BABALAR SÓZІ: Medetbek batyr
«Babalar sózi» aıdary negizine «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda shyqqan 100 tomdyq aýyz ádebıetiniń jyr-tolǵaýlary, qıssa-dastandar, sóz ustaǵan sheshender men bılerimizden qalǵan naqyldar, tarıhı jádigerler alyndy. «Qazaq handary» aıdarynda tarıhymyzda eline qorǵan bolǵan handardyń ómiri týraly derekter beriledi. Al «Ejelgi qalalar tarıhy» aıdaryna qazaq dalasyndaǵy órkenıettiń ordasy bolǵan kóne qalalardyń tarıhy týraly jazbalar jarııalanady. «Halyq qazynasy» aıdary boıynsha, Qazaqstandaǵy tarıhı, mádenı eskertkishter, qazaq halqynyń salt-dástúrleri, qolóner, qarý-jaraqtary týraly maǵlumattar berilmek. Joba materıaldary qazaq tilinde (qazaqsha jáne tóte jazýmen) agenttik saıtynda jarııalanyp otyrady.
***
Sypataı men Medetbektiń jastaý kezderinde qyrǵyzdar men qazaqtardyń arasynda bolǵan shaıqasta qyrǵyzdar Sypataıdy qolǵa túsirip, baılap áketken. Medetbek onyń Saýryq batyrdyń balasy ekenin bildirmeı, joǵalǵan mal izdegen bolyp, sońynan qalmaı birge júrip otyrǵan, aılasyn taýyp, bosatyp alýdy kózdegen. Qyrǵyzdar Sypataıdy Orta Azııaǵa quldyqqa satý úshin shet jaqqa alyp ketedi. Medetbek tabandylyqpen esebin taýyp, qyrǵyz aýylynyń birinde bıe saýǵyzyp júrgen Sypataımen kezdesip, qashyp ketý amalyn úıretip, óz tosatyn jerin belgileıdi.
Sypataı ebin taýyp, jeli basyndaǵy bir júırik atpen kelisken jerde Medetbekpen qosylady. Artynan qýyp kelgen eki qyrǵyzdy uryp jyǵyp, attaryn alyp, tórt atpen túnde júrip, kúndiz tasalanyp, on bes kún degende aman-esen eline keledi. Taǵy da birde qyrǵyzdar barymtashylarynyń qazaqtarǵa tutqıyldan shapqynshylyǵy kezinde Medetbek batyr baıqaýsyzda qolǵa túsedi. Bul Medetbek batyr ekenin bilmegen qyrǵyzdar denesiniń alyptyǵyna qarap, «bir batyrdy qolǵa túsirdik» dep maqtanady. Ony Osh qalasyna bir manapqa aparyp beredi. Medetbek sol kúnnen bastap maqaý bolyp, beti-qolyn jýmaı, qol-aıaǵynyń tyrnaǵyn almaı, aıtqanǵa kónbeıdi. Qyrǵyzdar maqaýdy ymdap otyn alǵyzady, sý quıǵyzady. Osylaısha birneshe aı ótedi.
Artyndaǵy eli ózi aılasyn taýyp qutylatynyna senip, atyn qyrǵyzdarǵa bildirmeıdi. Bir kúni manaptyń úıine alystan qonaqtar keledi. Manaptyń úı-ishi qonaqtardy kútip, abyr-sabyr bolyp jatqanda, Medetbek eki júırik atty erttep qoıyp, basqa attardy bosatyp, tereń saıǵa aıdap jiberip, manaptar qonaq asyn ala bergende, batyr atynyń birin minip, birin jetektep, esik aldyna kelip: «Eı, manaptar! Men maqaý emespin, qazaqtyń Medetbek degen batyrymyn, al, endi, qosh bolyńdar, men elime kettim!», - dep aıqaı salyp júrip ketken eken. Qarańǵyda qyrǵyzdar ýlap-shýlap qala bergen.
Saýryq batyr jaý qolynan qaza bolǵannan keıin, qyrǵyzdar ózderinshe kúsheıip, qazaqtardan jer daýlaı bastady. Birde el kókteýde otyrǵanda qyrǵyzdyń hany Andas datqaǵa:
«Qazaqtar Alataýdy, Kúrtiniń ózenine deıingi jerdi qyrǵyzǵa bosatyp bersin, áıtpese ózim soǵysyp tartyp alamyn» dep elshi jiberedi. Andas datqa Ystambekuly eki-úsh ret halyqtyń basyn qosyp aqyldasyp, bir toqtamǵa kele almaıdy. Medetbek pen Sypataı: «Bul daýdy biz shesheıik, bizge ruqsat berińiz», - dep Andas datqadan suraıdy. Andas: «Bul kúrdeli daýdy sender qalaı sheshesińder?», - dep eki ret kelisim bermeıdi. Biraq úshinshi joly: «Jaraıdy, jiberip kórelik, ol úshin senderge ne qajet?», - dep suraıdy. Olar: «Ekeýmizge eki jaqsy at, eki atqosshy berińiz», - deıdi. Andas datqa olardyń aıtqandaryn oryndap, olardy jolǵa shyǵaryp salady.
Sypataı men Medetbek sal-serilershe kıinip, baıdyń myrza balalary bolyp, qyrǵyz hanynyń aýylyna barady. Qyrǵyzdar: «Qazaqtyń myrzalary keldi», - dep syılap, qonaq etedi. Jastar jınalyp oıyn-saýyq qurady. Qyrǵyz hanynyń jalǵyz uly bar eken. Medetbek sol balany aınaldyryp: «Biz myna jotadan (qyrǵyz ben qazaq eliniń arasyndaǵy shekara jota, qyrǵyz aýylynan kórinip turady) keldik. Onda aýylymyz bar, qyz-jigitter oıyn-saýyq quryp tamashalap jatyrmyz, bizben birge júrip qonaq bolyp qaıt», - degen sózine senip, ákesinen ruqsat alyp, atqosshymen eki jas batyrǵa ilesip, jaılaýdyń jotasyna shyǵady. Medetbek hannyń balasyn atqosshymen birge baılap-matap Andas datqaǵa ákelip: «Mini, daýdy osylar sheshedi», - deıdi. Endi datqa qyrǵyz hanyna: «Balań meniń qolymda, jer jóninde maǵan qoıǵan talabyńnan qaıtpasań, balańnyń basyn alyp, qyrǵyzǵa shabýyl jasaımyz», - dep elshi jiberedi.
Orman han: «Balamdy óltirmesin, jaılaýdaǵy eki el aralyǵyndaǵy Kóktóbede kezdesip, kelisimge keleıik», - dep jaýabyn beredi. Osy kelisim boıynsha Kóktóbede qazaq pen qyrǵyz basshylary bas qosyp, Alataýdyń kúngeıinde, Shýdyń shyǵys jaǵasynda kóship-qonyp júrgen shapyrashtylardy Alataýdyń teriskeıine kóshirip, qyrǵyzdarǵa Kishi Kemin, Úlken Kemin, Aqtúzdi bosatyp bergen. Shekara Shý ózenine deıin emes, Alataýdyń jotasyndaǵy jolǵa deıingi jer qyrǵyz eliniki dep belgilendi. Eki el kelisimge kelip, balasyn aman qaıyrǵany úshin Orman han Andasqa syıǵa toǵyz aıǵyr qysyraqtyń úıirin berip, qazaq pen qyrǵyz tatýlasady. Osylaısha, el arasyndaǵy qıyn daýdyń soǵyssyz bitimge kelýine úlken úles qosqany úshin Medetbek pen Sypataı naǵyz erjúrek batyr azamattar ekenin kórsetken.
Endi qoqandyqtar Kúrti ózeninen ótip dýlattardy shetinen jaýlap, Espe, Jartasty ózenderiniń boıymen Qopa, Qarabastaý aýylyna deıingi jerdi basyp aldy. Malyn tartyp alyp, qyz-kelinshekterin kúńdikke, uldaryn quldyqqa salyp, jer baılyǵyn oljalamaq boldy. Dýlattan shyqqan Oraq batyr, Saýryq batyrǵa: «Bizdiń jerdi oılamaǵan jerden qoqandyqtar basyp aldy, qol úshin bermes pe ekensizder?», - dep sálem joldaıdy. Saýryq batyr Andas datqamen aqyldasyp, shuǵyl túrde júzge jýyq qazaqtyń basyn qosyp, qashyp kelip shapyrashtyny panalap júrgen orystyń alty jaýyngerin, tórt túrikpendi ertip, dýlattarǵa kómekke barady. Іshinde Medetbek pen Sypataı da bar (jas kezderi).
Saýryq batyr: «Ekeýiń áli jassyń, meniń aıtqanymnan shyqpaısyńdar»,-dep ertip alǵan. Saýryqtyń jibergen elshisi qoqandyqtarǵa kelip:
- Shapyrashty elinen Saýryq batyr kele jatyr, qasynda Medetbek, Sypataı degen jas batyrlar bar, qaramaǵynda myńnan astam qazaq qoly, alpys orys, qyryqtan astam túrikpen jaýyngerleri bar, - dep eskertedi. Muny estigen qoqandyqtardyń basshysy:
- Mynaý ne dep tur? Qazaqtar orystar men túrikpenderdi jáne sonsha qoldy qaıdan jınasyn, ótirik, áketińder, basynan atyp tastańdar, - deıdi ashýlanyp.
Qoqandyqtardyń oty óship tegis jatqanda, «attan, Saýryq batyr, attan!» dep urandap, bir jaǵynan myltyqtar atylyp, bir jaǵynan ot qoıyp, kerneı tartylyp, bir jaǵynan qazaqtar shabýyl jasaǵanda, qoqandyqtar bytyraı shashylyp qashady.
Saýryq qashqandardyń artynan Sypataı men Medetbekterdi jiberedi. Olar qoqandyqtardy el shetinen shyǵara qýyp, jeńiske jetip, qolǵa túsken adamdar men maldy qutqaryp qalady.
Sypataı Saýryquly men Medetbek batyrlar Suranshynyń sarbazdaryn jınap, olardyń bastaryn biriktirýde, jaýyngerlerge azyq-túlik uıymdastyrýda aıyryqsha eńbek sińirgen. Medetbek pen Sypataı Suranshynyń árdaıym janynda bolyp, qaterli jaǵdaılarda batyr aǵalaryn qorǵap qalǵan.
Áýlıeatadan ótkende Suranshyny bir ataqty adam qonaqqa shaqyrǵan. Oǵan barýǵa Sypataı qarsy bolǵan. Suranshy: «Bizdi qurmettep jatyr ǵoı», - dep kónbeı, janyna Sarybaıdy, Súttibaıdy, Dıhanbaıdy ertip shaqyrǵan jerge qonaqqa barady. Sypataı, Medetbek, Birimqul (Dáý Sypataı balasy) júz shaqty jigitterdi uıymdastyryp, olardyń sońynan kelip, baı aýylynyń syrtyna barlaýshy jiberip, ózderi baqylap turady.
Sol kúni aı jaryq eken. Bir mezgilde barlaýshylar belgi beredi. Sóıtse, baıdyń jasyryp, daıyndap qoıǵan jasaqtary kelip qalǵan. Sol arada aıqas bastalyp jaý jaǵy japyrylyp, ólgeni ólip, qalǵany tyrym-tyraqaı qashady. Sóıtip, qazaqtyń bas batyry Suranshy bostan-bosqa jazym bolyp qala jazdaǵan.
Sonda Suranshy: «Myna inilerimniń tapqyrlyǵy bolmasa, múrdem ketip qalmaǵymyz haq edi», - dep Sypataı, Medetbek, Birimquldarǵa rızashylyǵyn bildirgen.