BABALAR SÓZІ: Jartybaı batyr
«Babalar sózi» aıdary negizine «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda shyqqan 100 tomdyq aýyz ádebıetiniń jyr-tolǵaýlary, qıssa-dastandar, sóz ustaǵan sheshender men bılerimizden qalǵan naqyldar, tarıhı jádigerler alyndy. «Qazaq handary» aıdarynda tarıhymyzda eline qorǵan bolǵan handardyń ómiri týraly derekter beriledi. Al «Ejelgi qalalar tarıhy» aıdaryna qazaq dalasyndaǵy órkenıettiń ordasy bolǵan kóne qalalardyń tarıhy týraly jazbalar jarııalanady. «Halyq qazynasy» aıdary boıynsha, Qazaqstandaǵy tarıhı, mádenı eskertkishter, qazaq halqynyń salt-dástúrleri, qolóner, qarý-jaraqtary týraly maǵlumattar berilmek. Joba materıaldary qazaq tilinde (qazaqsha jáne tóte jazýmen) agenttik saıtynda jarııalanyp otyrady.
***
Baıaǵyda alty alashqa belgili Alban eliniń jartysy arǵy bette otyrady eken. Arǵy bet degen Alataýdyń Іle ózenine deıingi keń jazyq, úlken ańǵary bolsa kerek. Atap aıtqanda, qazir sol jerlerde Shoshanaı, Sarybulaq, Súmbe, Asý, Pııazdyq, Ketpen, Qaljat dep atalatyn aýyldar bar. Munyń bári keıin qoıylǵan at emes, árıne. Qazaq pen qalmaqtyń talaı jylǵy qyrǵyn soǵysynan qalǵan eskertkish sııaqty. Óıtkeni Qaljat, Súmbe degenderińiz-sol qalmaqtyń sózi emes pe? Qazaqtyń jaýy kóp bolǵan ǵoı. Bir jaǵynan qalmaqtar qyryp ketse, ekinshi jaǵynan qyrǵyzdar kelip shaýyp ketedi. Shapqan jaý malyn ǵana áketýshi me edi, onymen qosa úıin órtep, áıelin qınap, qyzdaryn da oljalap ketedi eken.
Sol zamanda qyrǵyzdan shyqqan Toqtarbaı batyr, Teke batyr degender jylda shaýyp, qazaqqa tynyshtyq bermeı qoıypty. Albannyń Aıt degen rýynan shyqqan Musylmanbaı degen batyr bolypty sol tusta. Ábden basynyp, tıtyǵyna jetken qyrǵyzdarǵa osy kisi qaırat jasamaq bolyp, qol jınaıdy. Óıtkeni qyrǵyzdardyń basynǵany sonsha, jylda kelip shaýyp, malyn oljalap, qyzdaryn bókterip: «Kelesi jyly osy ýaqytta taǵy kelemiz, oǵan deıin maldaryńdy kóbeıtip, qyzdaryńdy ósirip qoıyńdar», - dep namysqa tıedi eken. Osyndaı qorlyqqa shydamaǵan Musylmanbaı batyr búkil Alban elinen qol jınaıdy.
Sol kezde Jartybaı qabyrǵasy qatpaǵan, buǵanasy bekimegen bala eken. Musylmanbaı batyrǵa ol da kelip:
-Qolyńyzǵa meni de qosyńyz, jaýǵa men de birge shabaıyn,- dep ótinish aıtady.
-Balam-aý, sen áli jassyń ǵoı, bosqa mert bolarsyń, seniń jaýǵa qaırat qylar keziń áli alda. Ázirge qabyrǵań qatsyn, buǵanań bekisin,-depti oǵan Musylmanbaı batyr.
Buǵan Jartybaı kónbeıdi. Bala da bolsa qaıratynyń úlkenderden kem emes ekenin aıtady. Sodan soń Musylmanbaı batyr jınaǵan qolyna kelip:
-Myna Jartybaı bizben birge jaýǵa shappaq, qoı desem qoımaı tur, ertemiz be balany, ertpeımiz be?-depti kópke qarap. Sol kezde Jartybaı on úsh-on tórttegi bala eken. Biraq dene bitimi iri, batyr tulǵaly kesek jigit qazan attyń ústinde qasqaıyp otyrady. Bul kezde sol qyrǵyzdyń Toqtarbaı men Teke batyrlarynyń qazaqty qaıta shabýǵa keletin keziniń taıap qalǵan shaǵy eken. Musylmanbaı batyr qoldy Shıli ózek degen jerge ákelip, myqtap bekindiredi. Olar osy jerde qyrǵyzdardyń qolyn tosady. Taý asyp kelgen qyrǵyzdar da osy jerge kelip bir tynyǵyp, erteńine qazaq aýylyna tutqıyldan tıiser edi. Osy ádetti biletin Musylmanbaı batyr áskerı ádiske kóshedi.
Qyrǵyzdar Shıli ózekke jaqyn kelip, saıdyń aýzyna toqtaıdy. Sol jerde attarynyń belin bosatyp, aýyzdyǵyn alyp, otqa jiberedi. Ózderi qoılaryn soıyp, tamaqtaryn iship, shabýyl aldynda kóz shyryndaryn alady. Birneshe adamyn jota-jotaǵa kúzetke qoıady. Musylmanbaı batyrdyń jigitteri sonyń bárin ańdyp jatady. Jaýdyń attary jaıylyp, jigitteri uıqyǵa ketken kezde, bular ańdyp kelip, kúzetshilerdi bas salady da, aýyzdaryna shúberek tyǵyp baılap tastaıdy. Sodan soń beımaral uıqyda jatqan jaýǵa lap qoıady. Attandap kelgen albannyń jigitteri tus-tustan qylysh sermep, jaıdy jaıpaıdy.
Osy aıqasta qyrǵyzdyń Toqtarbaı batyry qolǵa túsedi. Al Teke batyr az ǵana qolmen Toqtarbaıdyń atyna minip qashypty desedi. Albannyń jigitteri qyrǵyzdyń qolyn óltirgenin óltirip, tiri qalǵanyn baılap alady. Sonda Toqtarbaı batyr:
-Meni óltirmeńder, Musylmanbaı batyrmen sóılestirińder, - dep jalbarynypty deıdi. Ol kezde Musylmanbaı batyr bir top adamdarmen, ishinde Jartybaı da bar kórinedi, Teke batyrdyń qolyn qýyp ketse kerek. Biraq jigitter: «Bul qyrǵyz qýlyq jasap otyrǵan shyǵar, batyrymyzǵa zııany tıer», - dep Toqtarbaıdy óltirip tastaıdy.
Qazaqtyń qoly qashqan qyrǵyzdardy Kegen ózeniniń boıyndaǵy Saz degen jerde qýyp jetedi. Osy soǵysta ýyzdaı bala Jartybaı Teke batyrmen aıqasady. Bala da bolsa aty shýly áıgili Teke batyrdy Jartybaı naızalap óltiredi. Sazda bolǵan qandy aıqasta qyrǵyzdar ońbaı jeńiledi. Ólgeni ólip, tirisi taǵy qolǵa tústi. Osy soǵysta bala batyr Jartybaı elden erekshe erlik kórsetedi. Sol úshin Musylmanbaı batyr onyń betinen súıip, baýyryna basyp, búkil eldiń aldynda Jartybaıdy batyr dep jarııalaıdy. Sodan bastap Jartybaı atamyz batyr atansa kerek. Qyrǵyz ben qalmaq ol kezde Jartybaıdyń atynan seskenedi eken. Bir jerde qazaqqa qalmaq tıipti dese, Jartybaı batyr qolyn ertip elge tıgen qalmaqty shetinen qýyp tastaıtyn bolǵan.
Sol kezde Jartybaımen qatarlas Bóden batyr ótipti. Bóden batyr Albannyń ishindegi qońyrbórik rýynyń Qurtqamaı degen atasynan. Eki batyr dos bolypty desedi. Joryqqa birge shyǵyp, jaýǵa birge attanady eken.
Birde ekeýi qazaqtyń shetinen kelip, tıisken qalmaqtarǵa qarsy attanyp ketkende, bulardyń joqtyǵyn paıdalanyp, elin qyrǵyz barymtalap ketedi. Malymen qosa Jartybaı batyrdyń tórt jastaǵy Saýryq deıtin ulyn da ala ketipti. Jaýgershilikten qaıtyp kelse aýyly azyp, muń men sher basyp ketipti. Biraq balany qyrǵyzdyń qaısysy áketkenin bilmeı, dal bolady. Bul qaıǵyǵa shydaı almaı, Jartybaı batyr jatyp qalypty. Jartybaı batyr aqyldy kisi bolsa kerek, ózi tıisken jaýdy aıamasa da, eldiń birligin, tynyshtyqty qalaıdy eken. Ary oılap, beri oılap, ashýyn aqylǵa jeńgizedi. Beıbit jatqan qyrǵyzdy shabýǵa qoly barmaıdy. Sóıtedi de qyrǵyz, qazaqqa jar salady. «Kimde-kim balamdy taýyp berse, sol elmen quda bolam, týys bolam, boı jetip otyrǵan eki qaryndasym bar. Qalaǵanyna quda tússin, qushaǵymdy jaıyp, qarsy alamyn», - deıdi. Sodan qyrǵyzdyń bir jigiti kelip: «Balańdy taýyp berem»,-dep Jartybaıdyń bir qaryndasyna úılenedi. Keıin Shapyrashty elinen Alakúdik degen batyr kelip, ýáde berip, bir qaryndasyn ol da alady. Arada tórt jyl ótkende qyrǵyz-kúıeý balanyń tabylǵany jóninde habar jiberipti. Ol kezde Saýryq segiz jasta eken.
Qyrǵyz-kúıeý Jartybaı batyrdy qyrǵyzdyń bir baıynyń aýylynyń syrtyna alyp keledi. On eki qanat aq úıden shetkerek birneshe bala oınap júredi, bireýi ul eken.
«Anaý ul bala seniń balań», - deıdi qyrǵyz-kúıeý. Bul baıdyń uly joq, segiz qyzy bar. Sondyqtan seniń balańdy asyrap alypty. Al endi ne isteseń de óziń bil, men kettim, bilip qoısa, bular meni qurtady, - dep, kúıeý balasy ketip qalady.
Jartybaı oınap júrgen balalarǵa jaqyndap kelip «Saýryq!» dep daýystaıdy. Arada tórt jyl ótip, qyrǵyzdar basqa at qoısa da, bala óziniń azan aıtyp qoıǵan atyn umytpapty. Aty atalǵanda, jalt qarap ákesine qaraı tura júgiredi. Jartybaı batyr attan túsip, balasyna umtylady. Saýryq júgirip kelip, ákesiniń moıynyna asylady. Ákesi balasyn baýyryna basyp, betinen súıip, uzaq otyryp jylaıdy. Sodan soń balasyn kóterip, jańaǵy úıge keledi, óziniń kim ekenin aıtady. Qaıtse de óz balasyn alyp ketetinin sezdiredi áńgime ústinde.
Kim biledi batyrdyń qaharynan seskendi me, adamgershiligine súısindi me, ol jaǵy bizge belgisiz. Biraq Saýryqty ákesine beredi. Olar Saýryqqa, Saýryq olarǵa ábden baýyr basyp alǵan eken, bir-birimen qımaı jylap, ajyrasady.
Keıin qyrǵyz ben qazaqtyń osy eki aýyly jaýlasqandy qoıyp, quda-jekjat bolyp, yntymaqtasyp ketipti. Bir-birine qyz berip, bir-birinen qyz alyp, qudalasyp ketipti deıdi. Áńgimeniń basynda Jartybaı batyr men Bóden batyr dos bolǵan demep pe edik. Bertin kele ekeýi quda bolypty. Bóden óziniń qaryndasyn Jartybaıdyń balasy - Saýryqqa beredi. Ol qaıtys bolǵanda, Saýryqqa kishi qyzy Shıtrany beredi. Shıtra shesheıden bes ul bolǵan. Olar: Mustafa, odan keıin Jaqyp, Japarqul, Muratáli, Ybyraıym.
Jartybaı anasynan shala týsa kerek. Jeti aılyq shala týǵan balany tumaqqa salyp qoıatyn qazaqtyń eski ádeti bar emes pe? Shala týǵan soń atyn Jartybaı qoıypty da, tumaqqa salyp, toǵyz aı tolǵansha keregege ilip qoıypty. Biraq sol shala týǵan Jartybaı babamyz aıy-kúnine jetken soń, dene bitimi jaǵynan da, aqyl-oıy jaǵynan da teń qurbysynan kóp ozyp ketse kerek. Toǵyz-onǵa kelgende asaý taıdyń ústine qulaǵynan burap, qarǵyp minedi eken. Qansha móńkise de, jalynyna jabysyp, úıretip alatyn kórinedi. Óziniń qurbylastary turmaq, úlken jigitterdi de kúreste dopsha domalatypty.
Qartaıa kele ol kisi úlken baı bolǵan. Jartybaıǵa bes júz qula jylqy bitken. Malynyń basy qasqyr alǵan qula aıǵyr deıdi. Jartybaı batyr shala týsa da, júz jasqa kelip ólgen. Ólerinde ol kisi aǵaıyn-týǵandaryn shaqyryp alyp: «Men ólgende at qoıyp, daýys salyp kelmeńder, jaı ǵana kelip kóńil aıtyp, nıetterińdi bildirseńder bolady. Habar bergen de alystaǵy aǵaıynnyń bárine osyny túsindirińder. Óıtkeni meniń ómirim aıǵaı-shýmen, attanmen ótti. Súıegime jurt attandap kelse, molam opyrylyp túsedi», - degen eken. Biraq qazaqtyń ejelgi salty emes pe? Kim tyńdasyn. Jartybaı júz jasap qaıtys bolǵanda, alys-jaqyn aǵaıyndary alystan at qoıyp, ýlap-shýlap «atamdap» kelse kerek. Sonda Jartybaıdyń topyraǵy keppegen molasynyń aqymy opyrylyp túsip ketipti.
Jartybaı dáýiriniń bar kezinde kóbine joryqta júrgen. Birde qalmaqty qýyp Qytaıǵa barady. Sonda Qyzaı degen eldiń bir qyzyna úılenedi. Jaqsy kisi bolsa kerek, aty Jibek eken. Sol Jibek apa úsh ul týǵan. Úlkeni-Jaqaı, ortanshysy- Baqaı, eń kishisi-Toqsanbaı edi.