Azamattarynyń ózekti aqparatqa qoljetimdiligin qamtamasyz etken memleket qana ınnovatsııalyq ekonomıkany damyta alady - Májilis depýtaty Murat Ábenov
Osy oraıda Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtaty, «Nur Otan» fraktsııasynyń múshesi Murat Ábenov QazAqparat tilshisine suhbat berip, kókeıdegi oılarymen bólisti. Parlamentshi ǵalamtor álemindegi Qazaq eliniń úlesi, memlekettik tildi qoldanýdaǵy oryn alǵan kemshilikter týraly aıtyp berdi. Sondaı-aq óz usynystaryn da alǵa tartty.
- Murat Abdýlamıtuly, jýyrda ǵana Parlament Palatalarynyń birlesken otyrysynda Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev óziniń dástúrli Joldaýyn jarııa etti. Joldaýdan qandaı oı túıdińiz?
- Men bir ǵana másele tóńireginde oı-pikirimdi bildireıin. Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev «Áleýmettik-ekonomıkalyq jańǵyrtý - Qazaqstan damýynyń basty baǵyty» atty Qazaqstan halqyna bıylǵy Joldaýynda halyqtyń kompıýterlik saýattylyǵyn arttyrý men Elektrondyq úkimetti damytý, onyń ishinde 2012 jyldyń sońyna deıin áleýmettik mańyzy bar memlekettik qyzmetterdiń 60 paıyzyn jáne lıtsenzııalardyń barlyq túrlerin elektrondyq formatqa kóshirý basym mindetterdiń biri retinde atap ótti.
Qazaqstandaǵy búgingi kúngi aqparattyq-kommýnıkatsııalyq tehnologııalar salasynyń jaǵdaıy Elbasynyń atalǵan tapsyrmalaryn oryndaýǵa múmkindik beredi. Sońǵy kezderi ınternet jelisiniń jyldamdyǵy men sapasy jáne ony paıdalanýshylardyń sany artyp, turǵyndardyń kompıýterlik jabdyqtarmen qamtamasyz etilýi óse túsýde, sonymen qatar bul salada kóptegen jańa jobalar paıda bolýda. Qazaqsha vıkıpedııa da Úkimettiń qoldaýynyń arqasynda jaqsy damý ústinde.
Osy sharalar arqasynda sońǵy kezde qala men aýyl arasynda turǵyndardyń aqparattyq-kommýnıkatsııalyq tehnologııalardy paıdalaný, ınternetke qoljetimdiligi boıynsha «aqparattyq teńsizdik» azaıýda.
Degenmen, til negizinde «aqparattyq teńsizdik» saqtalýda. Respýblıkada qazaq tildi mektepterde oqýshylardyń basym bóligi bilim alsa da, «aqparattyq teńsizdikti» joıý baǵytyndaǵy qabyldanyp jatqan memlekettik sharalar jetkiliksiz deńgeıde.
- Búgingi tańda ǵalamtorǵa úńilmeıtin jan joq. Siz sońǵy jyldary aqparattyq tehnologııany damytý jóninde únemi oı-pikir bildirip júrsiz. Osy salanyń jan-jaqty qanat jaıýy úshin qandaı is-sharalardy júzege asyrý qajet?
- Azamattarynyń ózekti aqparatqa, jańa bilimderge qoljetimdiligin qamtamasyz etken memleket qana ınnovatsııalyq ekonomıkany damyta alady. Eger de jetkilikti deńgeıde azamattarǵa qajetti bilimderdi taýyp, ony paıdalana alatyn jaǵdaı bolmasa, zamanýı ındýstrııalyq joba, kóp mılllıardtaǵan ınvestıtsııalar men jańa tehnologııalardan paıda joq.
Statıstıka málimetterine súıensek, elimizde qazaq tilin biletin azamattardyń sany óse túsýde. Jaqyn jyldary bul kórsetkishti 95 paıyzǵa jetkizý jóninde josparlar bar. Búginniń ózinde mektepterdiń 80 paıyzy qazaq nemese aralas mektep. Memlekette barlyq oqýshylardyń ¾ qazaq tilin meńgergen jáne olardyń kópshiligi úshin qazaq tili - aqparat alýdyń negizgi tili. Eger de ár 9 aı saıyn tutynylatyn aqparattyń kólemi 2 esege ósip otyratynyn eskersek, dástúrli kitaptar aqparatqa degen suranysty óteı almaıtyny túsinikti, bul jerde jańa tehnologııalar men ınternetsiz qıynǵa soǵady. Biz sońǵy kezde ǵalamtor qoldanýshylary sanynyń ósýi men mektepterdiń kompıýterlermen jabdyqtalýynyń jaqsarýy týraly jeńimpazdyq málimdemeler jasaýǵa áýes bolyp kettik. Árıne, bul mańyzdy, biraq bul aqparatqa qoljetimdiliktiń «tehnıkalyq» sharty ǵana.
Biz sheshetin eń basty másele - ınternette qazaq tilinde qajetti kólemde jáne sapada aqparattyń (kontenttiń) bolýy.
Qazaq tilindegi aqparattyń (kontenttiń) jetkiliksizdigi, qoldanystaǵy veb-resýrstar sapasynyń tómendigi jáne básekege qabiletsizdigi týraly aıtyp óteıin.
Biz birneshe márte jáne birneshe jyldan beri qazaq tilindegi aqparatty qoldaý úshin memleket tarapynan qarajat bólip kelemiz.
Degenmen, Qaznette qazaq tildi saıttar sany múshkil halde. Oǵan dáleldi https://kzindex.kz saıtynyń «KZ domendik zonasynda ınternet-resýrstardyń fonetıkasy» bóliminen taba alamyz.
Saraptama nátıjesi qandaı?
2012 jylǵy 1 qańtardaǵy jaǵdaı boıynsha «KZ» domendik aımaqta ınternet-resýrstar kelesi statıstıkany kórsetedi:
orys tilinde - 32 689 saıt (79,6%),
aǵylshyn tilinde - 4 550 saıt (11,0%),
qazaq tilinde - 3 822 saıt (9,3%).
Kórip otyrsaq, «KZ» aımaǵynda qazaq tilindegi saıttar sany 10 paıyzdan da az, bizdegi «KZ» aımaǵynda jasalǵan aǵylshyn tilindegi saıttardan da az. Eger de bizdiń elde, bizdiń domendik aımaqta memlekettik tilde veb-resýrstardy damytýǵa jaǵdaı jasalmasa, qaı jaqta olar damı alady? Jáne de qazaqsha aqparatty jasaýǵa bólingen qarjy qaıda jumsalyp jatyr?
Internettegi qazaq tiliniń álsizdiginiń taǵy bir dáleli. Qazaqstandyq veb-resýrstar reıtıngisin anyqtaıtyn https://zero.kz saıtynda tanymal «ondyqty» aıtpaǵanda, «jıyrmalyqqa» kiretin birde-bir qazaq tildi saıt joq.
- Nelikten?
- Bıýdjet qarajaty esebinen qazaqsha kontentke qoldaý kórsetý úshin arnaıy mekeme qurdyq. Júzdegen mıllıon qarajat bóldik. Tanymal bolǵan sol saıttar qaıda? Bizdiń kaztıýb qaıda? Zańdy túrde otandyq fılmderdi qaıdan kóremiz, qazaq mýzykasyn qaıdan tyńdaımyz, ana tilimizde kitaptardy qaıdan oqımyz? Túsinikti tilde aqparat joq bolsa, qazaq tildi azamattarǵa ınternetke shyǵýdyń ne qajeti bar?
Qazaq tilinde kontent qaıdan bolady, eger de biz ony kópshilikke jasaýdy úıretpesek? Kontenttiń basty kózi - ol ınternette jumys isteýge mashyqtanǵan qoldanýshylar. Osyndaı azamattar kóp bolsa, kontent te kóp bolady.
- Problemanyń bir ushy qaıda jatyr dep oılaısyz?
- Bizdiń basty problema - turǵyndardyń kompıýterlik saýattylyǵynyń tómendigi. Olardyń qataryna mektepte ınformatıkany oqymaǵan eresek adamdar sanatyn qosý ádeti qalyptasqan. Mektep oqýshylary men orta arnaýly jáne joǵary oqý oryndarynyń stýdentterin birden kompıýterlik tehnologııalardy jaqsy túsinetinder qataryna jatqyzamyz.
Biraq jaǵdaı ondaı emes. Mektepter áldeqashan zaman talabynan qalyp qoıdy. Eger de oqýshylardy kompıýterge birinshi ret 7 synypta otyrǵyzsaq, olardan ne kútýge bolady? Oqý baǵdarlamasy solaı. Jáne sabaq aptasyna bir ret. Buǵan qosa aýyldyq jerlerde balalarǵa mektepten basqa orynda monıtordyń aldynda otyrý múmkindigi joq. Oqýshylar kompıýterdi qalaı qosý jáne óshirý jattyǵýlaryn 13 jasynda ǵana úırenedi. Mekteptegi ınformatıka pániniń baǵdarlamasy óte eskirgen. Áli sol Visual Basic pen «Paskal» tóńireginen shyǵa almaı júrmiz. Mekteptiń 11 jyldyq baǵdarlamasynda ǵalamtormen, e-poshtamen, aýdıo, foto, mátindik faıldarmen qalaı jumys jasaýdy, saıt qurýdy múldem úıretpeıdi. Osyndaı bilimmen túlekter joǵary oqý oryndaryna barady. Joǵary oqý oryndaryndaǵy qazaq toptarynda aqparattyq tehnologııalardy kóp jaǵdaılarda orys nemese aǵylshyn tilinde oqytylady. Basty sebep - mamandar, sapaly oqýlyqtar, zaman talabyna saı ádistemeler jetispeıdi, termın jıyntyǵy áli joq.
- Sonda bizde qazaq tilinde kontentti kim jasaıdy?
- Ǵalamtorǵa eń negizgi aqparat (kontent) ornalastyrýshy memleket bolý kerek. Zań boıynsha memlekettik organdardyń memlekettik tilde aqparat ornalastyrý mindeti de bar, qarajaty da sheshilgen.
Bir baıqaǵanym, memlekettik organdardyń saıttarynda qazaqsha aqparattar jetkiliksiz.
Memlekettik organdardyń ózderi ınternet-resýrstarda azamattarǵa aqparattardy negizinde orys tilinde beredi. Bul máseleni sheshý maqsatynda 2010 jylǵy 15 shildede «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine «elektrondyq úkimetti» damytý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańy qabyldandy.
Osy zań sheńberinde «Aqparattandyrý týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna depýtattar tarapynan aqparattyq júıede memlekettik tildiń mártebesin kóterýge baǵyttalǵan ózgeris engizilgen bolatyn. Atap aıtqanda, memlekettik aqparattyq júıeler qazaq jáne orys tilderinde jasalady jáne saqtalady. Osy júıelerdegi qazaq tilindegi aqparattyń kólemi orys tilindegi aqparattyń kóleminen kem bolmaýǵa tıis.
Degenmen, memlekettik aqparattyq júıedegi qazaq tiliniń jaǵdaıy osy zań qabyldanǵanǵa deıingi qalypta. Memlekettik tildiń damýyna serpin beretin bul zańnyń talaptaryn keıbir mınıstrlikterdiń oryndamaı otyrǵany jóninde QR Premer-Mınıstri Kárim Másimovtiń, QR Bas prokýrory Ashat Daýylbaevtyń, QR Ekonomıkalyq jáne sybaılas jemqorlyqpen kúres agenttiginiń tóraǵasy Rashıd Túsipbekovtiń atyna depýtattyq saýal joldadym.
- Sizdiń qandaı usynystaryńyz, talap-tilekterińiz bar?
- Anyqtalǵan jaıttardy eskere otyryp, Úkimetke qazaq tilindegi kontentti damytý boıynsha mınıstrlikter men vedomstvolardyń, memlekettik organdardyń qyzmetin júıelendirý jáne tıimdiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan naqty birqatar sharalar qabyldaý jóninde usynys jasadym.
Birinshiden, bilim berý júıesinde naqty zaman talabyna saı stýdentter men oqýshylardyń kompıýterlik saýattylyqty kóterý qajettiligin eskere otyryp, ınformatıka men esepteý tehnıkasyn oqytý salasynda maqsattar pen mindetterdi qaıta qarastyrý kerek. Nátıjelerdi kompıýterlermen jabdyqtalý men ınternetke qosylý kórsetkishterimen emes, oqytý sapasy, muǵalimderdi daıyndaý, zamanaýı ádister men oqýlyqtardyń bolýy, oqytý nátıjelerimen baǵalaý.
Oqytý sapasynyń basty krıterııleri esepteý tehnıkasyn paıdalana bilý emes, ony qural retinde paıdalana otyryp, oqý jáne óndiristik qyzmetke qajetti aqparatty taýyp, óńdep, saqtap, almasa bilý.
Osy maqsatta mektepter men orta arnaýly jáne joǵary oqý oryndarynda oqý baǵdarlamalaryna ózgerister engizý qajet. Bul jumysqa ǵylymı ortalyqtardy tartyp, belgili ǵalymdardyń áleýetin paıdalaný kerek.
Aqparattyq tehnologııalar ejelerin oqytýdy jas shaqta, tómengi synyptardan bastaý jáne pán boıynsha saǵat sany kólemin kóbeıtý kerek.
Qazaq tilinde bilim alýǵa degen ósip kele jatqan suranysty qamtamasyz etýge basa nazar aýdarý qajet. Zaman talabyna saı oqý ádistemelerin, oqýlyqtar men elektrondyq quraldardy ázirleý úshin ǵalymdar men bilikti ustazdardan shyǵarmashylyq toptar qurǵan jón.
Ekinshiden, aqparattyq qamtamasyz etý salasynda qazaq tilin paıdalanýdyń bazalyq tetikterin qurýǵa jáne taratýǵa jaǵdaı jasaıtyn is-sharalardy qolǵa alýdy usynamyz. Odan ári bul resýrstar men tetikter erkin túrde taratylýy qajet.
Tájirıbe kórsetip otyrǵandaı, mundaı mindetterdi tek bıýdjet qarjysy esebinen qurylǵan qurylymdardyń kúshimen oryndaý tıimsiz. Eń ońtaıly sheshim - qoǵamdyq uıymdardyń qatysýymen birlesip atqarý úshin jumys jasaý.
memlekettik tildegi arnaıy baǵdarlanǵan saıttardyń qurylýyna jáne aýdarylýyna qoldaý kórsetý (dıabet, múmkindigi shekteýli azamattar jáne t.b. saıttar). Túrli aýrýǵa shaldyqqan nemese múmkindigi shekteýli adamdar úshin áleýmettik mańyzy bar saıttardy memlekettik tilge aýdarý. Qarjylaı qoldaý qajet.
Qazaqtildi blog júrgizýshilerdiń qatysýymen júıeli túrde blog-týrlar uıymdastyrý kerek.
Memlekettik holdıngter men uıymdardyń jarnamalyq qarjylaryn tarta otyryp, qazaq tilindegi veb-saıttardy yntalandyrý qajet dep oılaımyn.
- Memlekettik tildi qorǵaý maqsatynda qandaı is-sharalar atqarǵan jón?
- Memlekettik tildi qoldaný krıterııleri boıynsha memlekettik organdardyń ınternet-resýrstaryna monıtorıng júrgizý kerek.
Internet-tehnologııalardy qoldanylatyn termınder sózdigin anyqtaý úshin is-sharalar ótkizgen durys.
Kelesi mindet - memlekettik tildegi qaripter (shrıftter) paketin jasaý jáne qurý. Qazaq tilinde tek 3-4 qana qarip bar. Sondyqtan kez-kelgen baǵdarlamalyq ónimde qondyrýǵa bolatyn qazaq tilindegi shrıftterdi ázirleý qajet.
Tanymal ınternet-resýrstardy qazaq tiline aýdarý jáne qoldaý. Kóptegen veb-saıttar qosymsha materıaldyq shyǵyndar sebebinen óz jumysynda qazaq tilin qoldanbaıdy. Qazaq tilinde maqalalar men jańalyqtardy jarııalaý úshin kásibı jýrnalısterdi paıdalaný, aýdarma jasaýǵa kómek kórsetýdi qarastyrý kerek.
Qazaq tilindegi ınterfeısi bar jáne osy tilde jumys isteı alatyn keń tanymal áleýmettik jelini qurý boıynsha jumystardy jalǵastyrý qajet.
- Ulttyq qundylyqtarymyzdy zamanaýı tehnologııamen saqtaýdyń joldary qandaı?
- Muraǵattar men kitaphanalardaǵy kıno, vıdeo jáne aýdıo materıaldardy sandyq túrde jazý, aýdıokitaptar jasaý jáne olardy ınternet júıesinde ornalastyrý kerek.
Memlekettik muraǵattar, «Qazaqfılm» kınostýdııasy, memlekettiń qatysýy bar radıo men telekompanııalardyń qorlaryndaǵy qazaq tilindegi kórkem jáne derekti fılmderdi, mýzykalyq shyǵarmalardyń aýdıojazbalaryn sandyq túrde jazý jáne olardy ashyq qol jetimdilikte ornalastyrý isin qolǵa alǵan jón.
Qazaq ádebıeti klassıkteriniń shyǵarmalaryn sandyq túrde jazý jáne olardy ınternet júıesinde ornalastyrý.
Aýdıokitaptar jasaý jáne olardy ınternet júıesinde ornalastyrý. Internette qazaq tilinde aýdıokitaptar jetkiliksiz deńgeıde. Qazirgi tańda aýdıokitaptar ınternet qoldanýshylary arasynda óte joǵary suranysqa ıe kontent túri, olar ýaqyt únemdeýge jáne kitapty jeńil ıgerýge múmkindik beredi.
Fılmder, aýdıojazbalar men aýdıokitaptar qoryn qurý jáne olarǵa ınternet qoldanýshylarynyń qol jetimdiligin qamtamasyz etý - ınternet júıesinde qazaq tildi sapaly jáne zamanaýı kontent sanyn arttyratyny sózsiz.
Memlekettik tilde saıttar men blogtar jasaýǵa ınfraqurylymnyń jetkiliksizdigi baıqalyp otyr.
- Ǵalamtordaǵy materıaldarǵa nazar aýdarǵanda, taǵy da qandaı máselelerdi anyqtadyńyz?
- Otandyq blogplatformanyń bolmaýynan qazaq tildi blogerler «wordpress»-te jumys isteýge májbúr. Sot sheshimimen ekstremıstik mazmundaǵy birqatar blogtardyń jabylýyna baılanysty 500-den astam blogerler óz materıaldaryn alýǵa múmkindikteri joq. Munyń sheshimi bireý - «wordpress» sııaqty ózimizdiń blog platformamyzdy qurý.
Saıtty basqarý júıelerin qazaq tiline aýdarý memlekettik tilde ońaı jáne tez saıttar jasaýǵa múmkindik beredi. Qazirgi tańda qazaq tildi veb-masterlerde myqty qoldaý bar - basty júıeler qazaq tiline aýdarylyp qoıǵan.
Tanymal saıttardy basqarý júıeleriniń barlyq aýdarmalary júkteýge jáne saıttar jasaý úshin ashyq qol jetimdilikte. Sondyqtan qazaq tilinde saıt jasaý kúrdeliligi birneshe ese jeńildegen.
Qazaq tiline jetkilikti deńgeıde shrıftik qoldaý kórsetken abzal. Ol úshin d ızaınerler men betteýshiler úshin qazaqsha shrıfter ázirleý qajet. Qazaqstanda kóptegen shrıfter orys nusqasynda keń paıdalansa da, olardyń búgingi kúnge deıin qazaqsha nusqasy joq. Shrıfterdiń qazaq nusqasyn ázirleý kóp adamdardyń jumysyn aıtarlyqtaı jeńildetip, qazaq tilindegi mátinderdi ártúrli shrıfterde jazýǵa múmkindik berer edi.
- Raqmet áńgimeńizge. Usynystaryńyz qoldaýǵa ıe bolsyn.