Batys Qazaqstanda kıik máselesin qalaı sheshýge bolady
Jabaıy janýardan juqpaly aýrý taraı ma?
Batys Qazaqstan ınnovatsııalyq-tehnologııalyq ýnıversıteti veterınarııa jáne bıotehnologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory, veterınarııa ǵylymdarynyń doktory, professor Ǵaısa Ábsatırovtyń aıtýynsha, Oral popýlıatsııasyndaǵy kıikterdiń shekten tys ósýi mal azyǵy men sý kózderiniń tapshylyǵyn týyndatyp, aýdandarda aýyl sharýashylyǵy taýaryn óndirýshiler men jeke qosalqy sharýashylyq ıelerine qıyndyq keltirip otyrǵany málim.
Ǵalymnyń paıymdaýynsha, bul oblystyń ońtústiginde ornalasqan Jańaqala, Bókeı ordasy, Jánibek jáne Kaztalov aýdandarynyń mal sharýashylyǵyn damytýmen aınalysatynyna baılanysty.
Bir jaǵynan, tórt túlik maldyń, ekinshiden, kıiktiń tym kóbeıip ketýi ekojúıeniń buzylýyna ákelip otyr. Atalǵan aýdandarda qazirdiń ózinde jaıylym men shabyndyq jerler jetispeıdi.
«Kıikter tabıǵatynan asa saq janýar, olarǵa jaqyndaý múmkin emes edi. Alaıda bul tarıhta qaldy. Kıikterdiń shamadan tys ósýine baılanysty etologııada (janýarlardyń minez-qulqynyń bıologııalyq negizderin zertteıtin ǵylym) ózgerister boldy. Naqty aıtqanda, kıikter qorqynyshyn joǵaltyp, kez kelgen maýsymda eldi mekender men sharýa qojalyqtary mańynda emin-erkin júrip, malmen birge jaıylatyn boldy. Eger óńirde veterınarlyq turǵyda jaǵdaıdyń asa qolaıly emestigin eskersek, aýyrǵan jáne ólgen kıikterden aýrý taraý qaýpi de artady», deıdi ǵalym.
Zertteý kórsetkendeı, popýlıatsııa sanynyń mólsherden tys kóbeıýi kıiktiń óz ishinde ǵana emes, bul aýrýlardy malǵa, tipti adamdarǵa juqtyrýǵa aparyp soqtyrady. Aýrýdan kıiktiń edáýir bóligi ólim-jitimge ushyraýy múmkin. Sonymen qatar aýrý maldan da juǵýy múmkin.
Qazirgi kezde Oral popýlıatsııasyndaǵy kıikter sany 3 mıllıonnan asyp ketti. Kıiktiń malmen, qańǵybas ıttermen jáne basqa janýarlarmen tyǵyz aralasýy túrli derttiń týyndaýyna áser etedi. Buǵan fermerler men turǵyndar jiberip jatatyn fotosýretter men beınejazbalar dálel.
Sońǵy jyldary túrli qan aýrýlaryn taratýy múmkin kene mal úshin de, jabaıy janýarlar úshin de sorǵa aınaldy. Onyń kóbeıýin turǵyndar, sondaı-aq keıbir mamandar men blogerler kıikpen baılanystyrady. Bul durys emes.
Kenelerdi ekojúıeniń bir múshesi dep aıtýǵa bolady. Olar qysqy kezeńde topyraqta, usaq butanyń tamyr júıesinde, kemirgishter inderinde, mal qoralarynda, tezek qaldyqtarynda saqtalyp, kóktemnen bastap janýarlardyń mazasyn qashyrady.
Keneler kıik mekendemeıtin Qazaqstannyń basqa da óńirlerinde kezdesedi. Onymen kúresýdiń óz ádis-tásilderi bar, dári-dármekter de jetkilikti. Sondyqtan mal ıeleri keneni kıikten kórmeı, ózderi emdeý jumystaryn ýaqytynda júrgizýi kerek.
«Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi kıik basyn saqtaý jóninde sheshim qabyldady. ıAǵnı kıik sanyn retteý jumystary 2029 jylǵa deıin toqtatyldy. Bul rette aýyl sharýashylyǵy jerlerin qorǵaýǵa kómektesýge ekpin túsirildi. Áıtse de bizde kıik mekendeıtin jerlerde, sonyń ishinde eldi mekender mańynda osy janýardyń ólekselerin jınaý jáne ýtılızatsııalaý máselesi sheshilmegen. Munymen qazir ózderiniń mindetine kirmese de, „Ohotzooprom“ óndiristik birlestigi men „Bókeıorda“ memlekettik tabıǵı rezervatynyń brıgadalary aınalysýda. Onyń ústine olarda veterınar mamandar, ólgen kıikti soıyp, zerthanalyq tekserý júrgizýge patologııalyq materıal alatyn qajetti qural-jabdyqtar joq. Jergilikti atqarýshy organdardyń veterınarlyq qyzmeti jabaıy janýarlarmen jumys óz qyzmet aıasyna kirmeıtinin alǵa tartyp, budan syrt aınalady», deıdi Ǵ.Ábsatırov.
Kıik múıizin paıdaǵa asyra alamyz ba?
Professordyń pikirinshe, kıik ólekseleriniń jyldan-jylǵa ósip otyrǵanyn aıtpaı ketýge taǵy bolmaıdy.
Ólgen kıiktiń múıizderin tıimdi paıdalaný máselesi sheshýdi qajet etedi. Qazirgi tańda kıikti qorǵaýǵa qatysty barlyq qurylymdar («Ohotzooprom», «Bókeıorda» rezervaty) QR QK 339-babyna (ósimdikterdiń nemese janýarlardyń sırek kezdesetin jáne quryp ketý qaýpi tóngen, sondaı-aq paıdalanýǵa tyıym salynǵan túrlerimen, olardyń bólikterimen nemese derıvattarymen zańsyz aınalysý) iligip ketemiz be dep taısalady.
Sonymen qatar ólgen kıiktiń múıizin jınaǵan jaǵdaıda turǵyndar da mıllıondaǵan teńge aıyppul arqalap, birneshe jylǵa bas bostandyǵynan aıyrylady.
Kıik sanyn retteýge baılanysty jumys toby músheleriniń málimetine qaraǵanda, budan quqyq buzýshylardyń otbasylary zardap shegedi. Bir ǵana Jańaqala aýdanynda 54 bala osy sebepten ákesiz tárbıelenýde.
«Jınap alynǵan kıiktiń, sonyń ishinde tekeleriniń ólekseleri mal molalarynda órteledi. Bizdiń oıymyzsha, baǵaly tabıǵat baılyǵyn bulaısha joıý — óte-móte ysyrapshyldyq. Túptep kelgende, zań shyǵarýshylarǵa QR QK 339-babyn qaıta qaraıtyn ýaqyt keldi. Múıizdi jınaý men saqtaýdy tıisinshe uıymdastyrý qajet. Múıiz jınaǵandarǵa syıaqy qarastyryp, al múıizdi ótkizýden túsken qarjyny kıik mekendeıtin aýmaqtarda otyrǵan turǵyndar men fermerlerdiń máselelerin sheshýge baǵyttaýǵa bolady. Sondaı-aq „Ohotzooprom“, „Bókeıorda“ brıgadalaryn shtattaǵy veterınar mamandarmen qamtamasyz etip, olardyń ólekselerdi patologııalyq ashý, múıizdi jınaý jumystaryn tıisti qujattarmen júrgizýine ókilettilik berý kerek», dedi Ǵ.Ábsatırov.
Jánibek aýdanynda turatyn fermer Baýyrjan Sabanov jabaıy janýarlardyń egistik, shabyndyq jáne jaıylym jerlerin otaýyna baılanysty esepteý ádistemesi jasalmaǵandyqtan ótemaqy qarastyrylmaǵanyn jetkizdi.
Ol QR QK 339-babyn qaıta qarap, kıik ólekselerin jınaýdy durys jolǵa qoıý kerek dep esepteıdi.
«Jyl saıyn 400 myńdaı kıik tekesi óledi. Tabıǵaty solaı. Biraq kıik múıizin paıdaǵa asyrýmen eshkim aınalyspaıdy. Kıik múıizi eki jylǵa deıin saqtalady. Aldaǵy jyly Batys Qazaqstan oblysynda kıik sany shamamen 8 mıllıonǵa jetýi yqtımal. Sondyqtan aldymen kıik otap ketken jerdi esepteý ádistemesin jasap, zardap shekkenderge ótemaqy tóleý kerek. Ekinshiden, fermerlerge jerin qorshaý úshin 80 paıyzǵa deıin sýbsıdııa bólgen jón. Sonyń esesi retinde fermerlerden óz jerinde shóp egýdi talap etken abzal. Úshinshiden, kıik sanyn aýlaý esebinen retteý múmkindigi bolsa, aýyldarda soıý jáne tońazytqysh tsehtaryn ashý qajet. Tórtinshiden, ólgen kıik múıizderin jergilikti jerde jınaıtyn oryndar ashyp, ony saqtaý men óńdeýdi Almatyda emes, oblysta qolǵa alǵan jón. Besinshiden, kıikti ustaıtyn pıtomnık ashýǵa daıyn ınvestor tapsa, artyq bolmaıdy. Mundaı mysaldar bar. Bul kıikti saqtaý ǵana emes, onyń ekonomıkalyq tıimdiligin arttyrýǵa septeser edi. Jumys oryndary ashylyp, et pen teri, súıekterin óńdeýge múmkindik týar edi. Bul úshin ótkizý tetikterin tabý kerek bolady», dedi B.Sabanov.
Óńirdegi kıik sany 500-550 myńnan aspaýy kerek
BQO orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi aýmaqtyq ınspektsııasynyń basshysy Nurlan Rahymjanovtyń málimdeýinshe, óńirde kıikter negizinen Kaztalov, Jánibek, Bókeı ordasy, Jańaqala, Tasqala jáne Aqjaıyq aýdandaryn mekendeıdi.
Inspektsııa málimeti boıynsha kıik sany turaqty túrde ósip keledi. Mysaly, 2018 jyly — 135 myń, 2019 jyly — 217 myń, 2021 jyly — 545 myń, 2022 jyly — 801 myń, 2023 jyly — 1 mln 130 myń, 2024 jyly — 1 mln 620 myń bas kıik sanaqqa ilikken. Bıylǵy tóldi qosqanda, kıiktiń sany shamamen 2 mln 300 myń basqa jetip otyr.
Sońǵy jyldardaǵy taldaýǵa qaraǵanda, kúzgi-qysqy mezgilde, ásirese, qar kóp túsken ýaqytta kıikterdiń basym bóligi Bókeı ordasy men Jańaqala aýdandary aýmaǵynda jáne Atyraý oblysynda tirshilik etedi. Sonymen qatar Reseı Federatsııasynyń Astrahan oblysyna qonys aýdarady.
«Kıik sanynyń kóbeıýi oblys aýmaǵynda birqatar problemalyq máselelerdi týyndatyp otyr. Óıtkeni kıikter kóshi-qonynyń naqty shekaralary joq bolǵandyqtan, olardyń úı maldarymen birge jaıylyp, sýdy da birge ishýi jıilegen. Batys Qazaqstan oblysy ǵalymdarynyń bıologııalyq negizdemesi boıynsha kıikterdiń bizdiń óńirdegi optımaldyq sany 500-550 myń bastan aýyspaýy kerek. Jer tapshylyǵyna baılanysty úı janýarlarymen birge júretin kıiktiń kóbeıýi bir-birinen aýrý juqtyrý qaýpin ulǵaıtady. Sonymen qatar sharýa qojalyqtarynyń shabyndyq, jaıylymdaryna jáne egistik alqaptaryna úlken zalal keltirýde», deıdi N.Rahymjanov.
Inspektsııa basshysy tabıǵı jolmen ólgen kıikter sany da kóbeıip otyrǵanyn, biraq olardy joıý baǵytynda naqty normatıvtik-quqyqtyq aktiler joqtyǵyn atap ótti.
Sondyqtan oblys ákimshiligimen «Jabaıy janýarlardyń ólimi anyqtalǵan kezde, sondaı-aq olardyń ólekselerin joıýǵa múddeli memlekettik organdar qyzmetkerleriniń 2022-2024 jyldarǵa arnalǵan ózara is-qımyl shemasy» jasaqtalǵan bolatyn.
Bul shema boıynsha kıikterdiń ólekseleri tabylǵan kezde «Ohotzooprom» ınspektory, ýchaskelik ınspektor jáne veterınarlyq dáriger úsh jaqty akt jasaqtaıdy. Sodan keıin tıisti okrýg ákimdiginiń kómegimen mal molasyna aparylyp, joıylady.
Alaıda mal molalary óleksege tolyp qalǵandyqtan, bul másele boıynsha da jergilikti turǵyndar óz narazylyqtaryn bildirýde. Mysaly, 2022 jyly — 390, 2023 jyly 1 336 ólekse joıylsa, bıyl 5 719-ǵa jetken.
«Bul jaıt eskerilip, kıikter kóp mekendegen aýdandarda statsıonarlyq ınsıneratorlar ornatý úshin qajetti qarjy bólindi. Sońǵy ýaqytta áleýmettik jelilerde ólgen kıikterdiń ólekseleri tabylyp jatqany týraly beıne-fotomaterıaldar jıi taralýda. Degenmen kıikterdiń ólekseleri ár jerde jatqany anyqtalyp otyr, ıaǵnı olardyń jappaı ólimi tirkelgen joq. Bıylǵy tamyz-qyrkúıek aılarynda „Veterınarııa boıynsha ulttyq referenttik ortalyǵy“ RMK-nyń mamandary Batys Qazaqstan oblysy aýmaǵynda epızootııalyq monıtorıng jumystaryn júrgizdi. Sonyń aıasynda alynǵan 4 synama adam men jan-janýarlarǵa asa qaýipti 9 indetke (usaq kúıistiler obasy, pasterellez, lısterıoz, aýsyl, týberkýlez, brýtsellez, kaprıpoks tuqymdas indetteri, qutyrma, sibir jarasy), zerttelip, teris nátıje kórsetti. Degenmen kıiktiń sany optımaldy sanynan birneshe ese ósýine baılanysty juqpaly aýrýlardyń taralýy ábden múmkin ekenin eskerýimiz qajet», deıdi N.Rahymjanov.
Onyń sózine qaraǵanda, kıikterdi qorǵaý jónindegi is-sharalarǵa «Ohotzooprom» mekemesiniń 49 ınspektory, 35 avtomoto jáne qarshana tehnıkalary, 9 mobıldi top jumyldyrylǵan. Bıyldan bastap ınspektorlar sharýalardyń egistik jerlerin qorǵaýǵa tartylǵandyqtan, bul kúsh azdyq etýde.
Sol sebepti QR Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligimen «Ohotzooprom» mekemesindegi shtat sanyn 112 adamǵa deıin ulǵaıtý jáne qosymsha materıaldyq-tehnıkalyq jabdyqtarmen qamtamasyz etý máselesi qarastyrylýda. Sonymen qatar Reseı Federatsııasymen shekarada ekodálizder jasaý jobasy júzege assa, kıikterdiń bir bóligi kórshi elge asyp, oblysqa túsetin salmaq jeńildeıdi.
Bókeıordalyq jáne jánibektik sharýalardyń habarlaýynsha, qazirgi tańda kıikter Batys Qazaqstan ǵana emes, kórshiles Atyraý oblysy Qurmanǵazy aýdany Balqudyq, Súıindik aýyldyq okrýgterin jaılap, ári qaraı Astrahan óńirine asýda.
«Kezinde oblystyq máslıhat depýtaty retinde 2016 jyldan bastap kıik máselesin kóterdim. Senat tóraǵasymen, Májilis depýtattarymen, Aýyl sharýashylyǵy, Ekologııa mınıstrlerimen kezdesip, jazyp ta berdim. Áli sheshilgen joq. Kıik sany 3 mıllıonnan asty, qazir aldy Qurmanǵazy aýdanynda bolsa, sońy Jánibekte, Aqoba aýyldyq okrýginde jatyr. Bul janýar osylaı óse beredi nemese tabıǵat ózi retteıdi. Bıyl jaıylym nashar. Qar jaýyp, muz qatqan soń jut bolyp, tebine almaı, jylqy qyrylady, kıik te óledi. Aýyl turǵyndary eshkimge paıdasy joq ólgen kıiktiń múıizin jınaıdy, sosyn sottalady. Osyny bile otyryp, Úkimet zańdy túrde nege ruqsat bermeıdi? Buryn daıyndaý mekemeleri boldy ǵoı. Sondaı mekeme ashyp, múıizdi qabyldap, keıin odan dári óndirip, eksportqa shyǵarsa, túsken qarjyny qorǵa aýdaryp, osyndaı qıyn jaǵdaıda sharýa qojalyqtaryna jem-shóp alýǵa járdemdesse, áldeqaıda tıimdi bolar edi. Taǵy bir aıtatyn jaıt, kıik áýe sanaǵy arqyly durys júrgizilmeıdi. Óıtkeni tikushaq Hakı sorynyń arǵy betine usha almaıdy, onda jer reseılik áskerı polıgonǵa berilgen. Onyń ústine Reseıge shekara arqyly ótip ketken kıik taǵy sanalmaıdy», deıdi Jánibek aýdanynda turatyn «Álem» sharýa qojalyǵynyń basshysy Eskendir Elemesov.
Kıikten kelgen zalaldy qalaı óteýge bolady?
«Ohotzooprom „ÓB“ RMQK Batys óńirlik fılıaly qyzmetkerleriniń habarlaýynsha, BQO orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi aýmaqtyq ınspektsııasy basshysynyń 2024 jylǵy 17 mamyrdaǵy № 1-6/51 buıryǵyna sáıkes „BQO boıynsha ekpe shóp pen egistik alqaptaryna kıikten keletin zardaptyń aldyn alýǵa qatysty sharýa qojalyqtaryna kómek kórsetý jónindegi jedel shtaby“ qurylyp, jumys atqarýda.
Byltyrdan bar jáne bıyl ashylǵan WhatsApp jelisindegi chattar ınspektorlyq quramǵa sharýa qojalyqtaryna kómek kórsetý úshin jedel áreket etýge múmkindik beredi.
Jergilikti ınspektorlar quramynyń kúshi jetkiliksiz bolǵandyqtan, ózge óńirlerden toptar kómekke kelgen.
«Ohotzooprom „ÓB“ RMQK Batys óńirlik fılıalynyń málimeti boıynsha bıyl egistik jáne jaıylymdyq alqaptarǵa kıikter kirip ketýiniń 26 deregi (sonyń ishinde Jánibek pen Tasqala aýdanynda — on-onnan) tirkeldi.
BQO aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń basshysy Jasulan Halıýllınniń aıtýynsha, ótken jyly kıikter otap ketken jerler boıynsha aýdandardan aqparat alynǵan.
«Shyǵyndardy tóleý boıynsha qoldanysta ázirge eshqandaı ádisteme bolmaǵandyqtan jáne ótemaqy qarastyrylmaǵandyqtan, bıyl ondaı málimet jınaǵan joqpyz. Búgingi tańda Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligimen ótemaqy tóleý qaǵıdasy men ádistemesi jasaqtalýda. Sharýalar jerin qorshaýǵa sýbsıdııa tóleý máselesine kelsek, elektr baqtashy boıynsha sýbsıdııa tóleý qaǵıdasy bar. Alaıda elektr baqtashymen qorshaýdy kıikter buzyp ótetindikten, ol tıimdi bolmady. Sol sebepti Kaztalov pen Bókeı ordasy aýdanynda fermerler kıikter óte almaıtyn sharnırli setkamen qorshaýdy qolǵa aldy. Osy tájirıbeni vıtse-mınıstrler kelgende, kórsettik. Qazirgi kezde mınıstrlik tarapynan ınvestıtsııalyq salymdardy sýbsıdııalaý qaǵıdasyna osy qorshaýǵa baılanysty ózgeristi engizý jumystary júrgizilýde. Mınıstrlik jobasyna sáıkes qaǵıda bekitilgennen keıin kıikter mekendeıtin aýmaqtarda jerin osyndaı setkamen qorshaǵan sharýalarǵa 50 paıyz kóleminde sýbsıdııa tólenetin bolady», dedi J.Halıýllın.
«Bókeıorda» rezervaty nemen aınalysady?
Úkimettiń 2022 jylǵy 25 mamyrdaǵy qaýlysymen «Bókeıorda» memlekettik tabıǵı rezervaty jáne «Aşyózek» memlekettik tabıǵı qaýmaly quryldy.
Rezervat basshysy Ulan Mamyrbaev keltirgen derekterge qaraǵanda, 343 040,1 gektardy alyp jatqan «Bókeıorda» memlekettik tabıǵı rezervaty Bókeı ordasy, Jánibek, Kaztalov jáne Jańaqala aýdanynyń jerlerin qamtıdy. Sonyń ishinde qoryq aımaǵy — 181 758 ga, býferlik aımaq — 161 282 ga, kúzet aımaǵy — 124 381 ga.
Oǵan qosa «Aşyózek» memlekettik tabıǵı qaýmaly (314 504,1 ga) Kaztalov (Qoshankól jáne Qaraoba) jáne Jánibek (Jaqsybaı, Borsy, Qamysty, Aqoba aýyldyq okrýgteri) aýdanynda ornalasqan.
U.Mamyrbaevtyń málimdeýinshe, aqbókenderdi saqtaý men qorǵaý — rezervat maqsatynyń biri ǵana. Óıtkeni kıikten basqa rezervat aýmaǵynda «Qyzyl kitapqa» engizilgen janýarlar men qustar, sırek kezdesetin ósimdikter bar.
Rezervat qyzmetkerleri janýarlar men qustardy, ósimdikterdi zertteý, esepke alý jumystaryn júrgizedi. Mysaly, bıylǵy aqpanda janýarlardy qystyq esepke alý kezinde 2023 jylmen salystyrǵanda, olardyń túri kóbeıip, sany artqany baıqaldy. Bul — janýarlar úshin rezervat aýmaǵy qolaıly ekendiginiń bir dáleli.
«Aqbókender tóldeý, shaǵylysý kezinde rezervat aýmaǵynda bolady. Sonymen qatar kıikterdiń qalyptasqan baıyrǵy kóshi-qon jolyn jabý múmkin emes. Óıtkeni rezervat aýmaǵy qorshalmaǵan. Rezervat óz tarapynan sharýalardyń jerine kıikterdi túsirmeý úshin olardy aıdaıdy jáne aýmaqty únemi baqylap otyrady. Taǵy bir aıta ketetin jaıt, QR Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligimen jáne QR Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıtetimen kelise otyryp, „Bókeıorda“ memlekettik tabıǵı rezervaty» RMM-niń 2023-2027 jyldarǵa arnalǵan ǵylymı-zertteý jumystarynyń jospary bekitildi. Josparǵa sáıkes rezervat pen «Aşyózek» qaýmalynda ósimdikter florasy men olardy túgendeý, faýnasy men janýarlar álemin túgendeý, kıiktiń ekologııasy men taralýyn zertteý baǵytynda úsh ǵylymı taqyryp boıynsha jumystar júrgizilýde», dedi U.Mamyrbaev.
Mınıstrlik málimeti qandaı?
Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginen alynǵan málimetke qaraǵanda, keshendi memlekettik qorǵaý sharalary nátıjesinde kıik sany 2003 jylǵy 21 myńnan 2024 jyly 2,8 mıllıonǵa deıin jetti. Kıik tóldemesten buryn júrgizilgen kóktemgi sanaq boıynsha Qazaqstandaǵy aqbóken 2 mln 813,6 myń bas bolyp, elimizdiń keńes dáýiri kezindegi eń kóp sanynan (1,2 mln) asyp tústi.
Bıylǵy tóldi eseptegende, kıik 4,1 mln basqa jetse, sonyń ishinde 2,3 mıllıony — Oral, 1,6 mıllıony — Betpaqdala, 92,2 myńy - Ústirt popýlıatsııasyna tıesili.
2006 jyldan beri Qazaqstan Úkimeti kıik mekendeıtin jerlerde erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtardy 5 mln 081,485 myń gektarǵa deıin keńeıtti. Sonyń ishinde Betpaqdala popýlıatsııasyn saqtaý úshin «Yrǵyz-Torǵaı», «Altyn dala», Batys Qazaqstan oblysynda «Bókeıorda» memlekettik tabıǵı rezervattary quryldy.
Qazirgi tańda álemdegi kıiktiń 98 paıyzdan astamy Qazaqstandy mekendeıdi.
«Bıylǵy 16 tamyzda QR Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstriniń Reseı Federatsııasy Tabıǵı resýrstar jáne ekologııa mınıstrliginiń ókilderimen Batys Qazaqstan oblysynda kezdesýi bolyp, onda kıikterdiń kórshiles eldiń aýmaǵyna kedergisiz ótýi úshin ekodálizdi keńeıtý máselesi talqylandy. Onda kıiktiń ótý joldaryn jáne shoǵyrlanýyn anyqtaý maqsatynda birlesken monıtorıng júrgizý jáne usynys ázirleý úshin jumys tobyn qurý jóninde kelisimge qol jetti. 18 qazan kúni beınekonferentsııa formatynda kıiktiń transshekaralyq popýlıatsııasyn saqtaý jónindegi jumys tobynyń alǵashqy májilisi ótkizildi. Onda aqbóken sanyn birlesip zertteý men monıtorıng júrgizý, janýardyń memlekettik shekaradan baqylaýmen, kedergisiz jáne qaýipsiz ótýin qamtamasyz etý, Qazaqstan men Reseıdiń kórshiles aımaqtarynyń aýyl sharýashylyǵyna kıik keltiretin shyǵyn men ony boldyrmaý, SITES konventsııasy aıasynda kıik popýlıatsııasyn saqtaý baǵytynda birlesken is-qımyl máseleleri qaraldy. Qazirgi tańda jumys toby jınalysynyń hattama jobasy taraptarmen maquldanyp, qol qoıý qarsańynda», dep habarlady vedomstvodan.
Mınıstrlik alynǵan sharalarǵa qaramastan, kıik sanynyń baqylaýsyz ósýi jaıylym men sý tapshylyǵyn týyndatyp, aýyl sharýashylyǵy jerlerin otaý derekteri bar ekendigin joqqa shyǵarmaıdy. Sonymen qatar bul juqpaly indettiń órshýine soqtyrýy múmkin.
Mysaly, 2015 jyly Betpaqdala popýlıatsııasynyń 80 paıyzǵa deıini qyrylyp qaldy. Budan aýyl sharýashylyǵy maldarynyń jappaı aýrý juqtyryp, shyǵynǵa ushyraýy yqtımal.
Óńirlerde fermerlerge kómektesý maqsatynda jedel shtabtar qurylyp, aýyl sharýashylyǵy jerlerin kúzetýge vahtalyq ádispen 175 adam, 77 tehnıka jumyldyryldy. Alaıda bul kıiktiń kóbeıýine baılanysty jetkiliksiz bolyp shyqty.
«Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi ınvestıtsııalyq salymdar kezinde agroónerkásiptik kesheni sýbektisi shekken shyǵystardyń bir bóligin óteý boıynsha sýbsıdııalaý qaǵıdasyna (QR AShM 2018 jylǵy 23 shildedegi № 317 buıryǵy) ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly aýyl sharýashylyǵy jerlerin sharnırli setkamen qorshaý qunyn arzandatýǵa qatysty buıryq jobasyn ázirledi. Qazirgi kezde joba múddeli memlekettik organdarmen kelisilýde», delingen Ekologııa mınıstrliginiń aqparatynda.
Májilis depýtaty ne deıdi?
Batys Qazaqstan oblysynan saılanǵan Májilis depýtaty Snejanna Imasheva kıik sany sońǵy jyldary elimizde birneshe ese óskenin nyqtady. Bul osy janýar túriniń popýlıatsııasyn qoldaý jáne saqtaý jónindegi memlekettik sharalardyń arqasynda múmkin boldy, óıtkeni aqbóken osal janýar sanalady.
«Kıikti joıý men onyń derıvattaryn paıdalanýdyń jolyn kesý maqsatynda 2019 jyly Qylmystyq kodekske kıikti zańsyz qolǵa túsirý, joıý, sol sııaqty zańsyz qolǵa túsirilgen kıikti nemese onyń derıvattaryn, onyń ishinde múıizderin ıemdený, saqtaý, ótkizý, ákelý, áketý, jóneltý, tasymaldaý sııaqty qylmystar úshin jeke jaýapkershilik engizildi. On eki jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵynan aıyrý túrindegi jaza qarastyryldy. Sondaı-aq joıylyp ketý qaýpi tóngen janýarlar túrlerin saqtaýdyń jalpy tásilderin belgileıtin „Janýarlar dúnıesin qorǵaý, ósimin molaıtý jáne paıdalaný týraly“ arnaıy zań bar. Sondyqtan, zań deńgeıinde jańa ózgerister qajet emes dep sanaımyn», deıdi Májilis depýtaty.
Onyń pikirinshe, janýarlardyń kóbeıýi aýyl sharýashylyǵy úshin problema týǵyzyp, bul adammen eki arada qaqtyǵystardyń paıda bolýyna ákelip otyr. Sondyqtan ýákiletti organdar bul qaqtyǵysty sheshýge tyrysýy kerek. Ǵylymda mundaı máseleni retteýdiń kóptegen joldary bar.
Mysaly, óris aýdarý joldaryn qurý, mekendeıtin ortasyn qadaǵalaý, aýlaý jáne retteletin atý arqyly olardyń sanyn baqylaý sııaqty túrli ádister bar. Biraq barlyq sharalar ǵylymı, ekologııalyq jáne etıkalyq turǵydan negizdelýi kerek.
Kıikke qatysty osy sharalardyń barlyǵy zańdarǵa ózgerister engizýdi talap etpeıdi. Bul tásilderdi janýarlardy basqarý erejesi men buıryqtarynda retteýge bolady.
«Ekinshi másele, fermerlerdiń shyǵyndaryn óteý durys dep sanaımyn. Biraq sonymen birge shabyndyq pen egin egý úshin jer berý tásilderin qaıta qaraý jón. Tarıhı óris aýdarý joldary bolǵan jáne kıik mekendeıtin jerlerdi aýyl sharýashylyǵyna paıdalanýǵa bolmaıdy. Bul janýarlar men fermerler arasynda únemi qaqtyǵys týdyrady. Mundaı qaqtyǵystyń saldarynan fermerlerdiń shyǵyndaryn únemi ótep turý jaqsy ıdeıa emes. Meniń bilýimshe, qazirgi ýaqytta ýákiletti organdar fermerlerge aýyl sharýashylyǵy jerlerin kıikten qorǵaý úshin qarajat bólý sharalaryn ázirlep jatyr», dedi S. Imasheva.
Mine, osylaısha qozǵalǵan másele tóńireginde basshy-mamandar, sharýalar, Májilis depýtaty óz pikir-paıymdarymen bólisti. Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń málimetin keltirdik. Budan kıikke baılanysty qordalanǵan máselelerdiń birqatary boıynsha sheshimder qolǵa alynyp jatqany baıqalady.
Eske sala keteıik, budan buryn Batys Qazaqstanda kıikterdiń kóbeıýi sharýa qojalyqtaryn alańdatyp otyrǵanyn jazǵan edik. BQO-da quqyq buzýshylardan 5 myń danaǵa jýyq kıik múıizi tárkilendi.