BABALAR SÓZІ: Quldyń asýy týraly ańyz

ASTANA. QazAqparat - «QazAqparat» halyqaralyq aqparattyq agenttigi Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń 2015 jyly Qazaq handyǵy qurylýynyń 550 jyldyǵyn ótkizý týraly bastamasyna oraı «Qazaq handyǵyna 550 jyl» atty arnaıy jobany iske qosty. Bul joba aıasynda «Babalar sózi», «Qazaq handary», «Ejelgi qalalar tarıhy», «Halyq qazynasy» qatarly jańa aıdarlar ashyldy.

«Babalar sózi» aıdary negizine «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda shyqqan 100 tomdyq aýyz ádebıetiniń jyr-tolǵaýlary, qıssa-dastandar, sóz ustaǵan sheshender men bılerimizden qalǵan naqyldar, tarıhı jádigerler alyndy. «Qazaq handary» aıdarynda tarıhymyzda eline qorǵan bolǵan handardyń ómiri týraly derekter beriledi. Al «Ejelgi qalalar tarıhy» aıdaryna qazaq dalasyndaǵy órkenıettiń ordasy bolǵan kóne qalalardyń tarıhy týraly jazbalar jarııalanady. «Halyq qazynasy» aıdary boıynsha, Qazaqstandaǵy tarıhı, mádenı eskertkishter, qazaq halqynyń salt-dástúrleri, qolóner, qarý-jaraqtary týraly maǵlumattar berilmek. Joba materıaldary qazaq tilinde (qazaqsha jáne tóte jazýmen) agenttik saıtynda jarııalanady.

***

QULDYŃ ASÝY

Ótken zamandarda qart Qarataýdyń kúngeı betin jaılaǵan Narymbet degen baı bolypty. Óz zamanyna laıyq ómir súrgen Narymbet baıdyń myńǵyrǵan maly «Taldysý» ózeniniń boıyn alyp jatady eken. Baı ózenniń «Kúrkireý» dep atalatyn saǵasynda on eki qanat aq úı tiktirip, jazdyń qyzyǵyn kóredi eken. Isi qazaqqa aty tanylǵan Narymbettiń úıine Syr boıynan, Arqa jaqtan jolaýshylar jıi kelip tursa kerek. Sol zamandaǵy ónerimen alashqa tanylǵan sal-seriler, akyn- jyrshylardyń jáne el aǵasy bolyp júrgen bıler men bolystardyń baı úıinen dám tatpaǵany kemde-kem. Jalǵandy jalpaǵynan basyp, shalqyp ómir súrgen Narymbettiń perzent ataýlydan Balaıym degen jalǵyz qyzy bolypty. Baıdyń osy qyzyn aıttyryp almaqqa nıettengender kóp bolsa kerek. Olarǵa qyz ákesi:

«Nıetterińe rahmet, Qudaıdyń bergen jalǵyz qyzy bolǵandyqtan, dál qazir bálen deı almaımyn, kóz aldymda erkin oınap-kúlip júrgenin qalaımyn. Ár nárseniń óz ýaqyty bar», - dep, sóz salǵandarǵa yńǵaı tanytpaıdy. Eshnárseden tarshylyq kórmegen Balaıym qatarynyń aldy bolyp, boıjetedi. Kórkine aqyly saı arý qyzdy aýyl-aımaq qatty qurmetteıdi. Jastaıynan molda oqýynan hat tanyǵan Balaıym ońy men so­lyn erte tanyp, aınalasyndaǵylardyń qadir-qasıetin baǵalaıtyn dárejege jetedi.

Narymbet baıdyń malyn baǵyp, jumysyn isteıtin malshy-jalshylardyń arasynda Sadyq degen jigit bar edi. Ol áke-sheshesinen erte aıyrylypty. Es bilgeli baıdyń bosaǵasynda jalshylyqta júredi. Sadyqtyń minezi tuıyq, kóp sóılemeıtin, esesine qandaı jumys bolsa da qajýdy bilmeı, apyryp-japyryp tastaıtyn eńbekqor bolypty. Basqa jalshylar sııaqty baıdan eńbegine aqy surap, artyq jumyska mindetsiný degendi bilmepti. Narymbettiń jylqydaǵy kúlli asaýyn úıretý de Sadyqtyń mindeti eken. Aýyldaǵy jıyn-toılarda balýandar saıysynda talaı top jarǵan Sadyqty el-jurt maqtan tutady eken. Jastardyń «Aqsúıek», «Altybaqan» sııaqty oıyn-saýyqtarynda Sadyq pen Balaıym bir-birine ishteı qushtar bolyp júredi eken. Qansha qushtar bolǵanymen, Sadyq óziniń jalǵyzdyǵy men kedeıliginen jasqanyp, Balaıymǵa oıyndaǵysyn aıta almaı qınalady. Balaıym da Sadyqty unatqanymen, ekeýiniń qosylýyna kederginiń kóp bolaty­nyn sezip, ishten tynyp júredi. Eki jas birin-biri ańsaýmen júrgende aralaryndaǵy ǵashyqtyq sezim kún ótken saıyn kúsheıe túsedi.

Jaz bitip, jurt kúzeýge kósher aldynda aýylda shildehana bolady. Shildehanada Sadyq pen Balaıym ońasha kezdesedi. Jigit uzaq ýaqyttan bergi ishtegi qusasyn tarqatyp, qyz al­dynda aqtarylady. Qyz da kóńilindegi jan syryn jaıyp sa­lady. Ańsaǵan armandaryna jetkendeı bolǵan qos ǵashyq el jaılaýdan kósher kúni tún aýa kózge kórinbeı qashyp ketýge ýaǵdalasady. Ýaǵdaly ýaqytta ekeýi tań asqan júırikterge minip, Taldysý ózenin boılaı jurttan jyraqtaıdy. Narymbettiń malyn kúzetetinder aýyldan sýyt attanǵan ekeýdi baıqap qalyp, dereý baıǵa habar beredi. Habar jetisimen baı qyzyn surastyrady. Qyz joq bolyp shyǵady. Dúrlikken aýyl Sadyqtyń da joq ekendigin anyqtaıdy. Ashý-yzadan jarylardaı bolǵan baı shabarmanyn jınap:

«Qudaı maǵan jalǵyz qyzdy meni masqara etip, jerge qarasyn dep bergen eken. Ár aýyldyń baı-myrzalaryn ózime teń kórmeı júrgenimde, qyzym esik aldyndaǵy qulaqkesti qulymmen qashty degen sumdyq qoı! Tez jetip, uldyń sazaıyn berińder», - dep jıyrma jigit jiberedi.

Sadyq pen Balaıymnyń ketken baǵytyn habarshynyń nusqaýymen durys boljaǵan qýǵynshy top kóp uzamaı qos ǵashyqty úlken asýdyń tusynda qýyp jetedi. Qýǵynshylardan qutylmasyn bilgen Sadyq Balaıymdy alǵa ozdyryp, ózi sál kidiredi. Reti kelse, til tabyspaq bolady. Osy qýǵynshy jigittermen talaı barymtaǵa birge barǵanyn, birazynyń bala kezden bergi dostary ekendigin oılaıdy. «Meniń jaıymdy túsiner, jamandyqqa qımas», - dep úmittenedi. Biraq olaı bolmaı shyǵady. Óńkeı jaraýǵa mingen jigitter sózge kelmesten Sadyqqa umtylady. Sadyq bolsa qasha urys salady. Jıyrma jigitpen jalǵyz aıqasqan Sadyq osy asýda qaza bolady. Muny kórip turǵan Balaıym qııanatqa shydamaı, ózin-ózi óltiredi. So­dan beri bul asý «Quldyń asýy» atalypty.