«Aýylǵa qandaı maman kerek» - baspasózge sholý
***
«Ýaqyt ótken saıyn mamandyq tańdaý mashaqatqa aınalyp barady. Onyń ústine sapaly bilim beretin bilim ordasyn birden anyqtaý ońaı emes. Ásirese, aýyl balasy úshin qandaı mamandyq tıimdi?» dep jazady "Aıqyn" búgingi sanyndaǵy "Aýylǵa qandaı maman kerek" atty maqalasynda.
Basylymnyń atap ótýinshe, shyn máninde, erteńgi nápaqany ońaı tabýdyń joly kásiptik bilim alý ekendigin túsinýge bolady. Osy másele boıynsha Syrdarııa agrarly-tehnıkalyq kolledjiniń dırektory Darhan Qojahmetovtiń oı-pikiri berilgen.
Onyń aıtýynsha, Elbasynyń bastamasymen kásiptik-tehnıkalyq bilim berý salasyna jańa júıe - dýaldy oqytý ádisi engizilip jatyr. Onyń ereksheligi men tıimdiligi zor. Oqýshy oqý ornynda jáne óńdiris ornynda qatar oqıdy. Dýaldy júıe boıynsha bilim alǵan kolledj túlegi jumyssyz qalmaıdy. Sebebi teorııa men tájirbıeni ushtastyrý nátıjesinde, oqýshy oqý baǵdarlamasyn jaqsy meńgeredi, naǵyz maman bolyp shyǵady. Demek, jumys berýshilerdiń suranysy men talabyna saı kásiptik-tehnıkalyq kadrlar daıarlaıtyn bolamyz. Sonymen qatar dýaldy oqytý nátıjesinde bilim berý mekemeleriniń ǵana emes, jumys berýshi mekemelerdiń de jaýapkershiligi artady. Kolledj túlekteri osy óndiristik tájirıbe arqyly óziniń janjaqty qabiletin kórsetip, keleshektegi jumys ornyn aldyn ala daıyndaýǵa múmkindik alsa, jumys berýshiler bilikti, básekege qabiletti jas mamandardy erterek tańdaý múmkindigine ıe bolady.
Sondaı-aq, Elbasy Joldaýynda tehnıkalyq jáne kásiptik bilim berýdiń dýaldy tehnologııaǵa negizdelgen qazaqstandyq júıesin qalyptastyrý tapsyrmasyna sáıkes, tehnıkalyq jáne kásiptik bilim berýge dýaldy oqytý tehnologııasynyń elementterin engizý maqsatynda «tehnıkalyq jáne kásiptik bilim berýdi damytýdyń respýblıkalyq ǵylymı-ádistemelik ortalyǵy» AQ-pen, Qyzylorda oblysynyń kásipkerler palatasymen birlese otyryp jumystar jasalýda.
***
2009 jylǵa deıin elimizdegi altyn óndirýshi kompanııalar óz ónimderin shetel kompanııalaryna satyp keldi, al Ulttyq bank altyndy shetelden naryqtyq baǵamen AQSh dollaryna satyp alyp otyrdy. Bul týraly "Aıqyn" gazetiniń búgingi sanyndaǵy "Tyǵyn men shyǵyn" atty maqalada jazylǵan.
Basylymnyń atap ótýinshe, ol kezde altyndy satý men satyp alýdyń quqyqtyq tetikteri zań júzinde bekitilmegen edi. Elbasymyzdyń arnaıy Jarlyǵymen Ulttyq bank elimizde shyǵarylatyn altyndy satyp alýǵa múmkinshilik aldy. Memleket paıdasyn arttyrý maqsatynda Ulttyq bank arnaıy zańnyń kerektigi týraly usynys jasady. Usynys boıynsha oń sheshim qabyldandy.
Osylaısha altyn saýdasy salasynda taraptar (otandyq altyn óndirýshi kompanııalar - Ulttyq bank - sheteldik kompanııalar) úshin ózara tıimdi, paıdaly júıege qol jetti. Nátıjesinde, otandyq altyn óndirýshi kompanııalar satýǵa shyǵaratyn altyndaryn aldymen Ulttyq banktiń ulttyq valıýtaǵa satyp alýyna usyndy, álemdik rynok keńistigine sodan keıin shyǵaratyn boldy. Ulttyq bank óziniń altyn-valıýta qorlaryn ishki resýrstardy paıdalaný arqyly tolyqtyrý múmkindigine ıe boldy. Bul bolashaqta qajetti qarjy quraldaryn engizý arqyly ulttyq valıýtaǵa degen senimdilikti nyǵaıtýǵa, el ekonomıkasynda AQSh dollarynyń qoldanylýyn belgili bir júıede retteýge qolaıly jaǵdaı jasaýǵa negiz boldy. Otandyq qarjy júıesinde asa mańyzdy jetistik bolyp tabylatyn bul shara naryqqa áser etetin faktorlardyń birshama turaqtylyǵy jaǵdaıynda júzege asyryldy.
Shetelde ornalasqan altyndy elge ákelý, altynmen qamtamasyzdandyrylǵan qundy qaǵazdardy (altyn nota) shyǵarý jáne ıpotekalyq qaryzdardy AQSh dollarynan teńgege joǵaryda kórsetilgen jolmen aýystyrý a) ekonomıkamyzdyń dollarlanýynyń negizgi sebepteriniń birin joıady, á) álemdik ekonomıkadaǵy qolaısyz ahýal jaǵdaıynda árbir qazaqstandyqtyń kiristerin qorǵaýǵa qosymsha múmkindik beredi.
Qarjy salasyndaǵy kókeıkesti máseleler týraly aıtylǵan oılar ekonomıkany qajetti aqsha resýrstarymen qamtamasyz etýge baǵyttalǵan túbegeıli aqsha-kredıt saıasatynyń jańa júıesin ázirleýde paıdaly. Árıne, bul jerde Elbasynyń: «Keshe áli erte bolǵan, al erteń kesh bolyp qalýy múmkin sátter bolady» degen dáıekti eskertýi este turýy shart.
***
Qazirgi kúni kóptegen ekonomıster álemde jańa úlken daǵdarys tolqyny oryn alýy múmkin degen qaýipti boljamdar bildirýde. Olar onyń birqatar belgilerin AQSh ekonomıkasynda qazirgi qalyptasa bastaǵan jaǵdaıǵa qarap ańǵaratyndyqtaryn aıtady, dep jazady "Egemen Qazaqstan" búgingi sanyndaǵy "Tutynýshylyq pıǵyl taqyrǵa otyrǵyzady" atty maqalasynda.
Basylymnyń atap ótýinshe, AQSh-tyń Federaldyq rezerv júıesiniń burynǵy basshysy Alan Grınspen bul el ekonomıkasy qıyn jaǵdaıda turǵandyǵyn jetkizdi. Federaldyq rezervtik júıeniń qazirgi basshysy Djanet Iellenge qaraǵanda ol eńbek rynogynyń qysqarýymen qatar júrip jatqan AQSh-taǵy ekonomıka ósimi erte me, kesh pe, áıteýir ınflıatsııanyń bastalýyna alyp keledi dep sanaıdy. «Qazirgi kezeńde biz kópshiliktiń kútip otyrǵanyna qaraǵanda áldeqaıda erterek ınflıatsııaǵa tap bolatyn bolamyz. Óıtkeni, qarjy rynogyna qysym qazirdiń ózinde bastalyp ketti», dep eskertti ol.
Sóıtip, amerıkalyq defıtsıttiń esebinen profıtsıt paıda bolady. Bul aqyr aıaǵynda búkil álem úshin qısyq damýdyń óris alýyna alyp keledi. Óıtkeni, endi búkil álem úshin boryshtardyń shekten tys kólemde ósýi arqyly ǵana sheshilýi múmkin asa iri kólemdegi teńgerimsizdik ornaıdy. Al ol aqyr aıaǵynda daǵdarysqa alyp keletin bolady. Biz qazir dollar endigi kezekte AQSh úshin basty artyqshylyq qana emes, sonymen qatar, úlken aýyrtpalyqqa aınalatyn shekke deıin jettik. Óıtkeni, álem AQSh-ta qarjy tapshylyǵynyń oryn alýyn talap etip otyr. Áıtpegen jaǵdaıda, basqa elder ózderiniń valıýtalyq qorlaryn qalyptastyra almaıtyn bolady. Sonymen, alda kele jatqan úlken daǵdarystan AQSh qutyla ala ma? Álem ekonomıkasynyń jaǵdaıy osyǵan baılanysty bolady dep esepteıdi kóptegen ekonomıster.
***
«Ekspress K» gazetiniń jazýynsha, Qazaqstan semiz adamdardyń úlesi boıynsha Ortalyq Azııada birinshi orynda tur. Maqala «Lojıtes jrat, pojalýısta» degen taqyryppen berilgen. Maqalada atap ótilgendeı, el azamattarynyń 40%-dan astamy qalyptan edáýir joǵary salmaqta eken. Onyń basty sebebi durys tamaqtanbaý jáne qozǵalyssyz ómir súrý salty. Endi 15 jyldan keıin Qazaqstan qant dıabeti boıynsha álemdik kóshbasshy bolýy múmkin. Bul dertke qazirgi kezde 290 myń adam shaldyqqan. Byltyr 16 myń adam tirkeýge turǵyzylǵan. «Qazaqstan halqynyń jartysy salaýatty ómir saltyn ustanbaıdy. Olar maıly et pen býterbrodtardy esepsiz jeıdi. Onyń artynan tátti gazdalǵan sýsyn nemese qant qosqan shaı ishedi. Dıabettiń eń senimdi serikteri - qant, shamadan tys kómirsýlar, sýdyń az paıdalanylýy jáne dıvan. Qarańyzdarshy, bizde salmaǵy artyq balalar qalaı kóp! Sondyqtan tamaqtaný ádebin ózgertetin kez jetti. Ony balabaqshadan bastaý qajet. Ultymyzdy semizdik dertinen kókónis, jemis, sý jáne sport qana qutqarady», - deıdi medıtsına ǵylymdarynyń kandıdaty Janaı Aqanov.