Aıaz bı Jamanuly

Aıaz bı Jamanuly (shamamen XII-XIII ǵasyr) – qazaq halqynyń ejelden elge aty máshhúr bolǵan, aty ańyzǵa aınalyp ketken aqylgóı abyz, sheshen, bıi.

Aıaz bıdiң ғұmyrnamasy jөninde әrtүrli derek bar. Maıқy bı Mәnұlynyң sheshiresin jazғan Shapyrashty Қazybek bek Taýasarұly өziniң «Tүp-tұқııannan өzime deıin» atty kitabynda Aıaz bıdi jәne onyң serigi Құmyrsқa batyrdy «Maıқy bı dәýirinde өmir sүrgen, Maıқy Mәnұlynyң oң jaғynda otyratyn senimdi aқylgөı bıler edi», dep jazady. Sonda bұl derek boıynsha Aıaz bı hıjra jyl sanaýynan 711 jyl bұryn týyp, 800 jyly dүnıeden өtken, Maıқy Mәnұlynyң zamandasy, tұstasy bolyp shyғady. Al zertteýshi Baltabaı Adambaıұlynyң «Altyn sandyқ» atty kitabyndaғy shaғyn mәlimette Aıaz bı ? Hıýa handyғy dәýirinde өmir sүrgen tarıhı adam dep, ony XI-XII ғasyrғa jatқyzady. Bұl - әli tereңirek zertteýdi қajet etetin mәsele. Aıaz bı өziniң aқyldyғy danalyғy arқasynda Madan hannyң birneshe synynan өtip ýәziri bolady. Hanғa shөp jamany ? қoғa, құs jamany ? saýysқan ekenin dәleldep, han tұlparynyң sıyrғa, өziniң қara halyққa shatystyғyn aıyryp beredi. Madan hannyң shartty jұmbaғyn sheshkennen keıin Meңdisұlýғa үılenip, kүnshil, aқylsyz қyryқ ýәzirdi өlim jazasynan құtқarady. Aıazdyң danalyғyn, dostyққa adaldyғyn, sertke beriktigin, қaıyrymdylyғyn, әdildigin han moıyndap, halyқ қalap, ony han etip kөteredi. Maıқy bı өziniң tөңiregine aқyldy, dana, bı, sheshenderdi, batyr, balger, kөripkel әýlıelerdi kөp jınap, olarmen aқyldasyp otyrady. Maıқynyң Әndir, Mәdi degen aspan әlemin, jұldyzdar syryn boljaıtyn bilimpazdary bolғan. Olar aspanғa, jұldyzdarғa қarap, mal-sharýa jaıyn, eginshilikke қolaıly merzimdi kүni bұryn boljap, halyққa paıdasyn tıgizedi. Al Aıaz bı sııaқty dana bılerine өziniң oң jaғynan oryn beredi eken. Aıaz bıdiң Құmyrsқa degen әri bı, әri batyr jan serigi bolypty. Қaıda barsa da ekeýi jұbyn jazbaı jүredi eken. Ol ekeýi Maıқy bıdiң silteýimen қazylyқ құryp, kөbinese el men el arasyndaғy elshilik, bitimgershilikpen aınalysady. Sondyқtan da Maıқy bı Aıaz bı men Құmyrsқaғa arқa sүıep, olarғa senim artypty. Ol ekeýimen Maıқy bı halyқ taғdyry, el jaғdaıy, sharýa қamy jөninde jıi-jıi aқydasyp, oı-pikir alysyp otyrady. Bir joly ol ekeýi jarysa sөılep, Maıқynyң aldyn kes-kesteı beripti, sonda Maıқy bı olarғa bylaı depti: Bıler bүgin Maıқynyң aldyn kesesiң, Erteң jұrttyң tөbesin tesesiң. Maıқynyң da aıtatyn kebi bar, Aıtýғa aýzynyң da ebi bar. Han sөziniң қashanda bәri dұrys, Әzir sөzimde bolmas bұrys, Aқylym aljyғan joқ, Ondaıdy boljaғam joқ, Orynsyz aýyz ashsaң, Eki bı basarsyң shoқ. Aıaz bı әliңdi bil, Құmyrsқa jolyңdy bil.El arasynda «Aıaz bı әliңdi bil, Құmyrsқa jolyңdy bil» degen naқyl sөz sodan қalsa kerek. Aıaz bıdiң esimi myңdaғan jyl өtse de өshken joқ. Ol týraly ertegiler, aңyz-әңgimeler el arasynda kөp saқtalғan.Derekkөzi: Қazaқstan ұlttyқentsıklopedııasy, 1 tom «Tarıhı tұlғalar» kitaby