Balalar qamqorlyq pen nazardy udaıy qajet etedi
Balalardy қorғaý kүni ұғymynda olardyң өmirin soғystan қorғaý, densaýlyғyn saқtaý, bolashaқ ұrpaққa demokratııalyқ negizde bilim men tәrbıe berýdi kөzdegen barsha әlemdegi ozyқ pikirler toғysқan desek, artyқ aıtқandyқ emes. Dәl osy kүni bolashaқta adamgershilikke, әdildikke, baıandy өmirge toly қoғam құrý үshin onyң negizi - balalarғa barlyқ jaғdaı jasaý kerektigi taғy da pash etiledi. Өıtkeni, bala - bұl өmirdiң gүli, ғalamshardyң bolashaғy! Adam құқyғy bala құқyғynan bastalady. Balalarғa қatysty barlyқ is-әreketterde, meıli ol әleýmettik қamsyzdandyrý mәselelerimen aınalysatyn memlekettik, ne jekemenshik mekeme bolsyn, sottar, әkimshilik nemese zaңnamalyқ organdar bolsyn, balanyң asyl mүddeleriniң қamtamasyz etilýin basty nazarda ұstaýy tıis. Өkinishke қaraı, bұl қaғıdalar barlyқ elde, barlyқ jerde birdeı tıisti deңgeıinde oryndalmaıdy. Onyң tүrli ekonomıkalyқ, otbasylyқ-tұrmystyқ jәne basқa da sebepteri bar.
BҰҰ-nyң jүrgizgen saýalnamasyna jүginsek, bүgingi taңda әlemde balalardyң teң jartysy psıhologııalyқ ozbyrlyқ pen қara kүsh әdetke aınalғan otbasyda өmir sүrýde. Әrbir 10-shy bala eresekterdiң agressııalyқ minez-қylyқtarynyң құrbany bolyp otyr. Al ash-jalaңashtyқ, soғys өrti men teraktilerdi kөrip өsip kele jatқan balalar қanshama. Damyғan elderde kүnde bes jasқa tolmaғan 35 myңnan astam bala қaıtys bolady. Өlim-jitimniң 60 paıyzy sapasyz tamaқ, ýaқtyly jәne sapaly kөrsetilmegen medıtsınalyқ kөmektiң saldary. Әdette bұl aıyғyp ketýge әste bolatyn - өkpeniң қabynýy, қantyshқaқ jәne қyzylsha aýrýlary. Bүginde asharshylyқ 5,6 mıllıon balanyң өliminiң sebebi bolyp otyr. Bұl bala өlim-jitiminiң jalpy kөrsetkishiniң teң jartysy. Bүginde өrkendeýshi elderde ashty-toқty өmir sүretin bes jasқa deıingi balalardyң sany 146 mıllıonғa jetip otyr, ıaғnı bұl ғalamshardaғy barlyқ balanyң 27 paıyzy. ıÝNISEF (BҰҰ) mamandary ozyқ tehnologııalar men jaңashyldyқtar kezeңine aıaқ basқan HHІ ғasyrda bizdiң ortamyzda 100 mıllıonғa jýyқ bala mүsәpir kүn keship jүrgendigin aıtyp, eger jaғdaı osy қalypta ýshyғa beretin bolsa, olardyң sany 800 mıllıonғa jetedi dep dabyl қaғýda.
ҚR Bilim jәne ғylym mınıstrligi Balalar құқyқtaryn қorғaý komıtetiniң үstimizdegi jylғy sәýir aıynda keltirgen mәlimetterine sүıensek, қazirgi taңda Қazaқstanda jetim jәne ata-anasynyң қamқorlyғynsyz қalғan barlyғy 46 myң 126 bala bar. Memlekettiң қamқorlyғyna alynғan balalardyң 3 myңғa jýyғy әke-sheshesi қaıtys bolyp, asyraýshysyz қalғan tұl jetimder bolsa, қalғan 13 myң 418 bala әleýmettik jetimdikke ұshyraғandar. ıAғnı, olar bөtelke soңyna tүsken maskүnemderdiң, «oınaқtap jүrip, ot basқan» қyzdardyң, kөshe boıyn jaғalaғan zınaқor әıelderdiң baқytsyz құrbandary. Onyң үstine, elimizde «Neke jәne otbasy týraly» zaң қabyldanғan 1998 jyldan beri 7 myң 500 қazaқstandyқ balany kindik қany tamғan elinen aıyryp, shetel asyryp jiberippiz. Bұl respýblıka boıynsha jalpy asyrap alynғan balalardyң 22,3 paıyzyn құraıdy. Onyң 90 paıyzy dene jәne psıhıkalyқ damý jaғynan jetilmegen, tұқym қýalaıtyn aýrýlarғa shaldyққandar kөrinedi. Balalar құқyn қorғaý komıteti «densaýlyғynda kinaraty bar balalardy asyrap alatyn sheteldik azamattar, onyң densaýlyғy үshin қymbat emder jүrgizip, operatsııalar jasaýғa jaғdaı қarastyrady» degen kөңil jұbatatyn sөzderdi alғa tartyp otyr. Degenmen bizdi myңdaғan қara kөzdi, olardyң қalaýyn bilmesten jat elge jibergenimizdi bylaı қoıғanda, «өzge eldiң jarym-jarty balalary olarғa ne үshin kerek boldy, perzent sүıýdi armandaғandar nelikten deni saý bala asyrap almaıdy?»,- degen sұraқ mazalaıdy.
Әrıne, toғyz aı boıy құrsaқ kөterip, nәresteni dүnıege әkelýge jany қınalmaғannan keıin, tym құrymaғanda ol balanyң saýyғyp ketýine eңbegin siңirgisi keletinder bar shyғar. Biraқ olardyң bәri birdeı erteңgi kүnge aıaқ-қoly bүtin bolyp jetetinine ne kepil?! Olardyң jүrekterinde өz Otanyna, өz halқyna degen өshpendilik sezimniң bolmasyna kim kepil?! Bıznes kөzine aınalyp bara jatқan jetimderimizdiң deni saý bolsyn, aýrý bolsyn ol birinshiden Қazaқstan Respýblıkasynyң azamaty emes pe. Bala asyrap alý tұrғysyndaғy қazaқstandyқ azamattardyң belsendiligine toқtalsaқ, atalmysh ýaқyttan beri қaraı Қazaқstan Respýblıkasynyң azamattaryna 25 myң 785 bala otbasylyқ asyrap alýғa berilgen eken. Taғdyr tәlkegine ұshyraғan jandarғa beı-қam қaramaıtyn azamattardyң өz ortamyzdan da shyғyp jatқany, әrıne, қýantarlyқ. Biraқ mұnda da jaғdaı mәz emes. Sebebi, bala tәrbıesi asқan jaýapkershilik pen қosymsha қarjylyқ shyғyndardy қajet etetinin kesh tүsingen keıbir ata-analar 182 balany өz ұıasyna қaıta әkelip tastaғan kөrinedi. Bұl onsyz da myna өmirge mәңgilik mұң-sherin arқalaı kelgen sәbılerdiң sanasyna jazylmaıtyn jara salatyny anyқ. 2007 jyly jәne 2008 jyldyң birinshi jartyjyldyғynda ҚR Prokýratýra organdary elimizde kәmeletke tolmaғan jetkinshekterdiң tәrbıesimen aınalysatyn (balalar үıleri men ınternattar) 340 mekemeniң 102-sine tekseris jүrgizdi. Nәtıjesinde balalar mekemelerinde dәlelsiz sebeppen 178 bala joқ bolyp shyқty. Sөıte tұra, olardyң tek 84-ine ғana izdeý jarııalanғan. Al Almaty қalasyndaғy kәmeletke tolmaғandardy ýaқytsha baғyp-қaғýғa arnalғan mekemedegi tekseris kezinde құқyқ organdary osynda bolýғa tıis 14 balanyң ornynda 6 balany ғana tapқan. Onyң үstine әlgi 6 balanyң 4-ýi ondaғy jasөspirimderdiң joқtyғyn jasyrý үshin әkelingen mekeme қyzmetkerleriniң týystary bolyp shyқty. Sonda sany jetpegen balalar iz-tүssiz қaıda ғaıyp boldy? Olar aýқatty adamdardyң sharýashylyқ jұmystaryna jalғa berilýde, olar balalar mekemeleri қyzmetkerleriniң zaңnan tys әreketterine, қatygezdikteri men қorlyқtaryna shydamaı dala kezip jүr. Bir ғana mysal, Aқmola oblysyndaғy jetim balalarғa arnalғan №8 mamandyrylғan lıtseı dırektory 3-shi dәrejedegi mүgedek balany aýyl adamdaryna jұmysshy retinde ұdaıy jalғa berip otyrғan. Dүreniң astyna alynғan kemtar balany kөlik prokýratýrasy Kөkshetaý stansysy temirjol vokzaly ғımaratynyң maңynan taýyp alғan. Anyқtalғandaı, ol 15 kүn boıy Soltүstik Қazaқstan oblysy Aıyrtaý aýdany Shalқar aýylynda yқtııarsyz ұstalyp, jұmysқa paıdalanylғan.
Қazaқ «jetim kөrseң jebeı jүr» degen. Biraқ osyndaı jekelegen azamattardyң pasyқ is-әreketterinen kүn өtken saıyn bұl jastar қanyn ishine tartyp, қoғamnan kek alýғa tyrysatyny tүsinikti. Jүregine tүsken mәңgilik daқpen, boıyn kernegen yza otymen қylmys jasaýғa boı ұrady. Onyң bir dәleli - өtken jyldyң on aıynda balalar tarapynan 1 myң 334 aýyr қylmys jasaldy. Қylmystyқ jaýapkershilikke tartylғan 6 myң 125 kәmeletke tolmaғan jetkinshektiң 2 myң 692-si mektep pen lıtseı oқýshylary. Kez-kelgen adamdy beı-jaı қaldyrmaıtyn bұl sandardy estip-kөrgennen keıin deni saý, өnegeli ұrpaқ өsirip jatyrmyz dep kөsilip aıtýғa ұıatymyz jibermes. Әrıne, beıkүnә balalardy mұndaı kүıge tүsirgen, olardyң bastan keship otyrғan san қaıғylaryna biz - үlkender kinәlimiz. Өmir esigin ashpaı jatyp, jaryқ dүnıemen қoshtasyp jatқan sәbılerdiң өlimine de kinәli myna bizder, biz tұryp jatқan қoғam. Қala berdi, kөshe kezgen қaңғybastar men maskүnemderdiң, nashaқorlardyң sondaı kүıge tүsýine de tұtastaı қoғam kinәli. Bүginde elimizde 5 mıllıonnan astam bala bar. Onyң 1 mıllıon 600 myңnan astamy mektep jasyna deıingi jetkinshekter, al 3 mıllıonnan astamy mektepte oқıdy. Halyқ danalyғynda bala tәrbıesimen nәreste ana құrsaғynda jatқan kezden bastaý kerek dep tegin aıtylmaғan. Tүriktiң jazýshy-fılosofy Fethýllaһ Gүlen jazady: «Bes jasқa deıin balanyң tүpsanasy kez-kelgen aқparatty tez қabyldap alatyn asa қabiletti kezeңi, sol sebepti de osy aralyқta balaғa қoldan kelgenshe jaқsy үlgi kөrsetý қajet». Osy tұsta sondaı-aқ ҚR Prezıdenti N.Nazarbaevtyң «Қazaқstan - 2030» strategııasynda jazғan: «...Eger biz asa өnegeli қoғam bolғymyz kelse, biz ata-analardyң balalar aldyndaғy jaýapkershiligin arttyrýymyz kerek», - degen sөzi de eske tүsedi. Mұnda Elbasy elimizdegi jetim, tastandy jәne ata-anasynyң қaraýynan aıyrylғan balalardyң kөptigine, balalar үıleri men ınternat mekemeleriniң қazirgi jaı-kүıine, ana men sәbı өlim-jitimine nazar aýdartyp otyr. Әrbir adamnyң bolashaғy balalyқ jәne jastyқ shaғynda kөrgenderi men alғan әserine tikeleı baılanysty. Ұlttyқ rýhy kemeldengen, tәrbıeli ұrpaқ өsiremiz desek, olardyң tәn saýlyғyna қalaı mәn berip otyrsaқ, jүregi men rýhanı өmirine de sondaı jaýapkershilikpen қaraýymyz kerek. Өz қolymyzben қalyptastyryp ketken dүnıede өz ұrpaғymyz өmir sүretinin ұmytpaý қajet. Balalardyң shattyққa toly taza kүlkisi, kirshiksiz jan-dүnıesi, jalpy olardyң bұ dүnıede bar bolýy dүnıeniң қıyndyғynan sharshaғan әrbir ata-ananyң boıyna nәr berip, jarқyn bolashaққa құlshynysyn oıatary sөzsiz. Sondyқtan, balalarymyz үshin balalardy қorғaý merekesin kүnde atap өtsek te artyқ bolmas!
ҚazAқparattyң anyқtamasy: Halyқaralyқ balalardy қorғaý kүni - halyқaralyқ meıramdardyң birinen sanalady. Ony өtkizý jөninde sheshim 1949 jyldyң қarasha aıynda Halyқaralyқ demokratııalyқ әıelder federatsııasynyң arnaıy sessııasynda қabyldandy. Meıram dүnıejүzilik aýқymda alғash ret 1950 jyly atap өtildi. BҰҰ atalғan bastamany der kezinde қoldap, balalardyң өmirin, құқyғyn, densaýlyғyn қorғaýdy өz қyzmetiniң basty baғyttarynyң birine aınaldyrdy. 1994 jyly Қazaқstan Respýblıkasy da tәýelsiz memleket retinde Nıý-Iork қalasynda қol қoıylғan Bala құқyғy týraly konventsııany ratıfıkatsııalady. Oғan sәıkes onyң құramyna kiretin mүshe-memleketter өz ıýrısdıktsııasy aýmaғynda әrbir balaғa, nәsili, jynysy, tili, dini, ұlttyқ, etnıkalyқ jәne әleýmettik bolmysyna қatysty basқa da nanymdaryna baılanyssyz, densaýlyқ jaı-kүıi, onyң ata-analary men zaңdy jebeýshilerine, basқa da jaғdaılarғa қatyssyz eshbir kemsitpeı, Konventsııada belgilengen barlyқ құқyқtardy қamtamasyz etip, құrmetteýi tıis. Osy jyly Қazaқstanda BҰҰ Balalar қorynyң өkildigi құryldy.