Azyq-túlik qymbattaýyna ne sebep – sarapshylar pikiri
Osyǵan baılanysty el úkimeti daǵdarysqa qarsy azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýdiń ortamerzimdik josparyn bekitti. Bul sharalar naryqty naqty ónimmen qamtyp, azyq-túliktiń fızıkalyq jáne ekonomıkalyq qoljetimdiligin jáne tamaq ónimderiniń qaýipsizdigin qamtamasyz etpek. Elimizde azyq-túlik qymbattaýyna ne sebep bolyp otyr? Tamaq ónimderiniń baǵasyn retke keltirý úshin qandaı sharalardy qolǵa alý qajet? Osy sekildi saýaldarǵa jaýap alý úshin ekonomıst sarapshylardyń pikirin bilgen edik. Tolyǵyraq QazAqparat sarapshysynyń materıalynan oqı alasyzdar.
Qaı ónimderdiń baǵasy ósti?
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetinshe, 2022 jylǵy naýryzda ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda azyq-túlik taýarlary 15,4% qymbattaǵan. Atap aıtsaq, qant – 33,2%–ǵa, kókónister – 23,4%–ǵa, kartop – 14,6%–ǵa, jemister - 9,3%-ǵa, sary maı - 6,7%-ǵa, jarma - 6,3%-ǵa, jumyrtqa – 5,2%–ǵa, kúrish – 4,3%–ǵa, et jáne qus eti - 3%-ǵa, shujyq, kondıterlik ónimder - 2,7%-dan, kúnbaǵys maıy - 2,5%-ǵa qymbattaǵan.
Sonymen qosa turmystyq tehnıkaǵa – 13,5%, jýý jáne tazalaý quraldaryna – 5%, qurylys materıaldaryna, jeke paıdalaný taýarlaryna – 3,8%–dan, avtomobıl – 3,2%, farmatsevtıka ónimderine - 1,7%, kıim jáne aıaq kıimge - 1,6% baǵa ósimi boldy. Turǵyn úı – jaılarǵa qyzmet kórsetý jáne jóndeý boıynsha qyzmetter 4,4%–ǵa, qoǵamdyq tamaqtandyrý – 3,9%-ǵa, densaýlyq saqtaý - 3,5%-ǵa, shashtaraz ben jeke qyzmet kórsetý oryndary -1,6%-ǵa ósti. Taksıde jol júrý 2%–ǵa, qalaaralyq avtobýs - 1,3%-ǵa qymbattady.
Sonymen qatar eldegi ınflıatsııa bir aıda 8,7 %-dan 12 %-ǵa deıin ósti. Inflıatsııaǵa eń kóp úles qosqan azyq-túlik taýarlary boldy, olardyń baǵasynyń ósýi 10%-dan 15,4 %-ǵa deıin jedeldedi. Naqtyraq aıtsaq, bir aıda ınflıatsııa 5,8 %-ǵa ósti.
Baǵanyń ósýine ne sebep?
Qazaqstandyqtar azyq-túlik baǵasynyń sharyqtap ketkenine shaǵymdanyp jatyr. Mamandardyń pikirinshe, jyl basynda taýar baǵasy qańtar oqıǵasynan keıin azyq-túlik jetkizýdegi qıyndyqtarǵa baılanysty ósken bolsa, aqpannyń aıaǵy men naýryzdyń basynda baǵanyń ósýine Ýkraınadaǵy geosaıası daǵdarys sebep bolǵan.
Kórshi elderde, sonyń ishinde Reseıde azyq-túlik ınflıatsııasy jyldyq mánde naýryz aıynda 18%-ǵa, al Ózbekstanda 14,5%-ǵa jetken. Sondaı-aq azyq-túlik baǵasynyń ósýi Eýropa elderinde de baıqalyp otyr. Frantsııada ınflıatsııa rekordtyq kórsetkishke - jyldyq mánde 5,1% jetken.
Osy oraıda sarapshylar azyq-túlik qymbattaýynyń sebebi men baǵany retteý múmkindikteri, Reseıge salynǵan sanktsııalardyń elimizdegi azyq-túlik taýarlarynyń baǵasyna áseri jóninde aıtyp berdi. Ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty, qarjy salasynyń mamany Baýyrjan Ysqaqov baǵanyń ósýine ártúrli faktor áser etkenin atap ótti. Sonyń biri - taýar men qyzmet kórsetýdiń ımportpen tikeleı baılanysty bolýynda.
«Baǵanyń ósýine eń birinshi áser etetini - eldegi taýarlardyń úles salmaǵy. Eger biz ózimizge qajetti taýarlar men qyzmetterdi otandyq kásiporynnan alatyn bolsaq, baǵany retteýge múmkindik bolar edi. Memleket túrli sýbsıdııa nemese jeńildetilgen nesıe berý arqyly áser etip, baǵany ustaı alady. Alaıda biz ózimizdiń ishki suranysymyzdy tolyqqandy qamtamasyz ete almaǵandyqtan, qajettilikti syrtqy memleketterdiń taýarymen qamtý qalypty jaǵdaıǵa aınalyp ketken. Bul oraıda memleket eshqandaı qaýqar kórsete almaıdy», - dedi sarapshy.
Al tanymal qarjy sarapshysy Rasýl Rysmambetov elde óndiriletin azyq-túlik pen taýarlardyń baǵasy nege aspandap ketti degen saýalǵa logıstıka qyzmeti men saqtaý qoımalarynyń sapasyzdyǵy sebep bolǵanyn aıtty. Sondaı-aq ol baǵany tejeý tyǵyryqtan shyǵar jol emes ekenin de atap ótti.
«Naýryz aıynda Ýkraınadaǵy qaqtyǵystyń áserinen taýarlardy jetkizý baǵasy ósedi dep boljandy. Kútkenimizdeı, baǵa aıtarlyqtaı ósti. Teńgemiz quldyrady. Importtyq taýarlar dollarǵa satyp alynǵandyqtan, qymbatqa satyldy. Osyǵan baılanysty baǵanyń ósýi ınflıatsııanyń ósýine áser etti. Sondaı-aq biz taýardyń 90-100%-yn shetelden satyp alamyz. Tipti ózimizde óndiriletin keı ónimderdiń aıtarlyqtaı úlesin ózge elderden alamyz. Sebebi bizde birinshiden, logıstıka qyzmeti sapasy nashar jáne azyq túlikti saqtaý qoımalary jaramsyz. Ekinshiden, bıznes taýardy qymbat baǵaǵa eksporttaý nemese arzan baǵada naryqta qalý degen tańdaý aldynda tur. Sondyqtan, árıne, Qazaqstan kóbine eksportqa shyǵarady. Kóp jaǵdaıda kompanııalarǵa taýaryn ishki naryqqa shyǵarǵannan, syrtqa satqan tıimdirek. Bul jerde bıznes ıesi ózine tıimdi joldy tańdaıdy. Óıtkeni bıznes bir ǵana adam emes, úlken ujym jumysy ekenin eskerý kerek», - dedi ol.
Eske salaıyq, áleýmettik mańyzy bar azyq-túlik taýarlarynyń tizbesine birinshi sortty bıdaı uny, odan jasalǵan nan, rojkı, qaraqumyq jarmasy, tazartylǵan kúrish, kartop, ashana sábizi, pııaz, qyryqqabat, qant – qumsheker, kúnbaǵys maıy, sıyr eti, taýyq eti, maılylyǵy 2,5% pasterlengen sút, maılylyǵy 2,5% aıran, sary maı, taýyq jumyrtqasy, ac tuzy, maılylyǵy 5-9% súzbe kiredi.
«Otandyq kásiporyndarǵa arnalǵan baǵdarlama qabyldaý qajet»
Sarapshylardyń aıtýynsha, qymbatshylyq álemdegi geosaıası jaǵdaı rettelmeıinshe, jalǵasa bermek. Tek jaz, kúz aılarynda maýsymdyq jemis-jıdekter men kókónister shyǵyp, baǵa turaqtalýy múmkin. Atalǵan áleýmettik mańyzy bar azyq-túliktiń 19 túrin de óz elimizde shyǵarýǵa bolady.
«Qazirgi tańda baǵany turaqtandyrý jumystary júrip jatyr. Alaıda baǵa qaıta qalpyna keletinine kúmánim bar. Óıtkeni Ýkraınadaǵy qaqtyǵys qashan ári qandaı jaǵdaıda aıaqtalatyny belgisiz. Sanktsııalar tez alyna ma, joq pa, osy ahýal tipti birneshe jylǵa sozyla ma, joq pa - ony da eshkim bilmeıdi. Qazir jalpy búkil álemde azyq-túlik qymbattap jatyr», - dedi Rasýl Rysmambetov.
Ekonomıst Baýyrjan Ysqaqov elde óndiriletin otandyq ónimniń qymbattaýyn bylaısha túsindiredi. Onyń aıtýynsha, ónim óndirý úshin qajet zattar shet elderden ákelinedi.
«Inflıatsııa ósimi shegine jetken joq. Áli de ósedi dep aıtýǵa bolady. Máselen, jumyrtqa otandyq qus fabrıkalarynda óndirilip, ári oǵan memleket tarapynan sýbsıdııa berilip otyrsa da, biz osy salany áli retteı almaı otyrmyz. Óıtkeni qajetti tyńaıtqyshtar, jem-shóp, onyń azyǵy qymbattaǵandyqtan, jumyrtqa óndirýshilerdiń baǵany ósirmeýden basqa sharalary joq. Sol úshin keshendi jumys istelýi kerek. Ónim óndirýge qajet bir ǵana zattyń ózindik quny qymbat kelgendikten, otandyq ónimdi de qymbattatýǵa májbúr. Óıtkeni fabrıka bolǵandyqtan, jumyskerlerine aılyq berýi kerek. Otandyq kásiporyndarǵa arnalǵan baǵdarlama qabyldaý qajet. Sýbsıdııa nemese paıyzsyz nesıe degen túsinik bar. Álem elderinde 0,01%-ben kásiporyndarǵa nesıe beredi. Qaıtarymdy nesıeler, biraq paıyzdyq mólsherlemesi óte tómen. Mine, osyndaı jeńildikterdi jasaıtyn bolsa, ár salaǵa qoldaý kórsetýge múmkindik bar dep oılaımyn», - dedi Baýyrjan Ysqaqov.
Sondaı-aq ol óńirlerdegi turaqtandyrý qorynyń jumysyn jandandyrý qajettigin atap ótti.
«Qazirgi tańda memleket tarapynan búkil oblysqa beriletin turaqtandyrý qorynyń qarajaty oblystyń 8-10%-yn ǵana qamtamasyz etedi. ıAǵnı az halyqqa kómektesýge múmkindik bar. Osy qarajatty kem degende 50%-ǵa deıin kóterip, turaqtandyrý qoryn arzan azyq túlikpen qamtamasyz etý arqyly ınflıatsııanyń aldyn alýǵa múmkindik bar. Odan keıin árıne jumys oryndarynyń ashylýyn qamtamasyz etýimiz kerek»,-dedi ol.
Azyq-túlik taýarlarynyń baǵasyn qadaǵalaý
Memlekettik kirister komıteti áleýmettik mańyzy bar azyq-túlik taýarlary jáne tas kómirdi baqylaıtyn pılottyq jobany iske qosty.
Sondaı-aq Úkimet otyrysynda QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Erbol Qarashókeev bıyl azyq-túlik taýarlaryn shyǵaratyn 33 ınvestıtsııalyq joba iske qosylatynyn málimdedi. Onyń aıasynda 7 et kombınaty, 10 sút óńdeý zaýyty, 10 qus fabrıkasyn salý jáne keńeıtý boıynsha joba jáne 165 myń gektar aýmaqta 6 baqsha salý josparlanǵan.
«Jalpy 2022 jylǵa 33 ınvestıtsııalyq jobany iske asyrý josparlanǵan. Bul jobalar respýblıkanyń 13 óńirinde jalpy somasy 38 mlrd teńgege iske asyrylady. Nátıjesinde 1,7 myńnan astam jumys ornyn qurý josparlanǵan. Importty almastyrý jónindegi is-sharalar aıasynda mynadaı júıeli sharalar qabyldanatyn bolady: 23,6 mlrd teńge somasyna jobalardy qarjylandyrý, ınfraqurylymdy damytý, 6 mlrd teńge kóleminde ınvestıtsııalyq salymdardy sýbsıdııalaý jáne ónim sapasyn baqylaýdy kúsheıtý», - dedi Erbol Qarashókeev.
Mınıstrliktiń málimetinshe, elde azyq-túliktiń jetkilikti qory bar. Buǵan deıin áleýmettik mańyzy bar ónimderdiń qory 1,4 mln tonna shamasynda ekendigi jarııalanǵan. Al bıdaıdyń qory 6,4 mln tonna shamasynda. Azyq-túlik qory kún saıyn tolyqtyrylyp, jańartylyp otyratyny da aıtylǵan bolatyn.
QR Ulttyq bankiniń tóraǵasy Ǵalymjan Pirmatov Ulttyq bankte ótken baspasóz máslıhatynda azyq-túliktiń álemdik baǵasy bıyl da jáne 2023 jyly da joǵary deńgeıde qalady dep boljanyp otyrǵanyn aıtty.
«Syrtqy sektorda ınflıatsııanyń jahandyq deńgeıde ósýi úzdiksiz jalǵasyp keledi. Onyń artýyna azyq-túliktiń qymbattaýy da aıtarlyqtaı áser etedi. Bıyl naýryzda azyq-túlik baǵasynyń ındeksi 1990 jyldan beri eń joǵary deńgeıge jetkeni aıtyldy. Ótken jyly azyq-túliktiń baǵasy 33,6%-ǵa ósti. Azyq-túliktiń álemdik baǵasy bıyl da jáne 2023 jyly da joǵary deńgeıde qalady dep kútilýde. Azyq-túlik pen shıkizat naryǵynda suranys pen usynys arasynda dısbalans baıqalady. Buǵan geosaıası jaǵdaı, tyńaıtqyshtardyń joǵary baǵasy, sondaı-aq taýardy jetkizýge qatysty problemalar sebep bolyp otyr», - dedi ol.
Sondaı-aq Ulttyq bank tóraǵasy bıyl jahandyq ınflıatsııa joǵary bolyp qala beretinin jetkizdi. Onyń málimetinshe, damyǵan elderde ınflıatsııanyń ósýi boıynsha boljamdyq kórsetkish 3,9%-dan 5,7%-ǵa deıin, al damýshy elderde – 5,9%-dan 8,7%-ǵa deıin artady.
Qoryta kele, qazirgi tańda sáýir aıyndaǵy taýarlardyń baǵasyna qatysty tolyq derek joq. Degenmen 1 sáýir men 12 sáýir aralyǵynda áleýmettik mańyzy bar azyq-túlik taýarlaryna tikeleı memleket baqylaıtyn jáne retteıtin baǵalar taǵy 1,8%-ǵa, al jyl basynan osy kúnge deıin 13,4%-ǵa artqan. Sarapshylardyń aıtýynsha, teris dınamıka áli de jalǵasady. Alaıda azyq-túlik baǵasynyń rekordtyq ósimi tek Qazaqstanda emes, búkil álemde baıqalyp otyrǵanyn eskergen jón.
Venera Jolamanqyzy