BABALAR SÓZІ: «Qarqara» ataýy qaıdan shyqty?

ASTANA. QazAqparat - «QazAqparat» halyqaralyq aqparattyq agenttigi Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń 2015 jyly Qazaq handyǵy qurylýynyń 550 jyldyǵyn ótkizý týraly bastamasyna oraı «Qazaq handyǵyna 550 jyl» atty arnaıy jobany iske qosty. Bul joba aıasynda «Babalar sózi», «Qazaq handary», «Ejelgi qalalar tarıhy», «Halyq qazynasy» qatarly jańa aıdarlar ashyldy. «Babalar sózi» aıdary negizine «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda shyqqan 100 tomdyq aýyz ádebıetiniń jyr-tolǵaýlary, qıssa-dastandar, sóz ustaǵan sheshender men bılerimizden qalǵan naqyldar, tarıhı jádigerler alyndy. «Qazaq handary» aıdarynda tarıhymyzda eline qorǵan bolǵan handardyń ómiri týraly derekter beriledi. Al «Ejelgi qalalar tarıhy» aıdaryna qazaq dalasyndaǵy órkenıettiń ordasy bolǵan kóne qalalardyń tarıhy týraly jazbalar jarııalanady. «Halyq qazynasy» aıdary boıynsha, Qazaqstandaǵy tarıhı, mádenı eskertkishter, qazaq halqynyń salt-dástúrleri, qolóner, qarý-jaraqtary týraly maǵlumattar berilmek. Joba materıaldary qazaq tilinde (qazaqsha jáne tóte jazýmen) agenttik saıtynda jarııalanady.

***

Kezekti qandy qyrǵynnan keıin qolǵa túsken qalmaq qyzy Qarqara sulýǵa qazaq batyrlary talasyp, birimen-biri kelise almaı, alakóz bola bastaıdy.

Dýlattan shyqqan Qarasaı batyr, albannan shyqqan Taýbuzar batyr ózara dúrdaraz bolyp, sulý qyzdy árkim ózi ıemdenip, ózi qushpaqshy bolyp, úlken daý-damaı bastalady. Sonda qalmaq qyzy turyp:

Ózi sulý, ózi sheshen Qazaq edi meniń sheshem. Qolymdy eger bosatsańdar, Taǵdyrymdy ózim sheshem, - deıdi.

Qolyn shesh­ken soń, qyz rý basyna aparýdy ótinedi. Sonymen Syrymbet babaǵa keledi. Qaltasynan úsh tústi marjandy alyp, qyz Sy­rymbet babanyń aldyna qoıady. Aq, qyzyl, qara marjanǵa qarap turyp Syrymbet baba: - Túsindim, balam, qyzyl marjanyń - qandy qyrǵynda qoldy bolypsyń. Qara marjanyń - áke-shesheńnen aırylyp, karaly bolypsyń. Aq marjanyń - meni aqtańyz degeniń ǵoı, balam. Aıtaryńdy aıt, - deıdi.

Ýa, Syrymbet babamyz, Biz de sizdiń balańyz. Senbeseńiz, aıtaıyn, Qazaq edi anamyz. Qazaq, qalmaq soǵysyp, Qanǵa bókti dalamyz. Qaıtsek tatý bolamyz? Qara qalmaq qol jıyp, Qarý-jaraq mol jıyp, Qaıta kelse qyrýǵa, Qarsy qarap turýǵa Keler me edi shamańyz? Jaý da dertpen birdeı ǵoı, Bar ma tabar daýańyz?!

Sonda Syrymbet: - Ákeń - qalmaq, shesheń - qazaq, kórgeni azap bolsa, elińe barsań, seniń de kórgeniń mazaq bolady. Áıel zaty bolsań da, er-azamatpen teń ekensiń, aqyl-oıǵa keń ekensiń. El tatýlyǵyn oılaǵan qyzym, ózińde qandaı sheshim bar? - deıdi. - Ras, sheshemniń mensiz kórgeni tozaq. Men tutqynǵa kelip ózim túsken edim. Anam: «Seniń atań - qazaq. Tegim buzylmasyn deseń, qazaq eline baryp, bir qazaqtyń eteginen usta» de­gen. Meniń sheshemdi alǵan qalmaqtyń ataqty batyrlarynyń biri Aqanas bolatyn. Aqanas úsh aǵaıyndy noıandar tuqymy. Bulardyń arǵy tegi Shyńǵystyń tuqymdary, Shaǵataıdyń uldary. Olardyń ekeýin sizder óltirdińizder. Al Aqanas bolsa úrkip, elimen kóship, jerlerińizdi ózderińizge tastap ketti. Al maǵan jar bolǵysy kelgen jigittiń saýyty bolsyn basynda, shoqpary bolsyn qolynda, qylyshy bolsyn belinde, armany bolsyn jerinde. Men sondaı azamatqa tıemin.

- Belinde qylyshy degeniń - Jaýǵa shabar el bolsyn degeniń. Basynda saýyt bolsyn degeniń - Aqylǵa keń bolsyn degeniń. Qolynda shoqpary bolsyn degeniń - Júrekti bolsyn degeniń. Jeri armanda bolsyn degeniń - Jeriń eldi bolsyn degeniń bola, qyzym, -

dep túıgen Syrymbet baba aqyldy qyzdyń sózine dán rıza bo­lypty. Sóıtip qyzdy ataǵy shyǵyp júrgen alban batyry, myńbasy Taýbuzarǵa qosady. Biraq batyr kedeı eken.

- Qaraǵym, taqyrǵa qar, batyrǵa mal turmaıdy. Bóri azyǵy men er azyǵy jolda degen. Mal jıyp beremiz, batyr jarly bolǵanymen, arly bolady,-dep toqtatypty rý basy. - Qalaýymdy berseńiz, jer berińiz. Ózgeni ózimiz qurastyryp alarmyz,-deıdi qyz. - Qaraǵym-aý! Batyr qonyssyz ba edi? - Syrymbet baba, atyńyzdy ataǵanym ózimdi sizdiń qyzyńyz sanaǵanym bolsyn. Qonystyń da qonysy bar Sonysy bar, sorlysy bar. Onyń da qulasy bar, torysy bar. Malǵa jaısyz qonys - daý men urys. Malǵa jaıly qonys - baq pen yrys. - Onyń durys. Biraq qazaq erge qyz bergenmen, jer bergen emes.

- Jersiz el, elsiz er bolmaıdy. Er - eldiń balasy, jer - eldiń panasy. Er - elge ortaq, jer - erge ortaq. Batyr - eldiń serkesi, sulý - eldiń erkesi. Kóseýsiz ot janbaıdy, Kósemsiz el ońbaıdy emes pe? Qyzdyń bul sózine toqtaǵan Syrymbet: Anadan ul týmasa da, Qyz týǵan eken. Ana jolyn joǵaltpas, Aqyly asqan iz qalǵan eken. Qalaǵan jerińdi al, Toı jasap, taı soıam, Eldi jıyp aldynda. Sol jerge atyńdy qoıam,- deıdi. Qyz taýdan qulap aqqan ózen jaǵasyn kórsetedi de, Sy­rymbet babasyna «osy jerge batyrdyń esimin qoısaq qaıtedi» deıdi. Sonda Taýbuzar batyr sózge aralasady: - Erdiń aty eki qoıylmaıdy. Bul seniń enshiń, seniń atyń qoıylsyn. Elim de, jerim de, sýym da, taýym da, jarym da «Qarqara» bolsyn. Men er bolsam sol el, sol jerdiń qorǵany bolaıyn, - deıdi.

Sol kezde Syrymbet baba: Eı, Qarqara, Basyńnan bazaryń tarqamasyn. Kóńiliń eshqashan ortaımasyn, Baq ornasyn halqyńa. Kórkińe aryń saı, Ózińe jaryń saı, Malyńa jeriń saı. Berdim osy jerge «Qarqara» atyn! Juptaryń nyq bolsyn, Jaqsymen orta tolsyn. Alǵan jaryń Qarqara,

Áýletińe qut bolsyn! - dep, sulý qyz ben batyr jigitke kezek-kezek aq tilek tilep, batasyn beripti. Álgi óńir sodan bastap «Qarqara» atanypty.