BÁSENOV TÓLEÝ QULShAMANULY
Қazirgi Aқtөbe oblysy Shalқar aýdanynda dүnıege kelgen.
Orynbordyң jұmysshylar fakýltetin, Lenıngrad (қazirgi Sankt-Peterbor) azamattyқ-ınjenerler ınstıtýtyn bitirgen.
Eңbek jolyn Қazaқ KSR halyқ komıssarlary keңesi janyndaғy құrylys basқarmasynan bastaғan. 1933-1937 jyldary Jambylda, Almatyda, Қyrғyzstanda қyzmetter atқardy. 1937-1941 jyldary - Almaty қalasynyң bas sәýletshisi. 1944-1954 jyldary - Қazaқ KSR Mınıstrligi Keңesi janyndaғy sәýlettik jaıғastyrý basқarmasynyң bastyғy. 1958-1976 jyldary - Құrylys isteri jөnindegi memlekettik komıteti tөraғasynyң orynbasary, Қazaқ polıtehnıkalyk ınstıtýtynyң kafedra meңgerýshisi қyzmetterin atқarғan. Basқarý-ұıymdastyrý jұmystaryna belsendi tүrde aralasyp jүrgenine қaramastan, Tөleý Құlshamanұly mamandyғy boıynsha jan aıamaı eңbektenip өtti. Ol elimizdiң bұrynғy astanasy Almaty қalasynyң alғashқy bas josparyn jasady.
T.Bәsenov 1936-1937 jyldary Almaty әýejaıynyң birinshi keshenin, 1941 jyly Қazaқ opera jәne balet teatrynyң үıin, 1949-1951 jyldary Amangeldi Imanov eskertkishiniң josparyn, 1968-1969 jyldary Almatydaғy Dostyқ daңғylynyң bas jobasyn, Mәskeýdegi Bүkilodaқtyқ halyқ sharýashylyғy jetistikteri kөrmesindegi Қazaқ SSR pavılonynyң ғımaratynyң jobalaý jұmystaryn kәsibı sheberlikpen oryndap shyққan.
Ol - Қazaқstanda, Mәskeýde jәne Keңes Odaғynyң kөptegen қalalarynda boı tүzegen iri-iri ғımarattardyң, alyp keshenderdiң avtory, 25 sәýlet kesheniniң jetekshisi һәm jobalaý jөnindegi keңesshisi. Shyғanaқ Bersıevtiң týғan jerindegi pıramıda-eskertkishtiң, Aқtөbe қalasynyң jaңa ortalyғynyң, Қaraғandydaғy dene shynyқtyrý, mәdenıet Saraılarynyң, Balқashtaғy Metallýrgter mәdenıet үıiniң, Қazaқstannyң tүkpir-tүkpirindegi basқa da kөptegen ғımarattardyң sәýletshisi. Ғalym Batys Қazaқstan sәýlet eskertkishterin zerttep, Embi, Maңғystaý, Үstirt aımaқtaryndaғy memorıaldy-ғұryptyқ tarıhı құrylystardyң erekshelikterine ғylymı taldaý jasady.
T.Bәsenov қazirgi қazaқ sәýlet өnerine baılanysty oılaryn үlken minberlerde, pikirtalastarynda aıtyp, baspasөz betterinde de jazғan. Ol pikirleri jınaқtalyp, «Sam aımaғyndaғy arhıtektýralyқ eskertkishter» (1947), «Қazaқstan arhıtektýrasyndaғy өrnekter»(1957), «Arhıtektýra jәne қala құrylysy» (1974) atty ғylymı-zertteý eңbekteri, taғy basқa kөptegen monografııalary jaryқ kөrgen.
Tөleý Құlshamanұly alғash ret 1961 jyly sәýletshiler tobyn ұıymdastyryp, Қazaқ polıtehnıkalyқ ınstıtýtynan «Sәýlet» fakýltetin ashқyzýғa kөp eңbek siңirdi. Soңynan Қazaқ polıtehnıkalyқ ınstıtýtynda құrylys, sәýlet jәne sanıtarlyқ-tehnıkalyқ fakýltetteri құryldy.
1980 jyly osy fakýltetter negizinde, Almaty sәýlet-құrylys ınstıtýty ashylyp, 1992 jyly Қazaқ memlekettik sәýlet-құrylys akademııasyna aınalғan. 2001 jyly Қazaқ memlekettik sәýlet-құrylys akademııasynyң negizinde Қazaқ bas sәýlet-құrylys akademııasy құryldy. Sondaı-aқ T.Bәsenov Tүrkistandaғy Қoja-Ahmet Iassaýı memorıaldyқ keshenin, Taraz қalasyndaғy Aısha Bıbi mazaryn, taғy basқa kөptegen jәdigerlerimizdiң қaıta қalpyna keltirip, қaıta jaңғyrtýyna at salysқan.
Tөleý Құlshamanұlynyң bүginde esimi elge tanylғan oқýshylary kөp, olar -Қazaқstannyң eңbegi siңirgen sәýletshileri Rүstem Saıdalın, Adambek Қapanov, taғy basқalary Қazaқstannyң jaңa astanasy - Astana қalasynyң sәýlettik kelbetin jaқsartýғa үles қosyp keledi. Alғashқy sәýletshiniң өmiri men қyzmeti, әsirese, ұlttyқ sәýlet өnerindegi өshpes izderi bұl mamandyқty taңdaғan jigitter men қyzdarғa kүni bүginge deıin өnege bolýda.
Respýblıkalyқ eki telearnanyң shyғarmashylyқ toby - Қazaқ sәýlet mektebiniң negizin қalaýshy, Қazaқstan Sәýletshiler odaғynyң tұңғysh tөraғasy, respýblıkamyzda sәýlet fakýltetin alғash ұıymdastyrýshy, KSRO Sәýlet akademııasynyң korrespondent-mүshesi, bıyl týғanyna 100 jyl tolғan Tөleý Құlshamanұly Bәsenov jaıynda derekti telefılm tүsirýde. Fılm avtorlary telejýrnalıster Imanbaı Jұbaev pen Bolat Nүsipbekovterdiң aıtýlaryna қaraғanda, fılm Shalқar, Mұғaljar, Alғa aýdandary men Aқtөbe қalasynyң өzinde, taғy da basқa қalalarda tүsirilmek. Tүsirý jұmystaryna Tөleý Bәsenovtiң nemeresi sәýletshi Almat Bәsenov қatysýda. Sondaı-aқ alғashқy sәýletshi T.Bәsenovtiң 100 tolýyna oraı 50 teңgelik shaқalar shyғarylyp aınalymғa engizildi. Shaқalardy өңdeýge Tөleý Құlshamanұlynyң nemeresi dızaınshy Almat Bәsenov қatysқan
1997 jyly Қazaқ memlekettik sәýlet jәne құrylys akademııasynyң үzdik stýdentterine T.Bәsenov atyndaғy dıplom jәne stıpendııa taғaıyndalғan.
Қazirgi ýaқytta Almaty қalasynyң ortalyқ kөsheleriniң biri tұңғysh sәýletshiniң esimimen atalady. Alғashқy sheber sәýletshi T.Bәsenovtiң tұrғan үıine memorıaldyқ taқta ornatylғan.
Eңbek Қyzyl Tý ordenimen, KSRO-nyң «Eңbektegi erligi үshin», «1941-1945jj Ұly Otan soғysyndaғy eren eңbegi үshin» medaldarmen, Қazaқ KSR Joғarғy Keңesiniң Құrmet gramotasymen marapattalғan.
Derek kөzi:
Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 2 tom