B.MOMYShULY: Jas kezinde adam tabanda batyrlyq ta, tabanda qorqaqtyq ta kórsetip alýy múmkin
Urys tolassyz júrip jatty. Soldattardyń bári urysqa kirisken. Keıde polktyń qaramaǵyna keıbir bólimder beriledi. Bir ret maǵan shtab bastyǵy kelip, buıryqty qolyma berdi, onda meniń polkime berilgen jáne qoldaıtyn bólimderdiń nómirleri kórsetilipti. Biraq bul bar bolǵany nómir ǵana edi. Mysaly, 135-derbes tank batalonynyń aǵa leıtenanty kelip: - Joldas polk komandıri, sizdiń qaramaǵyńyzǵa 135- derbes tank batalony kelip qosyldy,- dep málimdedi. Men qýanyp qaldym, «já, - dep oıladym, - tankter kelse, bul, sirá, keremet qoldaý bolǵany!» Sóıtsek, batalon degenimiz bar bolǵany tas-talqany shyqqan batalonnyń qaldyǵy ǵana eken, jalǵyz tank, onyń ústine buzylǵan. Leıtenanttan: - Tamaqtandyń ba? - dep suradym. Ol: - Joq, - dep jaýap qaıyrdy. - Onda baryp tamaq iship, dem alyńyz... Maıdanda osyndaı da jaǵdaılar bolady. Eger dıvızııanyń arhıvin qarasańyzdar, buıryq boıynsha bizdiń polktyń qaramaǵyna «...tank batalony, gvardııalyq polk» berilgen, al shyn máninde bul bar bolǵany aty ǵana edi, al zaty, qıraǵan, jaý talqandaǵan bólimderdiń qaldyqtary bolatyn. Demek, munyń ózi bizde Moskva túbindegi shaıqasta naǵyz maǵynasyndaǵy, adam kúshi men qarý-jaraqpen qamtamasyz etilgen tolyqqandy bólimder bolǵan joq, áskerı bólimderdi komandovanıe dushpanǵa qarsy jasalynatyn shabýylǵa saqtaǵan eken. Krıýkovodaǵy qyrǵyn shaıqasta kóptegen jaýyngerler men komandırler erligimen kózge tústi. 2-atqyshtar rotasynyń komandıri Semen Kraev ózgelerden aıryqsha qaharmandyq, batyrlyq kórsetti. Bul epızodqa toqtalatyn bolsam, ol tym uzaq áńgime... Burynǵy óz batalonymnyń komandıri leıtenant Islamqulov erekshe tabandylyq, erik, jiger kúshiniń myqtylyǵyn, aqyldylyq, taktıkalyq ıkemdiligin kórsete bildi. Bul jerde bárin aıtyp shyǵý múmkin emes, oǵan belgilegen ýaqytymyz da jeter emes. Bir nárseni - batyrlyq pen qaharmandyqtyń jappaı jasalǵanyn atap ketpekpin. Degenmen Jýkovty eske ala ketken jón sııaqty. Birde urys kezinde ol telefon soqty: - Joldas polk komandıri, dushpan tyqsyryp keledi, ne isteýge buıryq beresiz? Taǵy da telefon shyldyrlady: - Jaǵdaı qıyn, ne isteımiz? Odan keıin Islamqulov telefon shaldy: - Joldas komandır jaǵdaı aýyr, ne qylmaqpyz? - Jaǵdaıdyń aýyr ekenin, árıne, bilemin. Men berilgen buıryq sol kúıinde kúshinde qalady - pozıtsııany tastamańdar, - dedim. Birshama ýaqyt etti, Jýkov taǵy da telefon soqty: - Joldas polk komandıri, barlyq batalonnan jalǵyz ózim qaldym, ne isteýge buıyrasyz? Men bylaı dedim: - Birinshi batalonnyń komandıri Islamqulovtyń qaramaǵyna qarapaıym qatardaǵy soldat esebinde baryńyz. Óz batalonyńyzdy saqtaı almaǵan ekensiz, qatardaǵy qarapaıym soldatsha soǵysyńyz. Osy jerde komıssarym Petr Vasılevıch ashýlanyp: - Bul qalaı bolǵany? - dep qarsylyq bildirdi. On bes mınýttan soń Vethov telefonmen habarlasty: - Joldas polk komandıri, jeti-aq adamym qaldy, ne istemekpin? Men oǵan da: - Birinshi batalonnyń komandıri Islamqulovtyń qaramaǵyna baryńyz, - dedim. Islamqulov osy aralyqta taǵy da telefon shaldy: - Jaǵdaı óte aýyr, 40 adam qaldy, ne isteımiz? Men oǵan da: - Seniń qaramaǵyńa Jýkovty beremin, onyń qolyna jaýyngerimen Vethov barady, ony bólim komandıri etip taǵaıynda da, aqyryna deıin aıqasyńdar. Bárinen aırylsań - qolyńa vıntovkany alyp, soldat retinde shaıqas, - dedim. Men bul eki kapıtandy mundaı qyzmetke ishki senimmen jibergen edim, osy jaǵdaıǵa baılanysty komıssarymmen aramyzda kıkiljiń, shataq týdy. Men bul kezde dármensiz kúıde dıvanda ornymnan qozǵala almaı jatqanmyn. Komıssar ol jaqqa partııa uıymynyń jetekshisin jibergen, meniń buıryǵym jetkizilmegen, olar onda baryp tutas áskerı sovet qurypty, bul jóninde men bilgen joqpyn. Onda Islamqulovty soǵa bastaǵan. Árıne, jaǵdaı aýyr, qıyn edi, olar bylaı degen: «Momyshuly bizge sene bermeıdi, sen oǵan telefonmen, sirá, myna adamdarmen qorǵanyp bolmas dep aıt», - deıdi. Sodan keıin maǵan Logvınenko kirip: - Jýkov telefon soqty, ólimge bara jatyrmyn dep menimen qoshtasty. Onyń sońǵy sózi mynaý boldy: «Men osy jerde urysty basqaryp otyrǵan adamdy kórsem dep em», - dedi. Bul maǵan bildirilgen ıshara edi. Jýkovty da túsinemin - meniń buıryǵym ony qorlaǵandaı bolǵan. Jaraly adamdy onyń da urys basynda bolýy kerek dep talap etýi de ádildik bolmas edi. Islamqulov janymdy qoıar emes. - Oń jaqtaǵy jáne sol jaqtaǵy soǵysyp jatqan kórshiler ketip qaldy. Sózin, onyń da shegingisi keletinin sezip turmyn. Men oǵan daýsymdy kótere jiger bere: - Eı, Muhametqul! «Erdi namys, qoıandy qamys óltiredi» degen halqymyzdyń maqaly esińde me? Bul «Arym - janymnyń sadaǵasy» degen sóz. Meniń buıryǵym - osy. Bir aptadan keıin bul urystyń sıpattamasyn qaǵaz betine qazaq tilinde jazyp túsirdim, qazir ol dıvızııa arhıvinde. Jarty saǵat ótisimen Muhametqul telefon soqty: - Shabýylǵa shyǵyp baramyz. - Jaraıdy, baryńdar, - dedim. Bes mınýttan soń taǵy da telefonmen habarlasyp: - Kettik,- dedi. Ol jan-jaqtan jınalǵan 45 adammen jaýǵa qarsy shabýylǵa shyqty. Ony toqtatpaq bolǵan eken, biraq ol kónbegen, nemisterdiń tas-talqanyn shyǵaryp, myqty soqqy bergen. Jaǵdaı qalpyna keltirildi. Islamqulovtyń sátti jasaǵan qarsy shabýylynan keıin baryp ózimizdi aıtarlyqtaı qolaılyraq sezinip qaldyq. Kesh tústi. Pshenıchnyıdy - obozben, azyq-túlikpen qamtamasyz etý bóliminiń bastyǵyn, Alypsatarovty, aldyńǵy shepten Bozjanov pen Sýlımany shaqyrtyp aldym da: - Azyq-túlikti jetkilikti etip alyńdar, sol jáne oń qanattaǵy jaýyngerlerge aparyp berińder,- dep tapsyrdym. Telefonmen barlyq maıdandaǵy árbir soldatqa keshki tamaqqa bir kılogramnan kolbasa jáne ishimdik beriledi, baılanysshylardy jiberińder dep, habarlańdar dep tapsyrma berdim. Mundaı habar tez, toqtaýsyz jetedi. Jibergen jaýyngerlerim aralap, túnniń bir ýaǵynda qaıtyp oraldy. Ne nárse anyqtaldy deseńizshi: jalǵyz ózim ǵana qaldym degen komandırdiń - 45 adamyn, 7 adam qaldyq degenniń - 70 adamyn, Islamqulovtyń - 55 adamyn taptyq. Bul sandy komıssaryma berip: - Má, oqy. Endi Jýkov maǵan renjimeı-aq qoısyn. Sizben talasyp edik, kimdiki durys bolyp shyqty? Batalonnyń tegis qyrylyp, komandırdiń tiri qalǵanyna men senbeımin. Al eger tiri qalsa, sońǵy demi bitkenshe shaıqasyp ólýge tıis. Osyndaı qorytyndydan keıin baryp men Jýkov pen Vethovty urysqa jiberdim, eger polkte jalǵyz qalǵan bolsaq, onda soldattardaı biz de aıqasqa kirer edik, - dedim. Sóıtsek, jaýyngerlerimiz eshqaıda da ketpepti. Batalon komandıri óz soldattaryn joǵaltyp alǵan, al jaýyngerler shyn máninde jaýmen aıqasqan, soldattardyń endi bir bóligi qalqada turyp, panaǵa jasyrynyp urys salǵan. Erjúrek soldattarymyzdyń dańqy arta bersin deıik! Osyndaı dozaqtyń ishinde batalon komandırleri jaýyngerlerin basqara almaı, adasyp qalǵan. Osydan keıin baryp bylaı dedim: - Al endi óz qyzmetkerlerińizdi jiberýge árekettenińizder, olar óz adamdaryn basqara biletin bolsyn. Urysta soldattardy basqara almaǵany úshin qatań jazalanýǵa laıyq, biraq árqaısysy óz paryzyn adal oryndap shyqqandyqtan, kinálaryn keshiremin. Sóıtip árqaısysyn burynǵy qyzmetterine qoıdyq, polk erteńine óz batalon komandırleriniń basshylyǵymen urysqa qaıta kirdi. 1941 jylǵy 8 dekabr kúni 8-gvardııalyq dıvızııa oń jaq jáne sol jaq qanatyndaǵy basqa bólimdermen birlese qımyldap, ortada 1073-polk, sol jaǵynda 1077-polk, oń jaqta 1075- polk urys júrgize, bizdiń áskerler qarsy shabýylǵa kóshti, jerdiń astan- kesteńin shyǵarǵan tórt saǵatqa sozylǵan artıllerııalyq daıarlyqtan keıin nemisterdi Krıýkovo stantsııasy men derevnıasynan qýyp shyqtyq, sóıtip kóp oljaǵa keneldik. Bir ǵana 1073- polk ýchaskesinde jaýdyń 18 tankisin qolǵa túsirdik. Dushpandy óksheleı tyqsyryp Istraǵa deıin jettik, Istrany órt shalǵan, dushpan sheginip bara jatyp, joldy ábden mınalap, arergardty urys júrgizdi. Bizdiń áskerlerimiz Istraǵa kelip jetti, al dushpan bolsa ózenniń arǵy betine ótip úlgeripti, jaýdy izimen Volokolamskige deıin qýyp kelgen ózge bólimder de jetip úlgerdi. Osy jerden biz keri qaıta jasaqtalýǵa Nahabıno stantsııasyna buryldyq. Buryn maıor Starıkov basqarǵan 1075-polkke meni komandır etip taǵaıyndady. Biraq polkke bar bolǵany úsh-aq kún basshylyq jasadym, sodan keıin meni dıvızııa shtabyna, general Revıakınge shaqyrdy. Onyń qabyldaýynda Egorov ta otyr eken. Baıqaımyn, ártúrli áńgimeler qozǵaldy. Egorov meni jaqsy adam, jaqsy komandır, biraq áskerı adam retinde áli jas, tájirıbesi az dedi. Іshteı jas bolsaq, jas shyǵarmyz dep oılanyp otyrmyn. Men olardyń shúbálanyp, bir nárseni batyp aıta almaı otyrǵandaryn sezdim. Aqyrynda yńǵaısyzdana qozǵalyp Revıakın: - Biz sizdiń batalon komandıri, sodan keıin polk komandıri bolǵandyǵyńyzdy bilemiz, biraq siz mamandyǵyńyz boıynsha artıllerıssiz toı. Qolbasshy polkovnık Kaprovty burynǵy qyzmetine qaıta qoıýǵa buıyrdy, - dedi. Men bylaı dedim: - Joldas general, men esh ýaqytta polkke komandır bolaıyn dep talaptanǵan emespin, meniń eshqandaı áskerı bilimim de joq, al polkovnık - qart komandır, ol menen burynyraq soǵysqan. - Mine, jaraısyń, al biz sizdi dıvızııa shtabyna qaldyraıyq dep edik. - Joq, meni óz batalonyma qaldyryńyz. - Qolbasshy sizdi basqa polkke komandır etip jiber dep edi, biraq biz jibergimiz kelmeıdi. Sóıtip qyrǵyn urys kezinde polk komandıri bolyp taǵaıyndalǵan meni bul qyzmetten demalys kezinde polk komandıriniń orynbasary qyzmetine aýystyrdy. Bul operatsııalar jóninde de qorytyndy jasaýǵa ýaqyt tapshy bolyp otyr. Polk komıssary Logvınenko týraly bir-eki aýyz sóz aıta keteıin. Munda men shamasy ony minep te, maqtap ta alǵan sııaqtymyn. Onyń boıyna óte aqyldylyq pen tym aqymaqtyq qasıet úılese bitken edi. Bir sózben aıtqanda, odan adamnyń boıyndaǵy jaqsy qasıetter men jaman qasıetter tabylatyn. Ol boıyndaǵy osyndaı jaman qasıetterinen arylǵan bolsa, alysqa barar edi, jaýyngerlerdiń de súıispenshiligine bólengen bolar edi, amal ne, ol óz «menin» tym joǵary qoıatyn. Qyzǵanshaq adam boldy. Úlken kollektıvtiń ishinde qyzǵanshaqtyq kórsetetin, ózin joǵary qoıatyn, ataqqumar jan edi. Onyń jaýyngerlik eńbegi zor, ári batyl bolatyn. Jaýyngerlik nagradasy da bar, biraq ony búldiretin osy ózimshildik «meni» bolatyn. Biz ekeýmiz kóptegen urystardy birge ótkerdik, minez- qulyqtarymyzdan týyp qalatyn talas-tartystar men egesten kóbinese qashyp, jaqsy jumys istese aldyq. Onyń tulǵasyn qysqasha bylaı sıpattaýǵa bolar edi: tabıǵat onyń boıyna jaqsylyq pen jamandyqty, ádildik pen zulymdyqty, bılik qumarlyqty, menmendikti, ulyqtyq pen mansapqorlyqty, shynshyldyq pen jalǵan ósekshilikti, ashyqtyq pen ekijúzdilikti de bergen, tujyrymdap aıtqanda, bir basyna jeterlik esersoqtyǵy bar úlken adam edi. Men bizdiń dańqty jaýyngerlik isterimizdi súıispenshilikpen eske alyp, óz komıssaryma erekshe qurmet te bildiremin. Oǵan maıdanda júrgende-aq osyndaı mazmunda arnaıy hat jazǵanmyn, oǵan sizderdiń aralaryńyzda búkpesiz baǵa berip otyrǵanym da sondyqtan. * * * Staro-Rýs - Holm korıdory. Dıvızııaǵa basshylyqty azamat soǵysynyń soldaty, alǵashqy qyzyl komandırleriniń biri general-maıor Ivan Mıhaılovıch Chıstıakov qabyldady. Minez-qulqy óte qarapaıym ári aq kóńil adam bolatyn. Tájirıbesi mol, sırek ushyrasatyn talantty komandır edi, qyzba minezdi, biraq árdaıym parasattylyq tanytatyn. Jalpy jaǵdaı mynandaı: Staraıa Rýssa, Holm, Demıanskoe, Ohva, Toropets, Soltústik jaǵynda - Lychkova stantsııasy tur. Lychkova stantsııasyna alyp baratyn temir joldy nemister sentıabrde-aq isten shyǵaryp tastaǵan edi. Myna jerden Lenıngrad maıdany ótedi (sýretin salyp kórsetedi), sodan keıin myna jerge ıip, munda Demıanskoe, sodan keıin taǵy da ıip maıdandardyń ornalasýyn syzyp kórsetedi. Bas komandovanıeniń oıy bylaı: Ilmen kóliniń ońtústik jaǵynan bir top soltústikten soǵady. Ekinshi top Toropets-Holm jalpy baǵytymen Kalının maıdanymen shyǵystan soqqy berip, dushpannyń Demıan tobyn qorshaýda qaldyra otyryp, eki maıdandy - Soltústik-batys jáne Kalının maıdanyn Holm aýdanynda qosý. Bas komandovanıenińtúpki oıyn (áskerlerdi ornalastyrý jónindegi) kózge naıza sııaqty elestetýge bolady. Naızanyń ushyn bul jerde general-maıor Lıýzıkov basshylyq etken 2-gvardııalyq korpýs atqardy, onyń quramyna general Ivan Mıhaılovıch Chıstıakov basqaratyn 8-gvardııalyq dıvızııa da kirdi. Odan ári general-leıtenant Pýrkaevtyń (keıinnen general-polkovnık boldy) maıdanyna jalǵasatyn. Soltústikten dushpanǵa soqqyny 2-gvardııalyq korpýs jasamaq. Osy 2-korpýstyń qaramaǵyna 8-gvardııalyq dıvızııa jáne birneshe brıgada, sonyń ishinde qazaqstandyq 26 jáne 75-brıgada kirdi. Keıinnen bul brıgadalar gvardııalyq dıvızııa boldy. Al myna naızanyń qadalar ushyn áskerı tilde avangard dep ataıdy. Odan ári naızanyń ushy - dıvızııanyń 1073-polki boldy, qazir ol Talǵarlyq 19-gvardııalyq atqyshtar polky dep atalady. Sonymen sizderge urys qımyldaryn júrgizetin bólimderdiń ornyn túsindirýge tyrystym. Soltústiktiń qaqaǵan qysynda, ońtústik jaqtan jańadan kelip qosylǵan tyń kúshpenen jaıaý 200 shaqyrymnan astam júrip dıvızııa Sergıevo-Praga aýdanynda maıdandy buzyp ótti, sodan keıin Kalının jáne Lenıngrad oblystarynyń syńsyǵan ormandarynyń ishimen qalyń qarmen ombylap, urys júrgize dushpannyń tylyna 230 shaqyrymǵa deıin tereńdep endi. Dushpannyń maıdanyn bizdiń áskerlerimiz buzyp-jardy. Dıvızııa urys júrgize alǵa jyljydy. Onyń aldyna qoıylǵan tapsyrma jaýdyń Demıan tobyn - 16-nemis armııasyn qorshaýda qaldyryp, Kalının maıdanyn soltústik-batys maıdanmen qosý bolatyn. Jaýdyń maıdanyn buzyp ótken kezde 1075-polktiń komandıri polkovnık Kaprov syrqattanyp qaldy. 1077-polkke Shehtman basshylyq etti. 1075-polkti basqarýdy men qolyma aldym. Al 1073-polkti podpolkovnık Ivanov basqardy. Júrgizilgen urystardyń ishinen eki-úsh shaıqasqa toqtalyp, sonymen áńgimemdi aıaqtasam deımin. Sizder jalpy túrde bolsa da qorǵanys psıhologııasymen tanystyńyzdar, ol jóninde alǵashqy áńgimemde aıttym. Al aldymyzda bolatyn urystar múlde basqasha, ıaǵnı bul shabýylǵa shyǵý urysy boldy, Moskva túbine qaraǵanda klımattyq jaǵdaıy, tabıǵat jaǵdaıy, aýa raıy, jalpy ahýal múldem derlik ózgeshe. Urystyń sıpaty da, ýaqyt ta, urys psıhologııasy da múldem uqsamaıdy. Moskva túbinde bizder sheginsek, munda shabýyldaýdamyz. Alǵashqy urys, ásirese, shabýylǵa shyǵýshyǵa asa qaýipti. Eger shabýylǵa shyǵýshy alǵashqy shaıqasta jeńip shyqsa, onda munyń keıingi urystarǵa yqpaly óte zor bolmaq. Sondaı-aq jeńiliske ushyraǵan alǵashqy urystyń da zardaby kóp. Alǵashqy urysta keıin shegingen jaýyngerlerdi ekinshi ret shabýylǵa bastap shyǵý qıynǵa soǵady. Jasqanyp qalǵan soldatty alǵa bastyrý qıyn. Bizdiń qaramaǵymyzǵa jetkilikti soldat tájirıbesi joq, áskerge jańadan shaqyrylǵan jas jigitter kelip qosyldy, olardan bólimshe jasaqtaǵan kezde men birtúrli ishteı qobaljyńqyradym. Birinshiden, olar tym jas edi, syrt tulǵalary jaýyngerlik qalypqa áli túse qoımaǵan, olpy-solpy, qımyl-qozǵalystary shıraq emes. Árıne, jastyq adam ómiriniń eń bir jaqsy jarqyn kezeńi, biraq jas kezinde adam sonshalyqty qyzba, albyrt keledi de, tabanda batyrlyq ta, tabanda qorqaqtyq ta kórsetip alýy múmkin. Maǵan ýshanka kıgen, soldat tájirıbesin áli almaǵan myna olpy-solpy kóringen jas jigitter onyń ústine nemisterdiń mynandaı erekshe qorǵanysy kezinde, alǵashqy atystan-aq záre quttary ushyp, úrikken qoıdaı jan-jaqqa qashyp ketetindeı kórindi. Polkty shabýylǵa bastap, men Gýndılovıchtiń batalonynan aldyńǵy batalonǵa shyqtym. Nege men eń aldynda ketip bara jatqan batalonǵa bardym? Qalaı bolǵanda da alǵashqy urysta jeńip shyǵý kerek boldy. Men ózime osyndaı mindet qoıdym. Alǵashqy urys 1942 jylǵy 6 fevralda Novosvınýhovo derevnıasynda boldy. Biz Novosvınýhovoǵa jyljyp jaqyndadyq, aramyzda kapıtan Rassohın basqaratyn mınometshiler vzvody bar. Ózderimizben birge segiz mınometti súırep kelemiz. Derevnıaǵa jaqyndap toqtaǵan kezde, men kapıtan Rassohınge barlyq segiz mınometti bylaı etip qatar qoıýǵa buıryq berdim (syzyp kórsetedi). Mınometterdi mynandaı eseppen atqylaǵan ýaqytta derevnıanyń bir shetinen, qaq ortasynan jáne ekinshi shetinen soqqylaı alatyndaı etip ázirlep, ornalastyrdyq (chertejdan kórsetedi). Mınalarmen úılerdi jáne okoptardy atqylaǵan kezde adamdy onsha kóp zaqymdaı qoımaıdy. Shabýylǵa kóshken bólimder úshin atystyń psıhologııalyq sáti asa mańyzdy: dushpan úshin de, ásirese, bizdiń jańadan kelip qosylǵan jas kúshterimiz úshin de munyń máni úlken. Jappaı jarylys kezinde jerdiń apshysyn qýyryp aspanǵa býdaqtap kóterilgen qara tútin men jerdiń tikeleı kórer kózge áseri ǵajap-aq. Shabýylǵa shyǵar sátte bizdiń snarıadtarymyz jaýdy soqqylap, ústi-ústine tómpeshteı túsip, kókte qoıý tútin býdaqtasa, shabýylǵa kóshken soldattardyń kóńil-kúıleri kóterile túsedi. Al eger artıllerııanyń kómeıi bitelip qalsa, olardyń saly sýǵa ketip, rýhy túsip, jasyp qalady. Osy jerde meniń jas jaýyngerlerimniń saǵyn syndyryp almaı, kóńil-kúılerin kóterip, rýhtandyryp tastaý kerek boldy. Ýstav pen mınometterdi tıisti ara qashyqtyqta ornalastyrý tártibin buzý osyndaı jaǵdaılardan kelip týyp edi (chertejdan kórsetedi). - Mınalardy alyńdar! - dep komanda berdim. - Qup bolady, aldyq! - Oqpanǵa alyp baryńdar! Qoıyńdar! Segiz jaýynger segiz mınometti oqtap, bir mezgilde segiz ret atty, bir ýaqytta tynyshtyqty buza segiz mına jaryldy. Bul tań aldynda bolǵan edi, nemister áli tósekte uıyqtap jatqan. - Mınalardy alyńdar! Ekinshi ret selonyń bir shetin atqyladyq, úshinshi ret selonyń ekinshi shetine segiz mınometpen bir mezgilde mına jaýdyrdyq. Atysty taǵy, odan soń qaıta taǵy da qaıtaladyq. Sóıtip selonyń eki sheti men ortasynda 48 mına jaryldy. Áseri jaýyngerlerimdi qanattandyryp-aq tastady. Birden segiz mına ulı, ysqyra ushqan ýaqytta, daýysy qulaqty tundyryp jiberedi de, jarylǵan kezde talaı jerdi typ-tıpyl etedi. Jaýdy oraǵytyp biryńǵaı avtomatshylar rotasynyń vzvody oq jaýdyrdy, onyń saıası jetekshisi Málik Ǵabdýllın bolatyn. Urys eki saǵatqa sozyldy, derevnıa jaýdan tazartylyp, azyq-túlik, qarý-jaraq tıelgen 85 avtomashına, 25 tutqyn qolǵa tústi, urys dalasynda 80 nemistiń óligi qaldy. Alǵashqy shabýylǵa shyqqan urysymyz sátti aıaqtaldy. Biraq osy jerde jańadan kelgen jas jaýyngerler bir shataq is jasady, mundaı iske meniń jaýyngerlerim Moskva túbindegi urysta jol bermegen bolar edi. Bul oqıǵa mynaý. Jaýyngerlerim ash qursaq bolatyn, kún óte sýyq. Baspana kórmegeli bir jarym aptadaı boldy, báriniń de aıazdan beti-qoly, murny úsigen, al munda qolǵa túsken nemis mashınalarynyń ishinde konfet, araq jáne azyq-túlik bar bolyp shyqty. Árıne, ash kele jatqan jaýyngerler derevnıa jaýdan jartylaı tartyp alynǵanyna da qaramastan, konfet, araq, azyq-túlikti kórip bas salǵan. Kele jatyp jaýyngerlerimniń mashınalardyń janynda toptanyp qalǵanyn kórdim, bireýleri bótelkelerdiń tyǵynyn alyp jatyr, ekinshileri aýzyna basytqy salýda. Osy beıǵam sátti paıdalanyp nemister qarsy shabýylǵa shyǵýy múmkin, onda bári bitti degin.Men júrip bara jatyp «alǵa!» dep aıqaıladym, al analar bolsa mashınanyń ishinen túrtkilektenip aınalshyqtap shyǵar emes. Bir mashınanyń janynda jaýyngerler shańǵylaryn tastaı sala topyrlap konfetke úımelep qaldy. Jaqyndaı bergenimde, jaýdyń mınasy jarylyp, birden 12 jaýyngerimdi mert etti. Avtomatshylar rotasynyń komandıri kapıtan ıAkýbenkonyń janyna kelip: - Ana basqa topty mashınanyń janynan qýǵyn,- dedim. Ol júgirip baryp, tez arada jarlyq berýdiń ornyna túsindirip, talqylaı bastady. Biraq mynandaı jaǵdaıda bulardyń áreketterin talqylaýǵa bola ma? Bul jerde myna aqyl- esten aıyrylǵan «oljashylarǵa» kúshpen, ámirmen yqpal etý qajet. Derevnıany tolyq ıelengennen keıin, jaýyngerlerdi jınap alyp: - Jeńder!- dedim. Ólgenderdiń janyna qoıýǵa buıyrdym da: - Buǵan kináli kim? Neǵylǵan masqaralyq, álsizdik! Osyndaı qaýipti ýaqytta konfetke maldanyp... ıAkýbenkoǵa burylyp bylaı dedim: - Sen be bulardy olja zatqa kórseqyzar etip tárbıelegen! Sóıtip minis atyma otyrdym da, júrip kettim. Olar bastary salbyrap uıalǵannan jerge kirip kete jazdady. Novosvınýhovoda júrgizilgen urysta osylaısha jeńiske jetken edik. Osy oqıǵadan keıin batalon qaıtyp olja zattardy kózsiz tarpa bas salmaıtyn boldy... Gýndılovıchtiń ekinshi batalony Holmnyń ózine deıin jetti. Alǵashqy qaqtyǵysty, shaıqasty qalaıda sátti ótkizý kerek, munyń ózi soldattyń rýhyn kóteredi. Soldat derevnıany jaýdan tartyp alǵan ýaqytta, ol nemisterdiń sheginip bara jatqanyn óz kózimen kórgen kezde qanattanyp, ózin jeńilmeıtindeı sezinip, alǵa senimmen umtylady. Kelesi erekshe urystarǵa Sokolovo jáne Borodınoda bolǵan urysty jatqyzamyn. Nemisterdiń túbirden soǵý deıtin taktıkalyq ádisi bar. Soǵysýshy jaq maıdandy buzyp ótkende, nemister negizgi kúshti alǵa ótkizip jiberedi. Túbirden soǵý dep taǵy da qaıtalap aıtamyn - bul nemisterdiń óte súıip qoldanatyn taktıkasy, bul soǵys isinde qundy qazyna bolyp tabylady. Ras, bul taktıkany burynda, ertede qoldanǵan, biraq bul ádis óziniń aty men qoldanylýy jaǵynan nemis tájirıbesinde ǵana júıege túsken. Men tarıhshy emespin, túbegeıli túrde dáleldeı almaımyn, biraq qalaı bolǵan kúnniń ózinde manevrdiń bul formasy taktıkadan strategııalyq oıǵa deıin alǵanda soǵys óneriniń qazynasy bolyp tabylady. Mamandyǵym nasıhatshy emes, ári jaqsyny nesine búgip jasyramyz. Myna jaǵdaıǵa obektıvti qaraıyq. Jaqsy degen nársege shyndyq turǵysynan qaraıyq, bizdiń áskerlerimiz maıdandy buzyp ótkende, nemister mundaı ádisin Harkov túbinde qoldanyp, túbirden soqpaq boldy, sóıtip bizge jaý basyp alǵan aýdanǵa tereńdep enip, tylda qımyldaýǵa múmkindik berdi. General Chıstıakovtyń artyqshylyǵy sol, ol nemisterdiń aram nıetin birden-aq ańǵara bildi. Sokolovo derevnıasyn nemister shyǵysqa qarsy soqqy berý úshin platsdarm retinde tegeýrindi túrde qorǵaýda, Kobylkıno derevnıasyn da shyǵystan qarsy soqqy berý úshin qatty qorǵaýda, ıaǵnı nemis komandovanıesi bizdiń naızadaı qadalǵan korpýsty ótkizip jiberip, sodan keıin qorshaýǵa alyp syǵýǵa tapsyrma alǵan. Sondyqtan da shyǵysta Kobylkıno, al batysta - Sokolovo derevnıalary úshin urys júrgizilýde. Buǵan deıin1077- polk urysqa kirgen joq edi, biraq endi general Chıstıakovtyń sheshimimen urysqa engizilip, onyń aldyna - Sokolovo derevnıasyn jaýdan tartyp alý mindeti qoıyldy. Podpolkovnık Shehtman minez-qulqynda bir jaqtylyq baıqalatyn, saýysqannan saq adam bolatyn. Men komandırdiń boıynda saqtyq pen batyldyq sııaqty qasıetter úılesimdi bolýǵa tıis dep sanaımyn. Onda saqtyq, ózimshildik basym túsip jatatyn. Ol bolsa úsh batalondy birdeı urysqa salǵan, alaıda bul ýaqytta 1073-polk Sokolovo derevnıasyn qoıa turyp, urysqa kirgen edi. Osy Sokolovo baǵyty úshin biz dushpanmen úsh táýlik boıy aıaýsyz arpalystyq. General Chıstıakov meni ózine shaqyryp aldy. Bul ýaqytta Gýndılovıchtiń batalony men aǵa leıtenant Klımenkonyń batalony 15 shaqyrymdaı jerde turǵan. Polktiń artıllerııasy da sonda. Sokolovo toby nege osynshama uzaq ýaqyt bógeldi? Sebebi nemister qosymsha kúsh, qarý-jaraq pen azyq-túlikti únemi jetkizip ústemelep turdy. Sokolovo derevnıasyn alý úshin qarý-jaraq, azyq-túlik jetkizip turatyn kúre joldy qaıtkende de qıyp tastaǵan jón, generalǵa nemisterdi jabdyqtap turǵan jol Troshkovo derevnıasyn basyp ótetindeı kórindi. 1075-polkke Sokolovonyń soltústik batys jaǵynan shyǵyp, Troshkovo derevnıasyn tańǵy saǵat 8-de dushpannan tartyp alý mindeti qoıyldy. General Chıstıakov tabıǵatynan aq jarqyn, er kóńildi, ádemi ázil-qaljyńy bar adam bolatyn. Ol meniń aldyma mindet qoıyp: - Eger jaýdan erteń tańǵy saǵat 8-de derevnıany tartyp alsań, onda men seni Sývorov dep ataımyn, - dedi. Shtabqa barlaý jasaýǵa tapsyrma berdim, polk (bir jarym batalon) ornynan qozǵaldy. Mavrıno derevnıasynan Sokolovoǵa deıin aınalanyń bári jalańash, ashyq. Qaraımyn, aspanda jaýdyń bes samoleti kórinedi. Polk bolsa, sappen ketip barady. Osy jerde este qalarlyq bir oqıǵa boldy. Muhamedııarov ekeýmiz sál kidirip qalǵan edik. Batalon qalyń qardy keship shubyra ketip barady. Myna ashyq alańda nege ekeni belgisiz polk turyp qalǵanyn kórdim. Mavrıno aýdanynda jaý samoleti aspanda aınala ushyp, shúıile bomba tastaýda. Bul saǵat 12-de bolǵan edi, tapa-tal tús, nemister tutas polkty jaıpap jiberýi múmkin. Asyǵa basyp polktiń artynan qýyp jettim. Muhamedııarov ana jaqta qalyp qoıdy. Ne bolyp qaldy? Sóıtsek, nemister alańdy mınalap tastapty. Men shtab bastyǵyna jan-jaqty barlaý júrgizýdi uıymdastyrýǵa buıryq bergenimde, ol bul iske bilikti adamdardy - saperlerdi, artıllerısterdi tartýy kerek edi. - Iá, joldas komandır, - deıdi, biraq biz eshnárse isteı almadyq, saperler joq bolatyn. Shtab bastyǵyn shaqyrdym. - Saperler barlaýshylardyń quramynda nege bolmady? Ol: - Mına izdeýshilersiz saperlerdi jiberý qaýipti, al mına izdeýshilerdi ınjenerlik qyzmet bastyǵy bermedi, - dep jaýap berdi. - Men ınjenerlik qyzmet bastyǵyn shaqyryp aldym, ol Danılovqa siltedi, al bul bolsa shtab bastyǵyna siltedi. Bir sózben aıtqanda, eshkim de kináli emes, al jaýyngerlerdiń tóbesinen naqty qaýip tóndi - jaý samoleti kórinse, polktiń bárin jýsatyp ketpek. Injenerlik barlaýdy qamtamasyz ete almaǵandaryna ashý-yzam kelip bylaı dedim: - Joldas shtab ofıtserleri, uıalmaısyńdar ma? Men sender úshin polkymdy qurban ete almaımyn! Osyndaı unamsyz oqıǵa bolǵan edi. Sońymyzda qalyp qoıǵan Muhamedııarov kelip jetti. - Shtab ofıtserlerine ne bolyp qalǵan? - Men olardyń jaýǵa barlaý uıymdastyrmaǵanyn aıttym. Mına nege jarylmaǵan deseńizshi, sóıtsek, qatty aıazdan mınanyń betki jaǵyna qalyńdaý muz turyp qalypty. Shtab - bul úlken istiń uıtqysy. General Panfılovtyń atyna jazǵan raportym kezdeısoq saqtalyp qalypty. Teksin oqyp bereıin. «Men burynǵy shtab qyzmetkeri jáne de búginde batalon komandıri retinde, myna aýyr urystardan keıin dana Engelstiń ofıtserler biliktiliginiń tómendigi dál shtab qyzmetindegideı esh nársede zııandy kórinisin tappas degen eskertýiniń mánin túsingen emespin. Shtab seni taǵdyr tálkegine qaldyrǵan ókinishti sátterde shtabty daıarlyǵy joq, bilimsiz komandırlermen tolyqtyrǵannan góri olardyń bolmaǵany durys ekendigin ómir tájirıbesinen kórdim. Shtabqa qatysty meniń tarapymnan aıtylǵan bul pikirdi dórekilik dep tapsańyz - ózimniń sózim úshin qandaı da jaýapkershilikti moınyma alamyn». Raport 1941 jylǵy noıabrdiń basynda jazyldy. Alaıda Panfılov maǵan bul úshin urysqan joq. Shtab basty uıymdastyrýshy, ol búldirse, bárin de kurtýy múmkin, sondyqtan meniń shtab ofıtserlerine jasaǵan qataldyǵym tym qatygezdeý kórinýi yqtımal, biraq basqasha isteý jón emes. Shtab óz mindetin nemketti atqarǵan eken, al áskerlerge alańnan ótý kerek, sondyqtan osylaı jasaýǵa týra keldi. Sokolovonyń soltústik-batysyndaǵy ormannyń ishinde jınaldyq. Rekognostsırovka degen áskerı termın bar. Onyń maqsaty ne? Jergilikti jerdi karta boıynsha zerttep, komandır alda urys bolatyn oryndy ózi baryp kórýge, onyń sıpatyn, dushpannyń ornalasý jaǵdaıyn baqylap, zerttep bilýge tıis, sodan keıin baryp qana qaı jaqtan soqqy berý, urys júrgizgen kezde qandaı manevr qoldaný kerektigin sheshedi. Shyǵarma Ádebı KZ portalynan alyndy Jalǵasy bar