BABALAR SÓZІ: Alasha han, Joshy han týraly ańyz

ASTANA. QazAqparat - «QazAqparat» halyqaralyq aqparattyq agenttigi Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń 2015 jyly Qazaq handyǵy qurylýynyń 550 jyldyǵyn ótkizý týraly bastamasyna oraı «Qazaq handyǵyna 550 jyl» atty arnaıy jobany iske qosty. Bul joba aıasynda «Babalar sózi», «Qazaq handary», «Ejelgi qalalar tarıhy», «Halyq qazynasy» qatarly jańa aıdarlar ashyldy.

«Babalar sózi» aıdary negizine «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda shyqqan 100 tomdyq aýyz ádebıetiniń jyr-tolǵaýlary, qıssa-dastandar, sóz ustaǵan sheshender men bılerimizden qalǵan naqyldar, tarıhı jádigerler alyndy. «Qazaq handary» aıdarynda tarıhymyzda eline qorǵan bolǵan handardyń ómiri týraly derekter beriledi. Al «Ejelgi qalalar tarıhy» aıdaryna qazaq dalasyndaǵy órkenıettiń ordasy bolǵan kóne qalalardyń tarıhy týraly jazbalar jarııalanady. «Halyq qazynasy» aıdary boıynsha, Qazaqstandaǵy tarıhı, mádenı eskertkishter, qazaq halqynyń salt-dástúrleri, qolóner, qarý-jaraqtary týraly maǵlumattar berilmek. Joba materıaldary qazaq tilinde (qazaqsha jáne tóte jazýmen) agenttik saıtynda jarııalanady.

***

ALAShA HAN, JOShY HAN TÝRALY AŃYZ

Ertede Saryarqada Ulytaý tegiresinde Alasha han degen han bolypty. Onyń Joshy degen balasy, Dombaýyl degen batyry bolypty. Hannyń ordasy Ulytaýdyń kúnshyǵys jaǵyndaǵy ońtústikke qaraı aǵatyn Keńgir ózeninde bolypty. Sol han or­dasy tigilgen jer búginge deıin «Qandy aral» atalady. Munysy han otyrǵan aral degeni.

Bir kúni han balasy Joshy qasyna nókerlerin ertip, ańǵa shyǵyp qulan qýypty. Basqalary jete almaı, tulpar mingen Joshy uzap baryp jalǵyz jetip, qulandarǵa aralasqanda, qarýsyz Joshyny qulannyń áńgileri (tentek aıǵyrlary) ortaǵa alyp, talap óltiredi. Bireýler: «Talap óltirgenniń barlyq etin jep qoıypty, jalǵyz-aq shyntaǵy qalypty» dese, endi bireýler: «Joq, basqa etine tıgen joq, tek shyntaǵyn ǵana joq qylypty» deıdi. Teginde sońǵy sóz durys bolar. Óıtkeni qulan et jemeıtin ań ǵoı.

Joshynyń nókerleri artynan kelip ólip jatqan Joshyny taýyp alyp, eldi habarlaıdy. «Saqtaı almaı, óltirdińder!» dep han qahar qyla ma dep qorqyp, el hanǵa aıta almaıdy. Kún uzaǵan saıyn qaýpi qaıǵyǵa aýysqan han endi qaıǵysyna qahar qosyp, «Joshynyń habaryn aıtyńdar» dep halyqty qysady. Biraq, birinshiden, aıtýǵa qorqyp, ekinshiden, qalaı estirterin bilmeı sasyp otyrǵanda han mynadaı jarlyq taratady: «Joshy qalaı da aman emes, bir pálege kezikti. Ony aıtpaı otyrsyńdar. Suraǵanda aıtpaǵandyqtan, munan bylaı Joshynyń jaman habaryn aıtýshynyń kim de bolsa aýzyna qorǵasyn quıamyn», - deıdi.

Halyq burynǵydan da sasady. Joshynyń nókerleri qorqyp, basqa memleketke - Qytaıǵa ketedi. Aqyrynda, halyqtyń oıly adamdary: «Ataqty bir dombyrashy bar eken. Ol dombyrany kádimgi adamsha sóıletedi eken», - dep, sony alyp kelip, «Joshynyń ólgenin sen hanǵa dombyramen estirt», - dep jalynady. Dombyrashy maqul dep han ordasyna keledi. Qaıǵymenen zerikken han dombyrashyny ordaǵa alǵyzyp, neshe túrli zarly kúıler tartqyzyp kóńilin kóteredi.

Májilis ábden qyzǵan kezde dombyrashy dombyrasyna:

Alasha han, Joshy han, Taýdan qulan josyǵan. Joshy hannyń ólgenin Bile me eken osy han? Qulan jedi Joshyny, Nanbaımysyń osyǵan,-

degen sózdi dombyraǵa sóılettiredi. Sonda han:

- ıApyrm-aý, myna dombyra Joshyny qulan óltirdi dep otyr ǵoı, - deıdi. Halyq:

- Taqsyr, Joshynyń jamanatyn óz aýzyńyzdan estidik qoı, - degende han dombyranyń betin tesip, sol tesikten qorǵasyn quıǵyzypty.

Ashýyn kimnen qalaı alaryn bilmegen han oılanyp-oılanyp, sol mańdaǵy qulandy qurtpaq bolyp, barlyq jandy qulan qýýǵa shyǵarady. Joshynyń Qabanqulaq, Eńkeı degen eki tulparynyń birin minip, birin qosarlap Dombaýyl da shyǵady. Ańshylar qulandy ońtústikke qaraı úrkite qýyp jetkenin qyra beredi. Dombaýyl bir bólek qulannyń sońyna túsip, jetkenin qyra-qyra Ulytaýdan úsh júz shaqyrymdaı jerdegi Shý ózenine jaqyndaǵanda tulpardyń bireýi turyp qalady. Jetegindegini minip taǵy qýady. Kóp uzamaı ózenniń ańǵaryna taıanǵanda ol tulpar da turyp qalady. Halyq sol eki tulpardyń turyp qalǵan jerlerindegi eki tóbeniń attaryn sol eki tulpardyń attarymen birin «Qabanqulaq» dep, birin «Eńkeı» dep atap ketipti.

Dombaýyl qýǵan bir top qulannan sol jerge kelgende bes-aq qulan qalǵan eken. Sol bes qulan o da sharshap, ekeýi júrýge sha­masy bolmaı Shý ózeninen ótedi de, arǵy bettegi bir tóbeniń betine baryp jalanyp jatady. Qazir sol bes qulannyń Shý ózeninen ótken jerin halyq «Bes qulannyń ótkeli» dep ataıdy.

Qulandy jaıǵastyrǵan soń Alasha han Joshyǵa kórnekti tam salǵyzady. Keıin Alasha hannyń óziniń de, Dombaýyldyń da súıekteri sol mańǵa qoıylyp, olarǵa da tam salynady. Osy úsh tamnyń úsheýi de birine-biri qoralas Keńgir ózeniniń boıynda.