Bala Abaıdy bilmeı, dana Abaıdy taný múmkin emes - Almahan Muhametqalıqyzy
- Almahan Muhametqalıqyzy, barlyq eńbegińizdi abaıtaný salasyna arnap kelesiz. Kez kelgen eńbektiń jemisi bolatyny aqıqat. Siz mektep oqýshylary úshin bala Abaıdy tanytý jóninde oqý baǵdarlamasyn ázirlep, usyndyńyz. Onda ne qamtylady?
- Suraǵyńyzǵa rahmet. Áýeli bul baǵdarlamanyń júıesine toqtalaıyn. «Abaı álemi» degen taqyrypta 1-synyptan 11-synypqa deıingi usynylǵan oqý baǵdarlamasyn ázirledim. Baǵdarlama – 1-5 synyptarǵa «Bala Abaı», 6-8 synyptarǵa «Aqyn Abaı» jáne 9-11 synyptarǵa «Hákim Abaı» degen úsh kezeńnen turady. Osy úsh kezeńde de oqýshylardyń jas erekshelikterine qaraı Abaıdyń alǵan tárbıesi men taǵylymy qamtylady. Jalpy, Abaıǵa kelý qysqa merzimge syımaıdy. Abaıdy taný uzaq eńbektiń jemisi, nátıjesi dep bilemin. Men qansha jyl osy baǵytta jumys istep júrgenimmen, Abaıǵa jaqyndatqan, tereńirek zertteý jasaýyma yqpal etken osy elordamyz. Osy jaqqa kelip, eldiń joǵyn túgendeımin dep júrip, Abaıǵa qalaı kirip ketkenimdi bilmeı qaldym. Buǵan deıin Semeıde qyzmet istep júrgende mekteptermen tyǵyz qarym-qatynasta bolmaǵan edim. Osy jaqqa kelgennen keıin baıqasam, mektep muǵalimderiniń izdeıtini Abaıǵa qatysty materıaldar ekenine, Abaıdy mektepte oqytýdyń ádis-tásilderin izdeıtinine kózim anyq jetti. Negizi búginge deıin abaıtaný baǵdarlamasyn jasaǵan avtorlar az bolmaǵan. Abaıtaný kýrsyn alǵash jasaǵan Muhtar Áýezov edi ǵoı. Ol kýrsyn joǵary oqý oryndarynyń stýdentterine arnaǵan bolatyn. Qazirgi ǵalymdar, abaıtaný baǵdarlamasyn ázirleýshilerdiń bir kemshiligi me dep oılaımyn, Abaıdy tek aqyn retinde jetkizedi. Mekteppen tyǵyz jumys istep kele jatqandaǵy túsingenim bala Abaıdy nege balalarǵa oqytpaımyz degenge kelip tireldi. Oqýshylardyń jas erekshelikterine qarap, bala Abaıdy nege oqytpasqa degen oı mazalady. Birinshiden, balaǵa qyzyǵýshylyq týdyrady, ekinshiden, Abaıdy birinshi balalar moıyndaý kerek qoı. Úshinshiden, biz Abaıdy danyshpan, uly, álem tanıtyn aqyn, qazaq ultynyń ustazy dep bıikke qoıyp aldyq ta, ózimiz soǵan jete almaı júrmiz. Oǵan jetý úshin saty kerek. Balalarǵa Abaıdy oqyǵanda onyń da bala bolǵanyn, osyndaı dárejege úlken izdenispen kelgenin aıta otyryp, Abaıdyń danyshpandyq deńgeıine jetkize alamyz. Ondan keıingi másele, biz Muhtar Áýezovtyń Abaı jolyn oqyǵan kezde 10-13 jasyndaǵy mederesseden qaıtyp kele jatqan Abaıdy ǵana bilemiz. Oǵanǵa deıingi bala Abaıdyń ómiri bizge jumbaq. Semeıde júrgende Abaıdyń memlekettik qoryq mýzeıinde qyzmet ettim. Sol kezde men arhıvpen tanystym. Abaıdyń kózin kórgenderdiń esteligin oqydym. Beken Isabaev, Qaıym Muhamedhanov sııaqty úlken ǵalym aǵalardyń shákirti boldym. Abaıdy shynaıy tanıtyn ǵalymdardyń mańaıynda júrdim. Sondyqtan, Abaıdy qaı qyrynan tanytý kerek degen másele oılandyrdy. Muhtar Áýezovtiń «Abaı muhıt bolsa, men sol muhıttan shómishtep aldym», degeni bar. Muhtar shómishtep qana alǵan bolsa, qalǵanyn urpaqtyń enshisine qaldyryp otyr ǵoı. Al biz Muhtar Áýezovten asyryp ne aıtamyz dep, ózimizdi shektep qoıamyz. Sóıtemiz de Áýezov jasap ketken baǵdarlamany usynǵymyz keledi, sol arqyly Abaıdy tanytqymyz keledi. Mysaly, Abaı aqyn degende biz ortadan oıyp alamyz aıtamyz. Onyń balalyǵy, ósken ortasy, atasy men ájesi týraly jáne bala Abaıdyń qandaı tárbıe alǵany týraly jaq ashpaımyz. Іzdenip qaraıtyn bolsaq, Abaıdyń barlyq qyrynan tanytýǵa bolady.
Qazirgi múıizi qaraǵaıdaı ǵalymdar Abaıdy tek toǵyzynshy synyptan bastap oqytý kerek, odan tómen synyptarǵa oqytý qıyn bolady, dep tujyrymdapty. Biz nege jolyn tappaımyz, nege tómen synyptarǵa Abaıdy tanyta almaımyz, degen suraq mazalaıdy. Iá, Abaıdy taný jáne tanytý kúrdeli shyǵar, Abaıdyń joly ońaı jol emes. Nege ǵalymdar birinshi aqyn Abaıdy usynady, odan keıin Abaıdyń tolyq adam ilimine kóshedi, Abaıdyń batysy men shyǵysyn aıtady. Nege Abaıdyń alǵashqy tunyǵy – aýyz ádebıetinen bastamasqa. Aýyz ádebıeti Abaıdaı dala danyshpanynyń alǵashqy mektebi ǵoı. Ultty tárbıeleıtin de osy aýyz ádebıeti emes pe. Abaı sol aýyz ádebıetimen sýsyndap ósti. Aýyz ádebıeti arqyly Abaıdyń balalyq qabileti oıanǵan joq pa. Abaı dúnıege kelmeı turyp, esiminiń aıan arqyly qoıylýynyń ózi ǵıbratty dúnıe. Eshen áýlıe Túrkistanǵa baryp, Qoja Ahmet ıAssaýıdiń ákesi Ibrahım áýlıeniń basyna baryp túnep jatyp tús kóredi. Túsinde Qunanbaıdyń aýylynda bıik taý paıda bolypty. Sol taýdyń basynda Qunanbaı otyr eken. Qunanbaıdyń artynda bir jigit turdy. Ol jigittiń basy Quananbaıdan joǵary tur eken. Biraq túrin anyq kóre almadym deıdi. Sonda tórde otyrǵan ájesi nemeremniń atyn Ibrahım qoıamyn deıdi ǵoı. Bul jerde biz birinshi synyptyń balasyna esimińdi qalaı qoıdy degen suraq qoımaımyz ba. Bala dúnıege kelgende aldymen óziniń esiminiń qalaı qoıylǵanyn jáne ol qandaı maǵyna beretinin bilýi kerek. Qazaq ony atyńa zatyń saı bolsyn dep, bir-aq aýyz sózben aıtyp ketken. Qazirgi balalar attaryna zattary saı bolyp júr me? Ózine qoıylǵan esimniń mán-maǵynasyn uǵa ma, degen sııaqty máseleleni nege biz balabaqshadan nemese bastaýysh synyptan bastamaımyz. Bul jerde Abaıdyń batysy men shyǵysyn baılanystyrýdyń qajeti qanshalyqty kerek. Mysaly, shyn esimi Ibrahım bolǵanymen ájesi Zere saq bolsyn, abaı bolsyn degen yrymmen Abaı dep atap ketti. Osy jerden balalardy yrym-tyıymmen tárbıeleý, jaqsy azamat bolýyna, saq ári taza júrýine úıretedi.
- Oqý baǵdarlamasynda osyndaı tárbıelik máni zor dúnıeler qamtylǵan ǵoı, ıá?
- Durys aıtasyń. Negizinen bala Abaıdy mysalǵa keltire otyryp, tárbıelik mańyzy joǵary qundylyqtar qamtylǵan. Oqý baǵdarlamasynda Qunanbaı myqty bolmasa odan Abaıdaı tulǵa týa ma, degen máselege de erekshe nazar aýdarylǵan. Taǵy bir aıta ketetein jaıt, «Abaı joly» romanyndaǵy Qunanbaıdan ómirdegi Qunanbaıdy ajyrata tanı bilý kerek. Qunanbaı dúnıege kelgende Zereniń tús kóretini bar. Ákesi Óskenbaı tórde altyn saqa ıirip otyr eken. Sondaı tús kórgen Zere Qunanbaıdy dáretsiz emizbegen. Biz tek sheshesi Qunanbaıdy dáretsiz emizbegen dep aıtamyz, biraq onyń arǵy jaǵyn bilmeımiz. ıAǵnı, Qunanbaı da, onyń ákesi Óskenbaı da keremet bolyp tur ǵoı. Qunanbaı 14 jasynda Keńgirbaı bıden bata alǵan. Zere Qunanbaıdy úsh ret jetektep baryp bata alǵyzady. Sol batamen kógergen Qunanbaı sultan bolady. Qazirgiler bata bile me, balalarǵa berilgen batanyń qasıetin túsinemiz be, qazir. Munyń barlyǵy qazaqtyń tunyp turǵan ádet-ǵurpy. Biz ulttyq kodty Abaıdan tabýymyz kerek. Abaıda bári tur. At qoıýdan bastap, tús kórý, ertegi, ańyz, jumbaq, jaǵyltpash, maqal-mátel, ulttyq oıyndar deısiz be, barlyǵynda ult urpaǵyn tárbıeleıtin qundylyqtar bar. Abaı osy qundylyqtardy bala kúninen boıyna sińirip ósken. Biz qazir balalarǵa árip tanytamyz da, birden aqyn Abaıdy oqyta bastaımyz. Abaı ǵulama, danyshpan, aqyn dep balalarǵa Abaıdyń bıigin birden kórsetýge tyrysamyz. Balalar Abaıdaı bolý qaıda, degen oıda qalady. Al, Abaı da bala bolǵanyn, ol osy deńgeıge qandaı joldarmen, qandaı ulttyq tárbıemen kelgenin aıtpaımyz.
- Balalardy qyzyqtyrýdyń bir joly bolar dep oılaımyn. Mysaly, bala Abaı qalaı oınady, ne oınady degen másele oqý baǵdarlamasynda aıtyla ma?
- Árıne, bári aıtylady. Bala Abaı asyq oınady, toǵyzqumalaq oınady. Bul oıyndar adamnyń qabiletin arttyrady. Burynǵy qazaq balasynyń ishinde asyq oınamaǵany joq. Asyǵyn alshysynan túsirý balanyń maqsatqa jetýine umtyldyrady. Qazaq «Asyǵyń alshysynan» tússin dep bata beredi. Turaǵul óz esteliginde Abaıdyń zamandastary dep aıtyp keledi de, Abaıdyń asyq oınaǵan dos-jarandary edi deıdi. Abaıdyń aýylynda Kórpebaı degen toǵyzqumalaqshy bolǵan eken. Abaıdyń mańaıyna dostary jıi jınalatynyn biletin Kórpebaı arnaıy kelip, Abaıdyń shákirtteriniń bárimen toǵyzqumalaq oınap shyǵady eken. Abaıdyń «Adal júrip, adal tur shotyń durys shyǵýǵa» dep otyrǵany osy toǵyzqumalaqtyń máni. Ol esepte ǵana emes, ómirde de adal bolýǵa úndeıdi. Sonda ómirdegi esebiń durys shyǵady deıdi, Abaı. Qazir qarttar úıi nege bar, jetimder úıi nege bar? Osynyń barlyǵy adal turyp, adal júrmegenniń kesiri. Ony Abaı baıaǵyda aıtyp ketken. Osy turǵyda balalardy adamdyqqa jaqyn etip oqytpaımyz. Biz ǵylymı turǵyda ǵana qaraımyz da Abaıdy durys asha almaımyz. Abaıdyń tolyq adam ilimi deımiz de, soǵan jete almaı sarsańǵa túsemiz. Tolyq adam ilimi sonaý Abaıdyń bala kúninde qalyptasqanyn eskermeımiz. Mysaly, ájesinen ertegini suraýynyń ózi erekshe. «Buldyr da buldyr kún ótken, burynǵydan kim ótken?» dep suraıdy eken. Sonda ájesi buldyr da buldyr kún ótken, burynǵydan Joıamergen degen batyr ótken, dep ertegisin jalǵap ala jóneledi eken. Abaıdyń sóz saptaýdy úırenýi de úlken maǵynaǵa toly. Quananbaıdyń qasynda ózimen deńgeıles bıler men sultandar júredi. Olar Qunanbaıdyń aýylyna jıi qonaqqa keledi. Abaı mundaı jıyndardan qalmaıdy eken. Qunanbaı bılerge suraq qoıǵanda balasyna da nazar aýdaryp otyratyn kórinedi. Osy adam ómirde neshe ret óledi?,- dep surapty birde Qnanbaı jaǵalaı otyrǵan bıler men sultandarǵa qarata. Bıler ún-túnsiz oılanyp otyrap qalǵan eken. Sál tómende otyrǵan bala Abaı tamaǵyn keneı beripti. Iá, ákesiniń balasy sen aıtshy degen eken. Sonda bala Abaı «Ez kúnde óledi, er bir-aq ret óledi» dep jaýap beripti. Sonda Qunanbaı bala Abaıdyń jaýabyna asa rıza bolmaı basyn shaıqap, bul el aýzynda kúnde aıtylyp júrgen sóz. Sen óz sózińdi aıt dep, eńbek etpegen árbir kúniń ólgenmen teń dep jaýap aıtqan eken Qunanbaıdyń ózi. Bul jerden ákesi Qunanbaıdyń bala Abaıdyń jaýabyna qanaǵattanbaýy, ár sózine saq bolýyn baıqaýǵa bolady jáne Qunanbaıdyń Abaıdy qasyna ertip júrip tárbıeleýin bile alamyz. Abaı medresseden qaıtyp kelgende anasyna birinshi amandasýǵa umtylady. Sol kezde anasynyń keremettigi, balam aldymen ákeńe amandas dep baǵytyn túzeýinen ákeniń mártebesi joǵary ekenin, ákeni syılaý kerektigin úıretkengin baıqaımyz. Sodan saǵynyshtaryn basqannan keıin Qunanbaı Abaıdy shaqyryp alyp, boıyń ósken eken, oıyń da ósken shyǵar. Meniń ákeden jalǵyz ekenimdi, qazirgi jaǵdaıymdy bilesiń el basqarýǵa osy bilimiń de jeter dep oqýdan qaıtaryp alýyn aıtyp jatamyz. Sonda Abaıdyń taǵy bir keremettigin baıqaýymyzǵa bolady. Ákesiniń sózin buzbaýy. Oqýǵa sonshalyqty qumar bolyp tursa da, kelisimin berip, men oqymasam da meniń sońymdaǵy inilerim oqysynshy degen ótinishin aıtady. Soǵan ruqsat etińiz deıdi. Qazirgi balalarǵa dál osylaı oqýyńdy toqtat deseńiz tyńdaı qoıýy ekitalaı. Ózimbilemge salatyny anyq. Bul jerde áke sózinen attamaý tárbıesi tur. Osy mysal arqyly qazirgi balalardy ákeni tyńdaýǵa, syılaýǵa úıretýge bolady.
- Joǵaryda aıtqanyńyzdaı, bala Abaı jumbaq, jańyltpash, maqal-mátel sııaqty qazaqtyń aýyz ádebıetimen sýsyndap ósti. Sol arqyly sheshendik, tapqyrlyq sııaqty qasıetterin damytty. ıAǵnı, osyndaı mysaldar arqyly qazirgi balalarǵa qanat bitirý úshin Abaı júrgen jolmen júrýdi meńzeý oqý baǵdarlamasynyń basty maqsaty ǵoı?
- Árıne. Mindetti túrde Abaımen baılanysty. Abaıdyń «Abyralyǵa», «Sháripke», «Qara qatynǵa» degen bala kezinde jazǵan óleńderi bar ǵoı. Sol óleńdi uıqastyrýynyń ózi jańyltpashtan bastaý alady. Jańyltpash jattamasa, maqal-mátel bilmese óleń jaza alar ma edi. Aqyndyqtyń bastaýy jańyltpash. Bul aýyz ádebıetiniń keremettigi. Jańyltpashty sol mezette shataspaı aıtyp berý zor qabiletti qajet etedi. Qazirgi tili shubarlanǵan balalar jańyltpash aıta almaıdy.
Ǵalym aǵalar Abaıdyń balalyǵyn tolyq bile bermeıtin sııaqty. Óıtkeni mektepte muǵalim bolyp kórmegen. Olar birden eseıip ketken Abaıdy ǵana tanıdy. Odan soń Abaıdyń aqyndyǵyna shyǵyp ketedi. Iá, Abaı erte eseıgen. Erte eseıtken ájesi Zere men ákesi Qunanbaıdyń tárbıesi. Áke men balanyń baılanysynda Qunanbaı men Abaıdyń qarym-qatynasyn mysalǵa keltirý arqyly oqytýǵa bolady. Qazirgi ákeler balalaryna qandaı suraq qoıady, nemen tárbıeleıdi? Balalaryn kıindirip, tamaqtaryn toq qylýdy tárbıe dep júrgender qanshama. Qazir qyz minezdi jigitter nege kóbeıip ketti dep jatamyz. Ol árıne ákemen uldyń arasyndaǵy qarym qatynastyń, tárbıeniń durys bolmaýynan. Bala Abaıdy metepte oqytýdyń osy jerde bir qyry ashylyp tur.
- Qazir ásirese qalaly jerlerde neshe túrli orta bar. Negizi ǵalymdar balaǵa ósken ortasy úlken yqpal etetinin aıtady. Abaıdyń bala kezdegi ortasy qandaı boldy?
- Qunanbaı Abaıdy jaqsy ortada ósýine yqpal jasady. Balanyń ortasy durys bolý kerek. Álgi, dosyńdy kórset seniń kim ekenińdi aıtaıyn, degen bar ǵoı. Men óz balalaryma únemi aıtyp otyratyn qaǵıdam bar. Eger seniń dosyńnyń bir kemshiligi bolsa, sen sony túzetýge kúsh sal. Sen teris qylyǵy bar dosyńa emes, ol seniń artyńnan eretin bolsyn dep otyramyn. Ár adam ózin dostarym meniń jaqsylyǵymdy, artyqshylyǵymdy úırense eken dep tábıeleýi kerek. Qunanbaıdyń balalardy tárbıeleýdegi maqsaty sol bolǵan. Búkil aýyl balalaryn jınap alyp, Eskitam degen jerden mektep ashty. Búkil aýyl balalaryn tárbıeledi. Ony kórgen Abaı qalaı jaman bolýy kerek. Zereniń keremettigin de aıta ketý kerek. Eskitamdaǵy mekteptiń bir bólmesinde Zere men Abaı turypty qysta. Kún sýyqta ary-beri júrmesin dep solaı uıymdastyrǵan eken. Sonda Zere balalardyń qarny ashyp qalmasyn dep ystyq tamaq jasap beredi eken. Osy jerde aıta ketetni bir másele, biz Qunanbaıdy tanymaı Abaıdyń balalyǵyn asha almaımyz. Qunanbaıdyń balalarǵa degen qamqorlyǵy men óz balasyna degen synı kózqarasy arqyly qandaı tulǵa bolǵanyn bilýge bolady.
Osy baǵdarlamada «Qunanbaıdyń serti» degen taqyryp bar. Qunanbaıdyń aýylynda Seńgirbaı degen balýan bolypty. Qunanbaıdyń ózi de balýan, naızager, batyr adam bolǵan ǵoı. Sol Seńgirbaı Qunanbaımen jekpe-jekke shyqsam, dep armandap júredi eken. Bir ońasha qalǵanda Qunanbaıǵa aıtypty. Jekpe-jekke shyqsaq shyǵaıyq, biraq kimniń jeńilgenin eshkim bilmesin depti, Qunanbaı. Biraq at-shapanyn men saǵan bereıin degen eken, jeńse de jeńilse de. Qunanbaı sııaqty batyr ári sultanmen shyǵamyn degenniń ózi erlik qoı. Sony Qunanbaı baǵalap tur. Sóıtip, ekeýi eshkim barmaıtyn taýdyń jyqpylyna baryp, jekpe-jekke shyǵypty. Biraq bul oqıǵada kim jeńilip, kim jeńgenin eshkim bilmeıdi. Keıin Seńgirbaı qaıtys bolǵan soń bireýler suraıdy ǵoı Qunanbaıdan, sol joly kim jeńdi dep. Sonda Qunanbaı Seńgirbaı dúnıeden ótti eken dep men sertti buzbaımyn degen eken. Bul sol beti jumbaq bolyp qaldy. Kim jeńgenin áli kúnge deıin eshkim bilmeıdi. Jigit degen osyndaı sertke berik bolýy kerek. Osy oqıǵa arqyly balalardy sózinde turatyn, sertke berik tulǵa bolyp ósýine úlgi kórsetemiz. Bul endi Abaıdyń ákesi Qunanbaıdyń erligi. Al Abaıdyń taǵy bir erligi bar. Shákárim men Kákitaı Abaıdyń zerek shákirtteri ǵoı. Birde Abaı endi kelgen adamdarǵa tórelik aıtýǵa senderge jiberemin, bılikti ekeýiń aıtasyńdar deıdi. Kákitaı aldyna kelgen adamnan Shákárimge bardyń ba dep suraıdy eken. Eger bardym dese, onda Shákárimniń aıtqan bitimi bitim deıdi eken. Shákárim de dál solaı isteıdi. ıAǵnı, birin-biri moıyndaı alady. Kórealmastyq, baqtalastyq degen joq. Qazir azamattardyń arasynda birin biri moıyndaý degen joıylyp barady.
Abaıdyń ádildigi týraly da aıta ketken jón dep oılaımyn. Bir kúni Abaıdyń esiginiń aldynan jupyny kıingen bir jigit ótip bara jatady. Sonda Abaı álgi jigitti shaqyryp alyp kim ekenin suraıdy. Sóıtse, Abaıdyń malyn baǵatyn adam eken. Dereý Aıgerimdi shaqyryp alyp, maldyń etin jegendi bilesiń, pulyn jumsaýdy bilesiń, myna kisiniń ústindegi kıimdi nege bútindep bermeısiń depti. Sóıtip, malshyny kıindirip jibergen eken. Qazirgi baılar solaı isteı me, kerisinshe adal eńbegin bermeıtinder bar. Abaı ózi aıtatyn adamǵa keregi úsh-aq nárse deıdi. Olar: ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek. Ystyq qaırat degenimiz – eńbek. Eńbek arqyly adamnyń kókteıtinin, ósetinin aıtyp tur. Odan keıin nurly aqyl degenimiz – bilim. Іzdenseń, talpynsań jaman bolmaıtynyńdy meńzeıdi. Sosyn jyly júrek degeni – meıirim. Seniń qolyńda bar bolsa, meıirlen, ber, baryńmen bólis degeni. Sonda sen tolyq adam bolasyń. Abaıdy osyndaı qarapaıym mysaldar arqyly tanytýdyń ornyna birden tereńge boılaımyz da, jurtty adastyramyz. Aldymen urpaqqa adamdyq qundylyqtardy sińirý kerek. Munyń bári Abaıdyń balalyq shaǵy men keıingi ómirlerinde tunyp tur. Sol sebepti, men mektep oqýshylaryna bala Abaıdy tanytý arqyly, uly Abaıdy tanýǵa jeteleıtin oqý quralyn daıyndadym. Muny tek mektep oqytady dep qarap otyrmaý kerek, múmkindik bolsa árbir ata-ana Abaıdy úlgi etip, adam bolýdy úıretse jetip jatyr. Bir sózben aıtqanda, bala Abaıdy bilmeı, dana Abaıdy taný múmkin emes.