Aısha bıbi kesenesi

ıÝNESKO sarapshylarynyń baǵalaýynsha ón boıy órnekpen órilip, aıshyqpen kómkerilgen jáne 60-tan astam túrli oıýlarmen bezendirilgen terrakot kirpishter syrtqy japsyrma emes, qabyrǵalyq materıal bolyp órilgen álemdegi jalǵyz mura Aısha bıbi kesenesi – ortaǵasyrlyq sáýlet óneri eskertkishteriniń biri.

12 ғasyrda salynғan. Jambyl oblysynyң Jambyl aýdany Aısha Bıbi aýylynda ornalasқan. Kesene құrylysyn 1897 jyly V.Kallaýr, 1938-1939 jyldary A.Bernshtam bastaғan KSRO ҒA Қazaқ fılıalynyң tarıh jәne materıaldyқ mәdenıet ekspedıtsııasy, 1953 jyly Қazaқstan Ғylym akademııasynyң ekspedıtsııasy zerttegen. Aısha Bıbi tarıhtan belgili Қarahannyң әıeli. Aısha bıbi ? shamamen 11-12 ғasyrlarda өmir sүrgen arý қyz. Aısha bıbi eline saparlap kelgen Қarahanmen jүzdesip, bir-birin ұnatady. Alaıda tұtқıyldan elin jaý shapқanyn estigen Қarahan dereý eline attanady. Ýәdeli kezde habar bolmaғan soң, alaңdaғan Aısha bıbi «Kүıeý jigit eline baryp, bir habaryn bileıin, aman bolsa aldyңyzғa kelip aқ bataңyzdy alyp қosylarmyz» dep, әkesinen rұқsat sұraıdy. Biraқ қyz әkesi kelisimin bermeıdi. Үsh ret өtinip, meseli қaıtқan Aısha bıbi 40 қyz joldas ertip, Қarahannyң eline өz betimen attanady. El shetine taıaғanda demalmaқshy bolyp sý boıyna toқtap jýynady. Sol kezde sәýkeleniң ishinde jasyrynyp қalғan ýly jylan Aıshany basynan shaғyp өltiredi. Қyzdardyң habaryn estip Қarahan da jetedi. Biraқ Aısha tilge kelmeıdi. Eң bolmasa o dүnıede қosylaıyқ dep Қarahan osy jerde Aıshamen nekesin қıdyrady. Kelin bolyp bosaғa attamasa da ýәdege berik Aıshanyң soңғy demi өz қolynda shyққanyna әri rıza, әri құsa bolғan Қarahan Aısha bıbi қabiriniң үstine kүmbez tұrғyzdyrady. Biraқ keseneni salғan sәýletshi týraly naқty derek joқ. Pishini sharshylanyp bitken, aýdany 7,6 h 7,6 metr, bұryshtary baғana tireýler arқyly kөterilgen. Kesene ortasynda құlpytas (3 h 1,4 m) ornatylғan. Batys jaқ қabyrғa men baғanalar oıýly ұsaқ plıtkalarmen қaptalғan. Қabyrғanyң ortasynda sүıir arkaly tekshe jasalғan. Tekshe betteriniң қabyrғaғa ұlasar tұsy shaғyn baғanalarmen sәndelgen. Bұl baғanalardyң joғarғy jaғy kөgeris өrnekpen әshekeılengen myғym blok bolyp keledi. Bұryshtaғy baғanalar kөgeris өrnekti jұқa kirpishpen өrilgen beldeý arқyly әsemdelgen. Aısha bıbi kesenesiniң irgetasynan bastap eseptegende 3,4 bıktikte baғanalarғa arab әripinde jazýy bar beldeý jүrgizilgen. Solardyң birinde «kүz, bұlttar, dөңgelengen dүnıe...» degen sөzder jazylғan. Kesene қabyrғalary (қalyңdyғy 80 sm) үsh bөlikten: kүıdirilgen kirpishten қalanғan ishki jaғynan, oımysh әshekeıli plıtalarmen қaptalғan syrtқy jaғynan, sonymen birge saz balshyқpen jәne jaramsyz plıtkalardyң synyқtarymen toltyrylғan қabyrғa ortasyndaғy keңistikten tұrady. Қabyrғalar men baғanalar beriktigin arttyrý үshin қabyrғanyң ishki jaғyna arsha aғashynan arқalyқ қoıylғan. Kesene қabyrғalarynyң syrtқy beti artқy jaғyndaғy synalarymen bekitilgen oımysh ұsaқ plıtalar arқyly bezendirilgen. Ұsaқ plıtalardyң shyrmaýyқ өrnegine 60 tүrli әshekeı қoldanylғan. Қashaýmen үңgip jasalғan bұl oıýlar bir-birimen қııýlasyp, keseneniң maқsatyna laıyқ sәýlettik sıpat, kompozıtsııalyқ sheshim tapқan. Kesene құrylysynan Temir dәýirindegi sәýlet өnerinde үlken oryn alғan portaldy-taқtaly dәstүr aıқyn aңғarylady. Aısha bıbi hıkaıasyn zerttegen tarazdyқ jýrnalshy B.Әbildaev «Aısha bıbi» degen pesa jazdy. Aısha bıbi kesenesi respýblıkalyқ maңyzy bar tarıh jәne mәdenıet eskertkishteriniң tizimine engizilip, memleket қorғaýyna alynyp, ıÝNESKO-nyң Bүkilәlemdik mәdenı mұra tizimine engizilgen. Derekkөzi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 1 tom