«Aıqap» pen «Qazaq» ne úshin aıtysqan?

ASTANA. QazAqparat - «Aıqaptyń» qazaqtyń tuńǵysh jýrnaly ekendigi ámmege aıan. «Qazaq» gazetiniń de el tarıhyndaǵy alǵashqy gazetterdiń biri hám biregeıi ekendigi, bul basylymda kóterilgen keı máselelerdiń áli kúnge deıin ózektiligin joımaı kele jatqandyǵy, onda Álıhan Bókeıhan, Mirjaqyp Dýlatuly, Mustafa Shoqaı, Muhamedjan Tynyshbaıuly, Shákárim Qudaıberdiuly, Ǵumar Qarash, Raıymjan Mársekov, Halel Ǵabbasov, Sultanmahmut Toraıǵyrov, Sábıt Dónentaıuly, Halel Dosmuhameduly syndy halqymyzdyń birtýar qalamgerleriniń eńbekteri jarııalanǵandary da kózi qaraqty oqyrmanǵa beseneden belgili.

Qos basylymdy da eli dese emeshegi ezilip, jurty dese júregin julyp berýden taımaıtyn naǵyz ultjandy azamattar basqardy. Birinshisiniń redaktory - qoǵam qaıratkeri, aqyn, aýdarmashy Muhamedjan Seralın boldy. Al «Qazaq» gazetin «ulttyń ustazy» atanǵan ataqty Aqań - Ahmet Baıtursynuly basqardy. Biraq osy eki basylymnyń kózqarastary qaıshy bolǵan tus bar. Osy máseleniń paıymyna barmaǵan keı oqyrman tobynyń arasynda M.Seralın men A.Baıtursynov araz bolǵan degen de qaýeset taraǵan. Bul qanshalyqty ras? Ult zııalysy atanǵan qos tulǵany ondaı pendelikke qımaıtynymyz taǵy bar. Shynymen eki aǵamyzdyń arasy sýyq bolǵan ba? Álde bul adamǵa emes, basylymdardyń ustanymdaryna qatysty másele me? Búgin osynyń aq-qarasyn ajyratyp qarap baǵamyz. Bir anyǵy, qos basylym arasynda kelispeýshilik bolǵan. Ony Beıimbet Maılınniń myna sózderi qýattaı túsedi: «Endi keleıik, «Aıqap» pen «Qazaq» arasyna. Bul ekeýiniń keıbir pikirleriniń birine-biri qıǵashtyǵy, ol týraly birsypyra sózdiń bolyp ótkendigi oqýshylarǵa belgili». Bul kelispeýshilikterdiń neden týyndaǵanyn birden jaıyp salýdyń ózi oqyrman kelispeýshiligin týdyrýy yqtımal. Sondyqtan áýeli «Aıqaptyń» tabıǵatyna úńilip, bul jýrnaldyń jalpy sıpatyn tanyp alǵanymyz jón. M.Seralın «Basqarmadan» (1915) atty maqalasynda bul jýrnaldy ashýdaǵy basty maqsatyn: «...Maqsatymyz dúnıe jıyp, baıymaq, paıdalanbaq emes, tek qana jurttyń kózi, qulaǵy bolmaq edi... Jýrnal shyǵarǵandaǵy maqsatymyz - halyqqa jol kórsetpek edi», dep bildiredi. Qaıratker «Ashtyq hahqynda», «Keleshek zamanymyzdyń qamy», «Qazaq halqynyń muń-muqtajdyǵy», «Qazaq jastary», «Otyryqshy bolǵan qazaqtar týraly», «Sháhar Troıtski, mart, 1912 jyl», «Jer áńgimesi» t.b. maqalalarynda qazaq qaýymynyń joǵyn joqtap, jer, oqý-aǵartý sekildi basty máselelerdegi keleli oı-tolǵamdaryn talqyǵa salady. «Sháhar Troıtski, mart, 1912 jyl» maqalasynda Alashtyń arda azamaty M.Seralın: «...Bizdiń ilgeri keleshek kúnimiz de, bul dúnıede kún kórip, jurt qatarly turýymyz da jalǵyz-aq nársege tirelgen. Ol - oqý. Munan bylaıǵy zamanda oqyp, óner bilmesek, ónerli jurtqa jalshy bolýdan basqa bizge eshbir de oryn qalmaıdy. Biz jurtshylyq qylyp, oqýshy talapkerlerimizge járdem bermesek, oqyǵandarymyz kóbeıe almaıdy», dep jazdy. «Aıqap» «Alty Alashtyń balasyna egin sharýasyna qolaıly jerlerge qala salýdy qýattap, halyqqa shamasy kelgenshe túsindirý» maqsatyn ustanǵan basylym edi. Sondyqtan da onda osy mazmundas maqalalar kóptep jaryq kórdi. Sonyń biri - «Qazaq halqynyń muqtajdyǵy» maqalasynda M.Seralın: «Aý, jurt! Oılanaıyq. Keleshek zamanymyz qalaı bolady? Zamanǵa mýafyq is isteıik. Zamannyń sońynan biz qýmasaq, zaman bizdi kútpeıdi» dep, almaǵaıyp zamanda qazaqtyń óz jerine ıe bolyp qalýy úshin otyryqshy bolý kerektigin áleýmettik oı-sanaǵa sińirýge tyrysty. Taǵy bir tusta «Aıqap»: «Kóshpelilikten bas tartyp, otyryqshy bolamyz. Otyryqshy bolǵan el oqýǵa múmkindik alady, egin egip, basqa da sharýa túrlerin damytady» dep ashyq pikir bildiredi. Mine, osy ustanymdary «Qazaq» gazeti men ekeýiniń arasynda kelispeýshilik otyn tutatty. «Qazaq» gazeti qazaqqa 15 desıatınadan jer berip, otyryqshy qylýdyń artynda patshalyq Reseıdiń quıtyrqy saıasaty jatqandyǵyn aıtady. Olar qazaqqa osynsha jer berý arqyly ózderine kóbirek qaldyrý jaǵyn oılap otyrǵandyǵyn alǵa tartady. Onyń dáleli retinde pereselen mekemesiniń bastyǵy Glınkonyń Reseıdiń Memlekettik Dýmasyndaǵy ashyq málimdemesin mysal retinde keltiredi. Ekinshiden, qazaq jeriniń kóp bóligi egin egýge qolaıly emes, erteń halyqtyń ashtyqqa ushyraýy múmkin ekendigin eskertedi. Mine, osylaısha «Aıqap» pen «Qazaq» arasyndaǵy alǵashqy kózqaras, ustanym qaıshylyǵy oryn alǵan. Biraq bul qos basylym ustanymdaryndaǵy jalǵyz qaıshylyq emes. Bunymen qosa olardyń basqosý (sezd) ótkizýge jáne álipbı tańdaýǵa kelgende de pikirleri ekige jarylǵan. Sonyń kesirinen eki basylym avtorlary bir-birine qarata kóptegen maqalalar jarııalaǵan. Alaıda qazaqtyń sol tustaǵy zııalylary jazarmandardy mámilege kelýge úgittegen. Bir-birin beker keketip-muqatýdyń esh qajeti joqtyǵyn, qaıta óz pikirlerin mádenıetti túrde bildirýleri kerektigin túsindirip baqqan, ekige jarylǵan qazaq zııalylaryn parasat paıymyna jeteler azamattyq kelisimge, saıası jáne rýhanı arnadaǵy ortaq murat-maqsattaǵy eldik jolyndaǵy kemel isterde bereke-birlikke shaqyrdy. Osy tusta jýrnaldyń 1915 jylǵy №6 sanynda jaryq kórgen Alash aqylmany bolǵan Shákárim Qudaıberdiulynyń «Sóz talasy» atty maqalasyn mysalǵa keltireıik. Onda «Aıqap» jýrnaly men «Qazaq» gazetiniń arasyndaǵy musylman quryltaıy máselesine qatysty órbigen kezekti talastardy aqyl tarazysyna salyp, syn kózimen qarady. Aqyn orynsyz keketý, jónsiz muqatý, qısynsyz mineý syndy ar ólshemimen esh úılespeıtin jaǵymsyz qylyqtar tutas Alash balasyn áleýmettik keleńsizdikterge uryndyryp otyrǵanyn aıtady. Shákárim qajy: «Aıqapqa» jazǵandar da, «Qazaqqa» jazǵan Ǵalıhan da talas syndy kóptiń synyna salyp otyr, ol jaqsy-aq. Biraq kekep, keketip sózin jazǵan jaraı ma? Meniń oıymsha, kekeý, sógis - til qarýy. Onyń jarasy tez jazyla qoımas. Jaýap qaıyryp, qarsylasarlyq úlken kisi túgil, jas balany da uryp, kekep-zekirip tyıý zııan shyǵarmaı ma?», - dep qandaıda bolmasyn adamnyń dárejesi men laýazymyna qaramastan ádildik jolynda aqıqat ólshemin ustanýy kerektigin eskertedi. Mundaı dálelderdi jipke tizgendeı birinen soń birin keltirýge bolady. Biraq, olaı etsek biz jýrnalshynyń shekarasyn asyp ótip, zertteýshi-ǵalymnyń «jaıylymyna» túsip ketemiz. Sondyqtan bul máseleniń tereńin solarǵa qaldyramyz. Biz tek osy máselede bizde málim derekter negizinde óz paıymymyzdy jasaǵanymyz jón. Otyryqshylyq zamanaýı mádenıet, órkenıetti týdyrǵany ras. Osy tusta «qazaqty otyryqshy qylamyz» dep uran salǵan M.Seralınge qosyla ketkiń keledi. Alaıda, «Qazaq» jazǵandaı, ár qazaqqa 15 desıatına jerden tıse az qazaqqa ulan-ǵaıyr dalamyz túgeldeı tıesili bolmaı shyǵar edi, jerimizden aıyrylyp qalý qaýpi tur edi. Sol ýaqyttaǵy kózqaraspen ólsheseńiz, «Qazaqtyń» qaýpi de oryndy. Sondyqtan, ekeýiniń de pikiri qazaqqa qarsy emes, ekeýi de ulttyń erteńi úshin arpalysyp júrgen azamattardyń shyryly. Basqosý máselesinde de solaı. Sezdi ótkizý kerek degen «Aıqapqa» «Qazaq» gazeti búkil qazaqty bir jerge jınap, eldiń máselesin sóz etýge de áli erterek deıdi. Bundaı basqosý ótkizýge patsha ókimetiniń ruqsat berýi neǵaıbyl deıdi jáne osy kúdigi rasqa aınalady. Munyń bári «Qazaq» gazetiniń basyndaǵy Ahmet, Álıhan, Mirjaqyp syndy azamattardyń saıasat máselesindegi kóregendiligin kórsetedi. Osy máselelerge kelgende Alashtanýshy ǵalym Qaırat Saq bylaı deıdi: «Kezinde qalyń qazaq eline kózdiń aǵy men qarasyndaı qatar qyzmet etken bul eki basylymdy birine-birin qarsy qoıyp qarastyrýǵa múldem bolmaıdy. Ras, keıbir máselelerde pikir alalyǵy kezdespeı qalmaǵan. Biraq, ol maqsat bótendiginen emes, soǵan jetýde ustanǵan joldardyń ártúrliliginen týyndap otyrǵan deýimizge tolyq negiz bar». Saıyp kelgende, qos basylym da qazaqty tórge súırep, aǵartyp, kemel elge aınaldyrýǵa talpynys qyldy. Biraq oǵan jetý úshin eki túrli joldy qolaı kórdi. Sondyqtan biz bul máselege kelgen «eki basylym araz bolǵan, eki basshynyń arasy sýyq bolǵan» degen birjaqty pikirden aýlaq bolýymyz kerek. Ol da bolsa buljymas birlik deıtin asyl murattyń bir ustyny bola alady. Erbol Janat