 3, bıyl 3 deregi tirkelgen.
«Jyl basynan beri oblystyq polıtsııa departamentiniń esirtki qylmysyna qarsy kúres basqarmasynyń mamandarynan jáne qoǵam belsendilerinen qurylǵan aqparattyq-túsindirý tobymen 171 oqý ornynda túrli formatta 269 is-shara uıymdastyrylyp, oǵan 6 myńǵa jýyq shákirt qatysyp, jataqhanalarda turatyn stýdentterge (1 904 adam), 7-11 synyp oqýshylaryna (25 155 adam) «Ine», «Tańdaý ózińde!» atty beınefılder kórsetilimi uıymdastyrylyp, jadynamalar taratyldy. Sondaı-aq kásiptik-tehnıkalyq bilim berý uıymdarynyń 1 kýrs stýdentterine (3 256 adam) jáne oblys mektepterinde 9-11 synyp oqýshylary arasynda (2 677 adam) psıhotroptyq zattardy, sol tektesterdi, prekýrsorlardy tutynýdyń saldary, esirtki qylmysy boıynsha qylmystyq jaýpkershilik týraly túsindirilip, salaýatty ómir saltyn ustanýdyń mańyzdylyǵy aıtyldy», - deıdi basqarma basshysynyń orynbasary.
Onyń aıtýynsha, sonymen qatar mektep psıhologtarynyń jumysyn kúsheıtý, olardyń quzyrettiligin arttyrý, tájirıbe almasý aımaǵyn keńeıtý, bilim berý uıymdarynda psıhologııalyq qyzmetti nátıjeli uıymdastyrý maqsatynda semınarlar ótkizildi. Bularda nashaqorlyqty boldyrmaý jáne erte anyqtaý, psıhoaktıvti zattarǵa táýeldilikpen baılanysty aýrýlardyń aldyn alý, lýdomanııanyń qoǵam derti ekenin uǵyndyrý jáne basqa ózekti máselelerge basa mán berildi.
«Mektepterde tárbıe jumysy barysynda nashaqorlyq pen esirtkige qarsy is-sharalardy uıymdastyrýǵa erekshe kóńil bólinedi. Barlyq sharalar bilim berý uıymdarynyń áleýmettik jelilerinde jarııalanylyp turady. Mundaı jumystar jańa oqý jylynda da jalǵasady», - dedi B.Nasımýllın.
Oral qalasyna qarasty Serebrıakov kentinde turatyn Janar Maǵzomova pedagog ári ata-ana retinde balalar men jasóspirimderdiń esirtkige umtylýy men ony taratýynyń naqty sebebi durys aınalysatyn eńbektiń joqtyǵy men túrli arzan jumystyń kóptigi dep esepteıdi.
«Balalar daıashy, kýrer, fotograf, moblıograf bolyp sapasyz nársemen aınalysyp, qınalmaı aqsha tapqysy keledi. Sondyqtan túnde uıyqtamaı júrý úshin energetık sýsyndar iship, ári qaraı oǵan qalaı táýeldi bolǵanyn sezbeı qalady. Negizgi sebep – bul zattardyń qoljetimdiligi men arzandyǵy, ınternet pen messendjerler arqyly satyp alý múmkindigi, eresekterdiń balalarynyń bos ýaqytyn baqylaýsyz ustaýy. Balalar men jasóspirimder eń osal orta bolyp sanalady. Olardyń esirtki zattarynyń zııandy ekendigi týraly naqty biliminiń joq bolýy da bir sebep. Esirtkini qoldanatyn jasóspirimder ózderin táýelsiz sezinip, tapqan aqshasyn ózine jumsap júrmin dep biledi. Sol sebepti ata-analar, pedagogtar men jurtshylyq nashaqorlyqtyń aldyn alý úshin balalarda salaýatty ómir saltyna degen umtylysty damytý qajet. Eń bastysy, bul máselege nemquraıly qaramaý kerek. Ókinishke qaraı, qazirgi kezde balalaryn tárbıeleýge ata-analardyń ózderiniń qaýqary jetkiliksiz nemese oǵan jete mán bermeıdi», - deıdi J.Maǵzomova.
Mine, jetkinshek urpaq arasynda nashaqorlyq pen esirtkini taratýdyń aldyn alý baǵytynda birqatar mamandardyń oı-pikiri men naqty derekterdi keltirdik. Osydan-aq bul máseleniń asa ózekti ekendigin uǵynýǵa bolady.
Eske sala keteıik, budan buryn Batys Qazaqstanda esirtkige táýeldi 720-dan astam adamnyń esepte turǵanyn jazǵan bolatynbyz.