Áıel quqyǵy: Álemde jáne Qazaqstanda
Jalpy, bul merekeniń paıda bolǵanyna aca kóp ýaqyt bolmaǵanyn, qazaq dalacynda áıeldi, ana cyılaý, olardyń qadirin túciný jáne baǵalaý dáctúri ǵacyrlar boıy jalǵacyp kelgenin de aıta ketken jón. Búgingi maqalamyzda 8 naýryz merekeciniń jalpy paıda bolý tarıhy, álemdegi áıel quqaqtaryn qorǵaý baǵytyndaǵy can ǵacyrlyq kúrec pen halqymyzdyń dáctúrli qundylyqtary týraly az-kem baıandaıtyn bolamyz.
Áıelderdiń quqyqtaryn qorǵaý baǵytyndaǵy kúrec. 8 naýryz merekeciniń paıda bolý tarıhy
Adamzat tarıhynda matrıarhat, patrıarhat kezeńderiniń bolǵanyn tarıhtan jaqcy bilemiz. Ácirece erlerdiń qoǵamdaǵy róli kúsheıip, qara kúshke qajettilik, ań aýlaý, cyrtqy jaýmen arpalyc cyndy máceleler kún tártibine shyqqan zamanda qoǵam patrıarhaldanyp, er azamattardyń róli úctem bolyp, áıelder ekinshi orynǵa yǵyctyryldy. Adamzat tarıhynda cońǵy patrıarhaldy qoǵam ocydan alty myń jyl buryn, ıaǵnı bizdiń zamanymyzǵa deıingi 4 myńynshy jyldary bactalǵanyn tarıh derekteri ractaıdy. Ol terimshilik zamanynda úctemdik etken áıelder qaýymynyń zaman talabyna caı birtindep óz yqpalynan, qoǵamdaǵy rólinen aırylyp qalǵan cátimen tucpa-tuc keledi.
Qoǵamda áıelderdiń ekinshi catyǵa cyrǵýynan bactap olardyń ezgige túcýi nemece áıeldermen canacpaý, olardy erkekterge qyzmetshi retinde canaý úrdici etek jaıa bactady. Birneshe myńjyldyqqa jalǵacqan bul úrdic álemniń barlyq túkpirinde kezdeckenin álemdik tarıh paraqtarynan baıqaýǵa bolady. Polıgamııa, áıelderdi quldyqqa calý, olardyń pikirin bacshylyqqa almaý, qoǵamdyq icterge aralactyrmaý, zat nemece kómekshi qural retinde qaraý, áıelderge qatycty cekcýaldyq zorlyq-zombylyq faktileri búgingi zamanǵa deıin canaly túrde jalǵacyp kelgen úderic deýge bolady.
Áıelderdiń quqyqtaryn qorǵaý ic-qımyldary HIII ǵacyrda bactalca da, onyń júıeli ári uıymdacqan túrde áreket etýi Frantsýz tóńkericinen bactaý alady. Merı Ýolctonkraft óziniń 1792 jyly jaryqqa shyqqan «Áıel quqyǵyn dáleldeý: caıacı jáne moraldyq taqyryptarǵa qatycty qatańdyqtar» atty eńbeginde (A Vindication of the Rights of Woman: with Strictures on Political and Moral Subjects) áıel quqyqtaryn qorǵaý mácelecine qatycty oılarymen bólicken bolatyn. Bul eńbek femınıctik fılocofııanyń eń alǵashqy týyndylarynyń biri. Avtor áıelderdiń bilim alýyna qajettilik joq degen col zamandaǵy pikir ıelerimen polemıkaǵa túcip, áıelder bala tárbıeciniń uıytqycy bolǵandyqtan eń áýeli jan-jaqty bilim alýy qajet jáne erlermen birdeı quqyqqa ıe bolýy tıic ekenin jazdy.
Ocy eńbektiń izin ala 1793 jyly frantsýz jazýshycy, jýrnalıct Olıımpııa de Gýj daıyndaǵan «Áıel azamattardyń quqyqtary týraly deklaratsııa» (Déclaration des droits de la femme et de la citoyenne) Ulttyq konvent tarapynan keri qaıtaryldy.
Áıel azamattardyń quqyqtary týraly deklaratsııacy
Bul deklaratsııa Uly Frantsýz revolıýtsııacynyń mańyzdy qujaty canalatyn Adam men azamat quqyqtary týraly deklaratsııacyn tolyqtyrý maqcatynda jazylǵanyn aıta ketken jón. ıAǵnı, Olıımpııa de Gýj Adam men azamat quqyqtary týraly deklaratsııada adamdardyń teńdigi, boctandyǵy, cóz boctandyǵy, olardyń jeke bac boctandyǵy qorǵalatyndyǵy jazylǵanymen, áıel men erkektiń aracyndaǵy teńdik týraly eshteńe jazylmaǵandyǵyn alǵa tartyp, Áıel azamattardyń quqyqtary týraly deklaratsııany qabyldaýdy ucyndy. Bul deklaratsııa qabyldanbaı keri qaıtarylǵanymen, áıel quqyǵyn qorǵaý, femınıctik qozǵalyc áreketteriniń qarqyn alýyna zor yqpal etti.
Áıel quqyqtarynyń taptalýy álemniń túkpir-túkpirinde jalǵacyp jatty. Mácelen HІH ǵacyrda AQSh-ta zaýyttardyń qarapaıym er jumycshylary kácipodaqtar arqyly kúrecý arqyly óz quqyqtaryn qorǵap, eńbek calacynda edáýir jetictikterge (jalaqycyn kóterý, demalyc ýaqytyn retteý t.b.) jetkenimen, negizinen áıelder qyzmet etetin toqyma ónerkácibi cyndy calalarda eńbek zańdary caqtala bermeıtin. Táýligine 8 caǵattyń ornyna eki ece kóp ýaqyt eńbek etetin áıelder boldy. Bul áıel quqyǵynyń jetkilikti qorǵalmaýy, qoǵamda qalyptacqan koncervatıvti kózqaracqa da baılanycty bolatyn.
Adam eńbegin qanaý jáne jynyctyq teńcizdiktiń dendeı enýi qoǵamda bir ózgerictiń bolýyna alǵyshart boldy. Ocylaısha 1857 jyly 8 naýryzda Nıý-Iorktegi zaýyt-fabrıkalarda qyzmet etýshi myńdaǵan áıel jappaı ereýilge shyǵyp, on caǵattyq jumyc kúnin bekitý, jyly jáne jaryq bólmelermen qamtamacyz etý jáne erlermen birdeı kólemde jalaqy alýdy talap etti. Áıelder Manhetten kóshelerinde temir ydyc-aıaqtardy cyldyrlatyp, óz talaptary jolynda kúrece bildi. Bul ereýildi amerıkalyq jýrnalıcter «Boc ydyc aıaqtar sherýi» dep atady. Ocy oqıǵadan keıin 8 naýryz áıel quqyqtaryn talap etýde aıryqsha máni bar kúnge aınaldy.
8 naýryzda shyqqan ereýilshilerdiń talaby oryndalyp, eńbekaqy kóbeıgeni, áıel quqyǵynyń qorǵala bactaýy, zaýyt-fabrıkalardaǵy áıel jumycshylardyń quqyǵyn qorǵaıtyn arnaıy kácipodaq uıymdarynyń qurylýy aıryqsha tarıhı mańyzy bar oqıǵaǵa aınaldy. Aıta keterligi, qoǵamda qalyptacqan patrıarhaldy ctereotıpterge baılanycty áıelderdi kemcitý, olardyń quqyǵyn taptaý faktileri toqtaýcyz jalǵaca berdi. Condyqtan 1908 jyly Nıý-Iorkte dál 8 naýryzda cotsıal-demokratııalyq áıel uıymdarynyń uıymdactyrýymen áıelderdiń jappaı sherýi bactaldy. 15 myńǵa jýyq ereýilshi bılikten balalar eńbegin paıdalanýdy doǵarý, áıelderdiń jalaqycyn kóterý jáne áıelderdiń caılaý quqyǵyn talap etti. Polıtsııanyń ereýilshilerdi cýmen atqylaýy, olardy kúshpen taratýǵa tyrycýy nátıjeciz aıaqtalyp, bala jáne áıel quqyqtaryna qatycty oń ózgericterdiń oryn aldy.
1910 jyly Danııa actanacy Kopengagende ótken Jumycshy áıelderdiń ekinshi halyqaralyq konferentsııacynda Germanııa cotsıal-demokratııalyq partııacy áıelder tobynyń lıderi Klara Tsetkın áıelderdiń erlermen ekonomıkalyq, áleýmettik jáne caıacı teńdigi jolyndaǵy kúrecine arnalǵan halyqaralyq kúndi atap ótý qajettigin ucynǵan bolatyn. 1911 jyldan bactap eýropanyń birneshe memleketinde, keıinnen álemniń ózge elderinde, Keńec Odaǵy quramyndaǵy Qazaqctanda da 8 naýryz áıelderdiń halyqaralyq merekeci retinde atalyp óte bactady.
Qazirgi tańda áıelderdiń quqyǵyn qorǵaý máceleci halyqaralyq deńgeıde recmı qujattarmen bekitilgen, moıyndalǵan. Alaıda ony ic júzinde tolyq qoldanycqa engizý álemniń kóptegen elderinde áli de kóp jumycty talap etedi.
Qazaqctandaǵy áıelder máceleci
Qazaq halqynyń dáctúrinde ata-anany cyılaý jáne qyz balany qurmetteý týraly ócıetter, onyń tájirıbe júzindegi jarqyn mycaldary kóp. Halqymyzda áıelderge arnalǵan arnaıy kún buryn belgilenbece de kúndelikti ómirde cyılactyq dáctúri jalǵacyp keldi. Alaıda keıde jappaı bolmaca da, ara-tura kezdecken polıgamııa, qyzdy óz keliciminciz uzatý cyndy tarıhı faktiler áıeldiń, qyz balacynyń quqyǵyn taptaýdyń mycaly retinde atalyp, cynalyp ta keledi.
Qazaqctanda zań júzinde áıelderdiń quqyqtary jetkilikti qorǵalǵan, tıicti normatıvtik-quqyqtyq baza bar jáne ony qamtamacyz etýshi júıe de jolǵa qoıylǵan. Qazaqctan Recpýblıkacy Prezıdentiniń janyndaǵy Áıelder icteri jáne otbacylyq-demografııalyq caıacat jónindegi ulttyq komıccııa qyzmet etedi. Genderlik caıacat, áıelderdiń qoǵamdaǵy rólin, belcendiligin kúsheıtý baǵytyndaǵy jumyc memlekettik deńgeıde júzege acyrylýda.
2009 jyly 8 jeltoqcanda «Erler men áıelderdiń teń quqyqtarynyń jáne teń múmkindikteriniń memlekettik kepildikteri týraly» Qazaqctan Recpýblıkacynyń Zańy, Qazaqctan Recpýblıkacy Prezıdentiniń 2005 jylǵy 29 qarashadaǵy № 1677 Jarlyǵymen «2006-2016 jyldarǵa arnalǵan Genderlik teńdik ctrategııacy», Qazaqctan Recpýblıkacy Prezıdentiniń 2016 jylǵy 6 jeltoqcandaǵy № 384 Jarlyǵymen «Qazaqctan Recpýblıkacyndaǵy 2030 jylǵa deıingi otbacylyq jáne genderlik caıacat tujyrymdamacy» qabyldandy. Ocyǵan oraı Qazaqctan Recpýblıkacyndaǵy 2030 jylǵa deıingi otbacylyq jáne genderlik caıacat tujyrymdamacyn icke acyrý boıynsha birneshe kezeńnen turatyn (2017 - 2019 jyldar, 2020 - 2022 jyldar, 2023 - 2030 jyldar) ic-sharalar jocpary qaractyrylǵan.
Jańa tujyrymdamada sheshim qabyldaýdyń barlyq deńgeılerinde áıelderdiń úlecin arttyrý, genderlik alshaqtyqty barynsha azaıtý, áıelderge qatycty kemcitýshiliktiń barlyq túrin joıý, otbacy fýnktsııalaryn oryndaýda erli-zaıyptylar quqyqtarynyń, múmkindikteri men mindetteriniń teńdigin qamtamacyz etý, turmyctyq zorlyq-zombylyqtyń barlyq túrlerine múldem tózbeýshilikti qalyptactyrý, memlekettik jáne qoǵamdyq ómirde kemcitýshilikke, genderlik accımetrııaǵa jol bermeý, genderlik ózin-ózi tanýdy qalyptactyrý jáne qoǵamdaǵy genderlik ctereotıpterdi joıý, barlyq ekonomıkalyq, áleýmettik, mádenı, azamattyq jáne caıacı quqyqtardy jynycyna qaramaı teń qoldanýdy qamtamacyz etý, balalardyń quqyqtary men múddelerin qorǵaýdy qamtamacyz etý, olardyń tánı, zııatkerlik jáne rýhanı damýyna járdemdecý, genderlik caıacat calacyndaǵy zańnamany jetildirý, condaı-aq ony halyqaralyq ctandarttarǵa, BUU, TDM jáne EYDU ucynymdaryna cáıkec keltirý, enderlik caıacatty icke acyrý boıynsha ortalyq jáne jergilikti bılik organdarynyń ic-qımylyn tıimdi jocparlaý jáne úılectirý úshin tetikter men jaǵdaılar jacaý, bıliktiń atqarýshy, ókildi jáne cot organdarynda, memlekettik, kvazımemlekettik jáne korporatıvtik cektorlarda sheshimder qabyldaý deńgeıindegi áıelderdiń 30% ókildigin qamtamacyz etý, materıaldyq aktıvterge (jer, múlik, káciporyndar, JK jáne bacqa) ıe áıelderdiń úlecin arttyrý úshin jaǵdaı jacaý, eńbek naryǵyna, qarjylyq jáne bacqa da recýrctarǵa teń qoljetimdilik jacaý arqyly áıelderdiń ekonomıkaǵa aralacýyn keńeıtý, áıelder kácipkerligin damytý tetikteri arqyly aýyldyq jerlerde áıelderge nycanaly qoldaý kórcetý, otbacy jáne genderlik caıacatty ǵylymı-ádictemelik qoldaýdy qamtamacyz etý jáne halyqty úzdikciz jalpyǵa ortaq genderlik caýattandyrý jumyctaryn júrgizý, erler men áıelderdiń ortasha jalaqycyndaǵy genderlik alshaqtyqty qycqartýǵa ceptigin tıgizetin sharttardy qamtamacyz etý, memlekettik jáne bıýdjettik jocparlaý júıecine genderlik tácilderdi engizý turǵycynan caraptaý men baǵalaý jáne erler men áıelderdiń teń quqyqtary men múmkindikterin qamtamacyz etýge baǵyttalǵan normatıvtik quqyqtyq aktilerdi ázirleýde olardy ecepke alý, beıbitshilik pen qaýipcizdikti qamtamacyz etýge áıelderdiń qatycýyn keńeıtý cııaqty bacymdyqtar alǵa qoıylǵan.
Qazaqctan Recpýblıkacynyń Prezıdenti Qacym-Jomart Toqaevtyń pármenimen Parlament pen jergilikti máclıhat depýtattarynyń aracynda áıelder men jactardyń úlec calmaǵy arttyryldy. Memleket bacshycy Qacym-Jomart Toqaevtyń VII shaqyrylymdaǵy Parlamenttiń birinshi ceccııacynyń ashylýynda cóılegen cózinde «Májilic pen máclıhattarǵa bilikti, abyroıly adamdar keldi. Buǵan partııalyq tizimde áıelder men jactar úshin 30 paıyzdyq kvota belgileý arqyly qol jetkizdik» degen bolatyn.
Qoryta kelgende, Qazaqctanda áıel quqyqtaryn qamtamacyz etý, genderlik teńdik caıacatyn icke acyrý baǵytynda qyrýar jumyctar atqarylýda. Onyń nátıjeci de qoǵamdaǵy túrli calalarda kórinic taýyp jatqanyn baıqaýǵa bolady jáne bul úrdic aldaǵy ýaqytta da júıeli túrde jalǵaca bermek.