Azamattardyń basym bóligi Konstıtýtsııalyq sottyń qurylýyn oń kózqaraspen qabyldady - Elvıra Ázimova
- Elvıra Ábilhasymqyzy, Konstıtýtsııalyq cot tolyqqandy jumysyn osy jyldyń 1 qańtarynan bastap júzege asyra bastaǵany belgili. Osy ýaqytqa deıin atqarylǵan jumys nátıjesi qandaı?
- Eń áýeli, barsha qazaqstandyqtardy Konstıtýtsııa kúnimen quttyqtaımyn. Bul - Ata zańmen qorǵalatyn negizgi quqyqtarymyz ben bostandyqtarymyzdy eske salatyn mańyzdy kún. Konstıtýtsııalyq qaǵıdattar ádil jáne birligi jarasqan qoǵam qurý úshin bizge baǵyt-baǵdar beredi.
Konstıtýtsııalyq sottyń qurylýy 2022 jylǵy adam quqyqtaryn qorǵaý quraldaryn kúsheıtýge baǵyttalǵan reforma nátıjeleriniń biri sanalady. Oǵan jalpyhalyqtyq referendým barysynda qazaqstandyqtardyń 77 paıyzdan astamy daýys bergen edi.
Konstıtýtsııalyq baqylaý organy transformatsııalanyp, osy jyldyń 1 qańtarynan bastap jańa formatta jumys istep jatyr. Konstıtýtsııalyq sot jańa ókilettikterge ıe boldy. ıAǵnı ol azamattar, Adam quqyqtary jónindegi ýákil jáne Bas prokýror sııaqty jańa ótinish sýbektilerimen tolyqty.
Konstıtýtsııalyq sot bıliktiń úsh tarmaǵynyń eshqaısysyna da (zań shyǵarýshy, atqarýshy jáne sot) jatpaıdy. Bul rette onyń qyzmeti memlekettik bılik júıesindegi tejeý men tepe-teńdik júıesin kúsheıtýge yqpal etedi dep aıtýǵa bolady. Bul maqsatqa zańdar men basqa da normatıvtik quqyqtyq aktilerdiń Konstıtýtsııaǵa sáıkestigin tekserý arqyly qol jetkiziledi.
8 aı boıy jumys belsendi ótti dep aıtýǵa bolady. Oǵan osy ýaqyt aralyǵynda qabyldanǵan 25 normatıvtik qaýly dálel. Onyń tek 19-y – azamattardyń ótinishteri boıynsha qabyldanǵan sheshimder. Árıne, osynaý qysqa ýaqytta qandaı da bir nátıje týraly aıtý erte. Alaıda, qoǵamda azamattardyń basym bóligi Konstıtýtsııalyq sottyń qurylýyn oń kózqaraspen qabyldap jatqanyn atap ótýde.
- Konstıtýtsııalyq sotqa Bas prokýror men Adam quqyqtary jónindegi ýákildi qosa alǵanda elimizdiń barlyq azamaty júgine alady. Al ortalyq jáne jergilikti atqarýshy organdar basshylarynyń Konstıtýtsııalyq sotqa júginýge quqyǵy bar ma?
- Konstıtýtsııa jáne «Konstıtýtsııalyq sot týraly» Konstıtýtsııalyq zańda ótinishpen júginý quqyǵyna ıe sýbektiler tizimi naqty kórsetilgen.
Sonymen qatar, Konstıtýtsııalyq zańǵa sáıkes Konstıtýtsııalyq sottyń sheshimin túsindirý týraly másele qoıylsa, qosymsha sheshim qabyldaıdy. Bul jaǵdaıda qosymsha sheshim konstıtýtsııalyq is júrgizýge qatysýshylardyń ne Konstıtýtsııalyq sottyń qorytyndy sheshimin oryndaýǵa mindetti memlekettik organdar men laýazymdy adamdardyń ótinishhaty boıynsha qabyldanady.
- Jyl basynan beri Konstıtýtsııalyq sotqa qansha azamat júgindi? Negizinen qandaı máseleler jıi kóteriledi? Olardyń qansha paıyzy der ýaqytynda oń sheshimin tapty?
- Osy ýaqyt aralyǵynda Konstıtýtsııalyq sot sýdıalary jáne apparat qyzmetkerleri tórt myńǵa jýyq ótinish qarady. Ókinishke qaraı, olardyń basym kópshiligi Konstıtýtsııalyq sottyń quzyretine kirmeıtin máseleler kóterilýine baılanysty ótinish ıelerine qaıtaryldy. Máselen, azamattar óz ótinishterinde jalpy ıýrısdıktsııaly sottardyń sheshimin qaıta qaraýdy nemese joıýdy talap etti. Ol ótinishterdiń 41 paıyzyn qurady. Sonymen qatar, áleýmettik máselelerin sheship berýdi nemese normatıvtik quqyqtyq aktiniń belgileri joq organnyń nemese laýazymdy adamnyń sheshimin joıýdy surap ótingen azamattar da boldy. Degenmen, azamattarǵa egjeı-tegjeıli quqyqtyq túsiniktemeler berdik. Keıde adamdarǵa durys baǵyt-baǵdar berýdiń ózi olarǵa úlken kómek jáne quqyqtyq saýattylyǵyn arttyrýǵa septigin tıgizedi.
Al osy ótinishterdiń tek 27 paıyzynda ótinish ıeleri zańnamanyń nemese onyń jekelegen erejeleriniń Ata zańǵa sáıkestigin tekserýdi surady. Azamattar óz ótinishterinde qylmystyq, áleýmettik jáne zeınetaqymen qamsyzdandyrý, aqparatqa qol jetkizý zańnamasynyń, Joǵary sottyń normatıvtik qaýlylaryn, salyq kodeksin, memlekettik qyzmet jáne sot júıesi salasyndaǵy normatıvtik aktilerdi ne olardyń keıbir normalarynyń konstıtýtsııalyǵyn tekserýdi surap ótindi.
Budan azamattardyń Konstıtýtsııalyq sotqa júginýge qoljetimdiliginiń joǵary ekenin kórýge bolady.
Osy ýaqyt aralyǵynda 30-dan asa quqyqtyq normanyń konstıtýtsııalylyǵy qaralyp, onyń 5-i konstıtýtsııalyq emes dep, 7-eýi Konstıtýtsııalyq sot bergen túsindirmede Konstıtýtsııaǵa sáıkes dep tanyldy.
Konstıtýtsııalyq sot óz qorytyndy sheshimderinde 6 aı shamasynda Parlamentke nemese Úkimetke zańnamany qaıta qaraý nemese jetildirý boıynsha usynymdar beredi.
- Qoǵamda birqatar zań jobasy úlken rezonans týdyrǵan bolatyn. Máselen, olardyń qatarynda buqaralyq aqparat quraldaryna qatysty zań jobasy bar. Konstıtýtsııalyq sot tarapynan osyndaı qoǵamdyq rezonans týdyratyn máselelerge monıtorıng júrgizile me? Pisip-jetilmegen zań jobalaryna, jalpy zańdarǵa qatysty jyl basynan qansha shaǵym tústi?
- Elimizdiń Basty zańynda Konstıtýtsııalyq sottyń naqty qandaı fýnktsııalar atqaratyny bekitilgen. Atap aıtatyn bolsaq, Prezıdenttiń, Parlament depýtattarynyń saılaýyn jáne respýblıkalyq referendýmdy ótkizýdiń durystyǵy týraly daýlardy sheshedi. Konstıtýtsııalyq sotqa júginý quqyǵyna ıe tulǵalardyń, onyń ishinde azamattardyń ótinishteri boıynsha normatıvtik quqyqtyq aktilerdiń Konstıtýtsııaǵa sáıkestigin tekseredi. Konstıtýtsııanyń normalaryna túsindirme beredi. Qandaı da bir normatıvtik aktiniń nemese onyń jekelegen erejeleriniń konstıtýtsııalyǵyn tekserý ótinish negizinde júzege asyrylady. ıAǵnı, zań shyǵarýǵa nemese olardy tekserýge óz betinshe bastamashylyq jasamaıdy. Degenmen, men joǵaryda aıtyp ketkendeı, 90 paıyzdan asa ótinish keri qaıtaryldy. Alaıda onda azamattardyń kótergen máseleleri, qandaı normatıvtik aktilerge shaǵymdanǵany bizdiń nazarymyzda.
Konstıtýtsııalyq sot konstıtýtsııalyq is júrgizý praktıkasyn qorytý nátıjeleri boıynsha jyl saıyn Parlamentke Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy konstıtýtsııalyq zańdylyqtyń jaı-kúıi týraly joldaý jiberedi. Sonda bul máseleler de nazardan tys qalmaıdy. Onda konstıtýtsııalyq is júrgizý qorytyndylary, sondaı-aq azamattardyń qaralǵan ótinishteri boıynsha ony odan ári jetildirý jónindegi usynystarmen ulttyq zańnamaǵa taldaý jasalyp, depýtattarǵa usynylady.
Joldaý Konstıtýtsııalyq sot sheshimi nysandarynyń biri sanalady.
- Al jalpy, Konstıtýtsııalyq sot jumysyn kim qadaǵalaıdy?
- Konstıtýtsııalyq sot – konstıtýtsııalyq baqylaýdy júzege asyratyn táýelsiz jáne derbes organ jáne ol sot júıesine kirmeıdi. Óz qyzmetin júzege asyrý barysynda Konstıtýtsııany jáne «Konstıtýtsııalyq sot týraly» Konstıtýtsııalyq zańdy basshylyqqa alady.
- Suhbatyńyzǵa raqmet!