Azyn-aýlaq qarajatty qaıda salýǵa bolady – qarjy konsýltantymen suhbat
- Qazirgi ýaqytta naryqtyń turaqsyz ekendigi belgili. Osynaý turaqsyzdyqty qalaı baǵalaısyz jáne aldaǵy 1-2 jylǵa qandaı boljam jasaısyz?
- Kez kelgen boljam qansha jerden kásibı maman bolsańyzda da, 50/50 yqtımaldyqpen shyndyqqa aınalady. Eger naryqty qysqa ǵana merzimniń ishinde boljaý múmkin bolsa, onda kóp adam óte jyldam baıyp shyǵa keler edi. Tipti, yqtımaldyq 55/45 araqatynasynda bolǵan kúnniń ózinde utylystan góri utys múmkindigi joǵary. Muny eshkim de jasaı almaıdy. Boljam jasaýdyń qajeti joq, tek túrli stsenarııge daıyn bolǵan jón. Bul - ınvestıtsııa salýdy endi bastaǵan nemese azdaǵan álde birshama tájirıbesi bar adamǵa keńes. Qazirgideı jaǵdaı, ıaǵnı pandemııa barynsha jıi bolady. Ortasha eseppen árbir 7 jyldyń tóńireginde qaıtalanyp turady. Biraq, ár ýaqytta da jańalyq aqyrzaman kelgendeı qubylady. Naryqtan eshteńe joǵalmaıdy, tek turaqsyz kompanııalar ketedi. 2018 jylǵa deıin bári krıptovalıýta jaıynda aıtty. Al, koronavırýs pandemııasy kelgennen keıin, 2021 jyldan bastap «Tesla», amerıkalyq naryq jáne basqalary jaıynda aıta bastady. Demek, haıp jasalyp, kópirshik jarylady jáne de bul qalypty dúnıe. Ýaqyt ózgeredi ári mundaı ýaqytta naryqtan biliksizder ketedi.
Belgili bir oqıǵaǵa daıyn bolý úshin ne isteý kerek? Ártaraptaný qajet. Aqshanyń barlyǵyn birden bir ǵana baǵytqa ne bir ǵana aktsııaǵa salmaǵan jón. Aıtalyq, sizde aktsııa portfeli - 25, altyn – 25, oblıgatsııa – 25 jáne taǵy bir baǵytta 25 paıyz bar delik. Demek, siz bir aktsııaǵa ǵana baılanyp otyrǵan joqsyz. Ádette, bir baǵyt quldyraǵanda ekinshisi óse bastaıdy. Mysaly, soǵystyń kesirinen, altyn, munaı, kúmis túrindegi shıkizat, jyljymaıtyn múlik baǵasy kóterilip ketti. Qazir qymbattap jatqannyń bárin ınflıatsııadan qorǵanys deýge bolady, ıaǵnı ınflıatsııa týyndaǵanda shıkizat satyp alamyz, sodan taýar qymbattaı túsedi. Ekonomıka jolǵa túsip, joǵary kóterile bastaǵanda aktsııalar satyp alamyz. Tehnologııa damyǵanda krıptovalıýta satyp alýǵa den qoıamyz. Endeshe, bul - kúıreý, retsessııa nemese qandaı da bir úlken daǵdarys emes. Bul - naryqty qaıta teńgerý jáne tabysty kompanııalardy ǵana qaldyrý úshin ýaqytymen júrýi tıis oqıǵa desek bolady. Ártaraptandyrý bizdi qorǵaıdy ári barynsha jaqsy tabys ákeledi. Al, uzaqmerzimdi keleshekte bul mol kiriske aınalady. Eger siz tabysty kompanııalardyń baǵasynyń quldyraǵanyn baıqasańyz ári aktsııalaryn tómen baǵamen satyp alsańyz - óte tıimdi.
- Bıtkoın ne bolyp jatyr? Quny áli quldyrap kele me?
- Bıtkoın paıda bolǵan sátten bergi jaıt áli de qaıtalanyp keledi. Ár ýaqytta da ol shyrqaý shegine jetkennen keıin 70 paıyzǵa deıin qulaıdy. Alǵash ret mundaı jaıt bıtkoın shamamen 10-20 dollar turǵan kezde boldy. Sol kezde 6 dollarǵa deıin qunyn joǵaltty-aý deımin. Kelesi joly ol 1 myń dollarǵa deıin kóterilip, 400 dollarǵa, odan soń 19 myń dollardan 3 myń dollarǵa quldyrap ketti. Bul - sanmen alǵanda óte úlken quldyraý sanalady. Qazir ol 60 myń dollardan 18 myńǵa deıin qulady. Osyndaı jaıt bolyp jatyr jáne bul bıtkoınnyń nasharlyǵynan emes. Adamdarda qorqynysh paıda boldy jáne olar sata bastady. Boıyńyzdy qorqynysh bılegende odan qutylyp, qaraqumyq pen dárethana qaǵazyn satyp alǵyńyz keledi.
- Qazaqstan úshin tsıfrlyq teńge engizý neni bildiredi?
- Bul másele áli de damytylyp jatyr. Biraq, siz nelikten Kaspi-ge kóshkenimiz jaıly oılanyp ta kórgen joqsyz. Erterekte qaǵaz aqshamen, tıynmen tólem jasaıtynbyz. Al, qazir dúkenderde artyq tólegen aqshańyzǵa qaıtarym jasamaıdy. Óıtkeni, tikeleı aýdarym jasaısyz. Bul óte yńǵaıly, komıssııa, eshqandaı shekteýler joq. Al, basqa bankterdi qoldanǵan kezde belgili bir qıyndyqtar, onyń ishinde komıssııa týyndaıdy.
Tsıfrlyq teńge –valıýtany damytýdyń kelesi kezeńi. Ony qadaǵalap otyrýǵa bolady. Máselen, sizdiń kompanııańyz, jeke kásipkerligińiz nemese jaýapkershiligi shekteýli seriktestigińiz bar delik. Onda sizde óte kóp qujattamalar bolady. Esep-qısap tapsyryp, salyq, saqtandyrý tóleýińiz qajet. Tsıfrlyq teńge kómegimen munyń bárinen jaltara alasyz. Tranzaktsııa tarıhy da qoljetimdi bolady. Buǵan qosa, bul jalǵan aqshadan qosymsha qorǵanys ta. Internetsiz-aq tólem jasaý múmkindigin alasyz, ıaǵnı barynsha qolaıly bola túsedi. Tsıfrlyq teńge áli de ázirlený satysynda bolǵanymen, onyń qoldanylý aıasy keń. Ol ulttyq valıýta men krıptovalıýta arasyndaǵy býdanǵa aınalmaq. Degenmen, memleket tarapynan oǵan baqylaý da, qadaǵalaý da bolady. Aıta keterligi, Qazaqstan qarjy tehnologııasy boıynsha TMD elderi arasynda birinshi orynda tur. Grýzııa nemese Túrkııada áli kúnge deıin qolma-qol aqshamen tólem jasalady. Aýdarym jasaı salý joq. Tipti, keı jerlerinde karta da qabyldamaıdy.
- Tsıfrlyq teńgeni engizý eńbek naryǵyna áser ete me?
- Tsıfrlyq teńgeniń eńbek naryǵyna qandaı da bir qatty áseri bola qoıady dep oılamaımyn. Ol kásiporyndardyń, qadaǵalaýshy, salyq organdarynyń jumysyn jeńildetedi jáne barynsha ashyq, jyldam bola túsedi. Tsıfrlyq teńgeni engizý qarjy dırektorlaryna, býhgalterlerge júktemeni azaıtýy da múmkin. Biraq, valıýtanyń qandaı qyzmeti bolatyndyǵyn, qandaı qyzmeti bolmaıtyndyǵyn áli bilmeımiz. Qalaı desek te, ІT mamandaryna suranys munan da arta túsedi.
- Aqshany qandaı valıýtada saqtaǵan durys?
- Ártúrli. Valıýta – tek teńge, dollar nemese rýbl emes. Bireýler aqshasyn páter túrinde saqtaıdy, ıaǵnı jyljymaıtyn múlik satyp alady. Óıtkeni, teńgege senbeıdi. Endi bireýler altyn satyp alady jáne ol da valıýta sanalady. Onymen de tólem jasaýǵa bolady. Endi bireýler aktsııalar alady. Demek, eger sizge aqshany saqtaý qajet bolsa ári uzaq ýaqyt ony kádege jaratpasańyz, onda eń durysy - qundy qaǵazdar, aktsııalar men oblıgatsııalar, fıýcherster men krıptovalıýta satyp alǵan jón. Biraq, eger sizge qarajat jyl ishinde qandaı da bir shyǵyndardy tóleýge qajet bolsa, onda eń durysy - depozıt ashyp, soǵan salý kerek. Teńgeni dollarǵa, odan keıin qaıtadan teńgege aýystyrý shyǵyn. Jalaqyny alǵan soń dollarǵa aınaldyrý, odan keıin tamaq satyp alýǵa, kommýnaldyq shyǵyndardy tóleýge qaıtadan teńgege almastyrý - aqymaqtyq.
Jalpy, berer keńesimiz – ártaraptandyrý. Ádette, naryqta dúrbeleń bastalǵanda teńge de, dollar da qunyn joǵaltyp, altyn, oblıgatsııalar qundy bola túsedi. Al, bári qaıtadan tynyshtalǵanda altyn qunyn joǵaltyp, dollar kóteriledi. Bul - dınamıkalyq protsess jáne barlyǵy da sizdiń paıda tabý, saqtaý ne bolmasa qorǵaýda bolǵyńyz kelgenine baılanysty.
- Azyn-aýlaq qarajatty qaıda salýǵa bolady?
- Qazir bári tsıfrlandyrylǵan, telefondaǵy qosymshalarda tur. Aıtalyq, burynyraq depozıt ashý úshin keminde 20 myń teńge qajet bolsa, qazir 1 myń, tipti keı bankterde 100 teńgemen de ashýǵa bolady. Óıtkeni, sizdi tirkeýdiń, ýaqyt shyǵyndaýdyń, depozıt ashýmen aınalysatyn qyzmetkerdiń jumysyna aqy tóleýdiń esh qajeti joq. Demek, buryn shyǵyn kóp bolatyn. Qazir munyń bárin adam emes, telefondaǵy qosymsha jasaıdy. Soǵan oraı, komıssııa da joq. Azyn-aýlaq qarajatqa ne satyp ala alamyn? Halyk Bank aktsııasynyń 1 danasy 114 teńge turady. Eger sizde 114 teńge bolsa, onda ony aktsııaǵa sala alasyz ba? Jaýap – ıá. Al, eger Tesla aktsııasyn satyp alǵyńyz kelse, onda keminde 700 dollaryńyz bolýy qajet. Shekteý joq. Burynyraq brokerler derbes jumys istep komıssııa alatyn. Olarǵa 5 myń nemese 50 myń dollardan tómen aqshasy bar adammen jumys isteý tıimsiz edi. Qazir eshqandaı shekteý joq. Tipti, altynnyń ózin telefon arqyly satyp alýǵa bolady.
- Qazaqstanda qarjy konsýltanttaryna suranys artty ma?
- Adamdardyń jalaqysynyń qysqarýyna baılanysty qańtar aıynan konsýltanttarǵa suranys tómendedi. Ortasha eseppen aıtyp otyrmyn. Óıtkeni, óndiris toqtap qaldy ári keıbir kompanııalar jalaqynyń ózin tóleı almady. Buǵan qosa, belgili bir sheteldik, onyń ishinde reseılik taýardyń quny artty. Adamdardyń boıynda úreı paıda bolyp, barynsha únemdeý rejımine kóshe bastady. Olar dál qazirgi sátte qarjy konsýltantynyń keńesi qajet emes dep sanaıdy.
- Qazaqstandaǵy bilim alý depozıti senimdi dep sanaısyz ba?
- AQYL depozıti jaıynda aıtyp otyrǵan shyǵarsyz. Ony bilim alý maqsatynda ǵana paıdalanýǵa bolady. Eger ony maqsatqa saı paıdalanbasańyz, onda jyl saıyn túsip turǵan 5 paıyz syıaqydan da qaǵylasyz. Depozıt senimdi me? Iá, ol memleket tarapynan saqtandyrylǵan. Al, eger siz bul qarajatty basqa maqsatqa jaratsańyz, onda joq. Bul aqshany ózińizde ınvestıtsııalaýyńyzǵa bolady. Jalpy, sizdiń aqshańyzdy bank alady. Al olar ony ne isteıdi? Bankte ol kóbeıedi, ıaǵnı sizdiń ornyńyzǵa olar aqshany bırjaǵa jiberedi. Túsken aqshanyń basym bóligin alyp, sizge 5 paıyzyn beredi. Bar bolǵany sol ǵana. Al, eger siz depozıtińizdi basqa maqsatqa paıdalanatyn bolsańyz, onda sol 5 paıyz syıaqydan da qaǵylasyz. Osy ýaqyttyń ishinde bank aqshańyzdyń esebinen paıda tabady. Bankter osylaı jumys isteıdi.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!