Balalardy qorǵaý kúni: Prezıdenttiń jaqsy ómirdi qamtamasyz etý týraly tapsyrmasy qalaı oryndalyp jatyr
Balalardy qorǵaý kúninde Primeminister.kz redaktsııasy QR Prezıdentiniń elimizdiń kishkentaı turǵyndaryn áleýmettik qoldaý, bilim berý jáne densaýlyq saqtaý salalaryn damytý boıynsha alǵa qoıǵan tapsyrmalarynyń oryndalýy jáne qabyldanyp jatqan sharalar týraly sholý materıalyn jarııalaıdy.
Balalardyń quqyǵyn qorǵaý
1 maýsym – Halyqaralyq balalardy qorǵaý kúni. Atalǵan merekeni álemniń 30-dan astam eli atap ótedi. Bul kún bizge óskeleń urpaq aldyndaǵy úlken jaýapkershilikti eske salady. Óıtkeni, balanyń eń mańyzdy quqyǵy – baqytty bolý!
Balalardy qorǵaý árqashan memlekettik saıasattyń basty baǵyttarynyń biri bolǵan jáne bola bermek. Qazaqstan balalardyń quqyǵyn qorǵaý salasyndaǵy barlyq negizgi halyqaralyq-quqyqtyq qujattardy, onyń ishinde 30 jyl buryn qol qoıylǵan Bala quqyqtary týraly konventsııany ratıfıkatsııalady.
Resmı málimetter boıynsha, Qazaqstanda búgingi tańda 6,8 mln bala turady. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev ótken jyly Ulttyq quryltaı otyrysynda sóılegen sózinde atap ótkendeı, adal azamatqa tán qasıetter árbir jastyń boıynan tabylýy kerek.
«Ulttyń jańa bolmysy bilim, ǵylym jáne mádenıet salasyn damytý arqyly qalyptasady. Osy úsh baǵytty rýhanı damý salasyndaǵy jumystyń myzǵymas úshtaǵany deýge bolady. Biz urpaq tárbıesine basa mán berip, jastardy jaqsylyqqa jeteleýimiz kerek», — dedi Prezıdent.
Qasym-Jomart Toqaev kámeletke tolmaǵandarǵa qatysty quqyq buzýshylyqtardyń aldyn alý jáne qaýipsizdigin qamtamasyz etý, jetim balalar quqyǵynyń kepildikterin saqtaý, múmkindigi shekteýli balalardy qoldaý boıynsha pármendi sharalar qabyldaýdyń mańyzdylyǵyna toqtaldy.
Balalardyń quqyqtary men zańdy múddelerin qamtamasyz etý maqsatynda Bala quqyqtary jónindegi ýákil jumys isteıdi. Elimizdiń 20 oblysynda balalar quqyqtary jónindegi óńirlik ýákilder taǵaıyndalǵan. Oqý-aǵartý mınıstrliginiń janynan Kámeletke tolmaǵandardyń isi jáne olardyń quqyqtaryn qorǵaý jónindegi vedomstvoaralyq komıssııa quryldy. Osyǵan uqsas 235 komıssııa jergilikti deńgeıde de jumys isteıdi.
Basym mindetterdiń biri — balalardyń otbasynda ómir súrip, tárbıelený quqyǵyn qamtamasyz etý. 21 387 ata-anasy joq balanyń 17 660-y qazaqstandyq otbasylarda tárbıelenýde. Jyl saıyn Qazaqstan azamattary óz otbasylaryna 1 myńnan astam jetim balany qabyldaıdy.
QR Prezıdentiniń tapsyrmalaryn oryndaý maqsatynda Balalardy zorlyq-zombylyqtan qorǵaý, sýıtsıdtiń aldyn alý jáne olardyń quqyqtary men salamattyǵyn qamtamasyz etý jónindegi 2023-2025 jyldarǵa arnalǵan keshendi jospar bekitildi, oǵan birqatar mańyzdy bastamalar engizildi. Tótenshe jaǵdaılarda balalarǵa qatysty zorlyq-zombylyqqa den qoıý algorıtmderi boıynsha usynystar ázirlendi. Respýblıkamyzda 14 psıhologııalyq qoldaý ortalyǵy jumys isteıdi.
«Bala quqyqtary týraly» jáne «Bilim berý týraly» negizge alynatyn qujattardy qosa alǵanda, Qazaqstannyń ulttyq zańnamalyq bazasy – bul balalardyń berekeli ári qaýipsiz balalyq shaǵy qurylatyn quqyq qorǵaý alańy.
Negizgi basymdyq
Bilim berý salasy áleýmettik saıasattyń negizgi basymdyǵy retinde memleket tarapynan qoldaýǵa ıe. Pedagog mártebesin kóterý, jańa mektepter, balabaqshalar, mektepten tys uıymdar, kolledjder salý jáne ashý boıynsha mindettemeler oryndalyp jatyr. Oqytýdyń jańa ádisteri men tásilderin damytý úshin jaǵdaılar jasalǵan.
Sheteldik sarapshylar atap ótkendeı, balalarǵa jasalǵan qolaıly jaǵdaılar bilim sapasynyń 10%-na kepildik beredi. Osyǵan baılanysty Memleket basshysynyń tapsyrmasy boıynsha Qazaqstanda «Jaıly mektep» ulttyq jobasy iske asyrylýda. 2024-2025 jyldary 740 myń oqýshy ornyna arnap 369 mektep ashý josparda bar. 1 qyrkúıekke deıin 98 mektep, 2024 jyldyń sońyna deıin – 110, qalǵandaryn 2025 jyldyń sońyna deıin ashý kózdelgen.
Jaıly mektepterde oqý-tárbıe protsesin sátti júzege asyrý jáne uıymdastyrý úshin jańa formattaǵy basshylar belsendi túrde daıyndalýda. Daryndy balalardy memlekettik qoldaý oqýshylardy da, pedagogtardy da joǵary jetistikterge jeteleıtini sózsiz. Bıyl alǵash ret aýyl mektepteriniń oqýshylaryna arnalǵan respýblıkalyq olımpıada ótti. 1 myń bala ózderin joǵary respýblıkalyq deńgeıde kórsete aldy.
Sonymen birge memleket talantty balalarǵa naqty materıaldyq kómek kórsetedi. Máselen, halyqaralyq pán olımpıadalarynyń jeńimpazdary men júldegerlerine 500-den 1,5 myń AEK-ke deıin birjolǵy syıaqy qarastyrylǵan. 2023-2024 oqý jylynyń qorytyndysy boıynsha oqýshylar 10 halyqaralyq olımpıadada 243 medal jeńip aldy. Osylaısha, bilim berý salasynda júrgizilip jatqan saıasat sapaly bilim alýǵa jáne jan-jaqty damýǵa baǵyttalyp otyr.
Sonymen qatar respýblıkada mektepke deıingi uıymdardyń birneshe túri jumys isteıdi. Olardyń sany qazirdiń ózinde 11,5 myńǵa jetti, olarda 1 mıllıonǵa jýyq bala tárbıelenýde. 2025 jylǵa deıin búkil Qazaqstan boıynsha balabaqshalar salý jáne qaıta jańǵyrtý esebinen 300 myń jańa oryn ashý josparlanǵan. Osy jyldyń sońyna deıin 77,3 myń jańa oryn iske qosylady.
Búginde 2 jastan 6 jasqa deıingi balalardyń 91,5%-y mektepke deıingi tárbıemen qamtylǵan, kezekte turǵandar sany – 107 myń. Mektep jasyna deıingi balalardy esepke alý, kezekti ortalyqtandyrý jáne mektepke deıingi uıymdarǵa joldama berý úshin Biryńǵaı derekter bazasy kezeń-kezeńimen engizilýde. Bul otbasynyń ómirlik jaǵdaıyn eskere otyryp, mektepke deıingi uıymǵa ashyq kezekke turýdy qamtamasyz etedi.
Mektepke deıingi tárbıe men oqytýdy damytý modelin iske asyrý sheńberinde mektepke deıingi uıymdarda fızıkalyq turǵyda saý, áleýmettik belsendi, úılesimdi damyǵan tulǵanyń qalyptasýyna yqpal etetin qoljetimdi damý ortasy quryldy.
Sonymen qatar búginde mektepterdiń 86%-ynda ınklıýzıvti bilim berý úshin jaǵdaı jasalǵan. Jyl saıyn arnaıy oqý uıymdarynyń jelisi keńeıip keledi. Osyndaı 500-ge jýyq nysan erekshe bilim berýdi qajet etetin balalarǵa arnaıy psıhologııalyq-pedagogıkalyq qyzmet túrin kórsetedi. Elimizdiń 4 óńirinde memlekettik bilim berý tapsyrysy sheńberinde múmkindigi shekteýli balalardy arnaıy psıhologııalyq-pedagogıkalyq qoldaýmen qamtý ulǵaıtyldy, bul 2 myń balany qamtydy. Mektepterde 1051 ınklıýzıvti bilim berýdi qoldaý kabıneti jumys isteıdi. 2,5 myńnan astam pedagog-assıstentter oqýshylarǵa oqý baǵdarlamasyna jáne mektepke beıimdelip, áleýmettenýine kómektesedi.
Taǵy 3 mln bala qosymsha bilimmen qamtyldy. 2023 jyly balalardyń ózin-ózi damytýy úshin 2 balalarǵa bilim berý ortalyǵy (BBO) jáne 9 oqýshylar saraıy paıdalanýǵa berildi, aýyldyq mektepterde 16 komıýnıtı-ortalyq ashyldy. Balalardy saýyqtyrý jáne olardyń shyǵarmashylyq, zııatkerlik áleýetin damytý jónindegi 2024-2026 jyldarǵa arnalǵan Jol kartasy bekitildi, onyń sheńberinde 50 BBO men 100 jańa iri qosymsha bilim berý nysandaryn qurý josparlanýda.
Qazirgi ýaqytta Qazaqstandaǵy kolledj bilim alýshylarynyń 85%-y tegin bilim berýmen qamtamasyz etilgen. Qajetti tehnıkalyq mamandyqtar boıynsha kadrlar daıarlaýǵa memlekettik tapsyrys kezeń kezeńimen ulǵaıtyldy. 2023 jyldan bastap jumysqa ornalastyrý mindettemesi bar kásiporyndardyń ótinimderi boıynsha kadrlardy maqsatty daıarlaý júrgizilýde. Bul jyl saıyn 10 myń adamdy qamtýy tıis. Bul rette 518 kásiporyn 410 kolledjge qamqorlyq jasaıdy. Qosarly bilim berý 558 TjKB-ǵa engizilip, 85 myńnan astam stýdentti qamtydy.
Stýdentterdiń kásipkerlik daǵdylaryn qoldaý úshin 2023 jyly 20 «Bıznes-startap» stýdenttik ortalyǵy ashyldy. 119 kolledj ózderi óndirgen taýarlardy satady. Shákirtaqy da 2 ese ósti. El stýdentteriniń 85%-dan astamy jataqhanalarǵa ornalasty.
Muqtaj otbasylardy qoldaý sheńberinde jyl saıyn halyqtyń áleýmettik osal toptarynan 400 myńnan astam bala mektep formasy men keńse taýarlaryn satyp alýǵa materıaldyq kómek alady. Orta eseppen ár oqýshyǵa shamamen 45 myń teńge bólinedi. Qarjylyq kómekti jetim balalar men ata-anasynyń qamqorlyǵynsyz qalǵan balalar, sondaı-aq tótenshe jaǵdaıǵa tap bolǵan mektep oqýshylary alady.
Balabaqshalardyń 97 myń tárbıelenýshisine jáne halyqtyń áleýmettik osal toptary sanatynan 5-11 synyptardyń 200 myń oqýshysyna tegin tamaq beriledi. 7,5 myń mekteptegi barlyq bastaýysh synyp oqýshysy kúnine bir ret ystyq tamaq ishedi. Mektep ashanalaryna qoǵamdyq baqylaý uıymdastyryldy. Vedomstvoaralyq saraptamalyq komıssııalar qurylǵan. 263 mekteptiń ashanasy jańartyldy.
Bıylǵy kóktemde sý tasqynynan zardap shekken aımaqtardyń oqýshylary úshin birqatar jeńildikter jasaldy. Atap aıtqanda, emtıhan merzimderi keıinge shegerilip, túlekterge aldyńǵy UBT-nyń eń jaqsy nátıjesimen joǵary oqý oryndaryna túsýge múmkindik berildi. Sý tasqynynan zardap shekken jáne qashyqtan oqytýǵa kóshken 2,6 myń mekteptiń 832 myń oqýshysyna bilimdegi olqylyqtardyń ornyn toltyrý úshin «Jazǵy mektep» uıymdastyryldy.
Qoldaý sharalary
Balalardyń demalysyna erekshe kóńil bólindi. 1,2 myńnan astam oqýshy saýyqtyrý lagerlerine bardy, taǵy 3,8 myń bala jaqyn arada joldama alady. Aıta ketý kerek, balalardyń jazǵy demalysy 9 memlekettik organnyń birlesken jospary aıasynda uıymdastyrylýda. Respýblıkalyq jáne óńirlik shtabtar quryldy. «Qazaqstan halqyna» qorynyń qoldaýymen «QH Jazdyq joldama» jobasy aıasynda 20 myń bala tegin demalýǵa múmkindik alady. Sý tasqynynan zardap shekken óńirlerdegi oqýshylarǵa, halyqtyń áleýmettik osal toptarynan shyqqan balalarǵa jáne aýyldyq jerlerdegi kópbalaly otbasylarǵa basymdyq beriledi.
Jalpy 3,1 mln oqýshy nemese oqýshylardyń 92%-yn demalyspen, jumyspen qamtý josparlanyp otyr. Onyń ishinde 2,9 mln bala jazǵy demalysyn 10 myńnan astam túrli balalar saýyqtyrý ortalyqtary men lagerlerde ótkizedi. Qazirdiń ózinde maýsym aıynyń alǵashqy kúnderinde 182 demalys ornynyń 150-i iske qosylsa, mektep oqýshylarynyń sapaly ári mazmundy demalýy úshin 120 myń pedagog-uıymdastyrýshy arnaıy daıarlyqtan ótti, olarǵa 12 myńnan astam stýdent pen erikti kómekke keledi.
2024 jyldyń basty bastamalarynyń biri – «Ulttyq qor – balalarǵa» jobasy. Memleket basshysynyń bastamasyn oryndaý maqsatynda endi ınvestıtsııalyq tabystyń jartysy 18 jasqa deıingi barlyq qazaqstandyqtarǵa jyl saıyn bólinetin bolady. Kámeletke tolǵan kezde, aqshany bilim alýǵa nemese úı satyp alýǵa jumsaýǵa bolady.
Balaly otbasylardyń quqyqtaryn jáne zańdy múddelerin qorǵaý da – elimizdiń memlekettik saıasatynyń negizgi baǵyttarynyń biri. Balaly otbasylardy qoldaýdyń ulttyq modeli bala týýdy yntalandyrýǵa jáne otbasyndaǵy balalardy tárbıeleýge járdemdesýge, sondaı-aq kópbalaly analardyń mártebesi men bedelin arttyrýǵa baǵyttalǵan memlekettik járdemaqylar men tólemder júıesimen usynylǵan. Járdemaqylardyń 5 túri bıýdjet esebinen jáne tólemniń 2 túri Memlekettik áleýmettik saqtandyrý qorynan tólenedi. 2 mln-ǵa jýyq balaly otbasy járdemaqy men tólem alýshylar sanatyna jatady. Bıyl atalǵan maqsattarǵa 1,5 trln teńgeden astam qarjy bólindi. Bul soma byltyrǵy jylǵy kórsetkishten 19%-ǵa artyq.
Sondaı-aq jyl saıyn týǵannan bastap 18 jasqa deıingi balalarǵa profılaktıkalyq tekserýler júrgiziledi. Atalǵan sharamen ótken jyly qazaqstandyq 5,5 mln bala qamtyldy. Balalardyń densaýlyǵyn saqtaýdaǵy basty jetistikterdiń biri – neonatologııadaǵy joǵary mamandandyrylǵan kómekti damytý. Qazaqstan – bala týǵannan bastap kardıohırýrgııa operatsııalary júrgiziletin Ortalyq Azııadaǵy jalǵyz memleket. 2023 jyly týa bitken júrek aqaýy bar balalarǵa ashyq júrekke 1708 ota jasalsa, onyń jartysyna jýyǵy bir jasqa deıingi balalarǵa jasaldy. Respýblıkada dıagnostıka men emdeýdiń joǵary tehnologııalyq zamanaýı ádisteri – ımmýnogıstohımııa, ımmýnofenotıpteý, erekshe onkomarkerlerdi anyqtaý, súıek jáne jumsaq tinderdiń sarkomalary kezinde joǵary dozaly hımıoterapııa, súıek sarkomalaryn hırýrgııalyq emdeýdiń aǵza saqtaýshy ádisteri engizilgen.
Memleket basshysynyń tapsyrmasy boıynsha Densaýlyq saqtaý mınıstrligi onkologııalyq aýrýlarmen kúresýdiń keshendi josparyn ázirledi. 2025 jylǵa deıin balalar onkologııalyq aýrýhanalarynyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn kúsheıtý, dári-dármekpen qamtamasyz etýdi jaqsartý jáne atalǵan qyzmet mamandarynyń biliktiligin arttyrý sharalary qarastyrylǵan. Balalarǵa arnalǵan ulttyq onkogematologııalyq ortalyǵyn qurý josparlanýda.
Qazaqstan Úkimeti balalardyń jan-jaqty damýy úshin jaıly ári qolaıly jaǵdaı jasaý jumystaryn jalǵastyrady. Bilim berý, densaýlyq saqtaý jáne áleýmettik qoldaýda joǵary standarttardy engizý Qazaqstannyń barlyq salalarda odan ári damýyna kómektesetin jańa progressıvti urpaqty qalyptastyrýǵa múmkindik beredi.