Atyraýdyń Jylyoı aýdanynda bir jylda 1300 adam ashtyqtan qyrylǵan
Raısa Tastemirovanyń pikirinshe, arhıvte Atyraý jerindegi asharshylyqqa dýshar bolǵan, kómekke zárý adamdardyń naqty sany bolmaǵanmen, 1921 jylǵy arhıv qujattarynda sol kezeńde Oral gýbernııasy, Gýrev ýezindegi asharshylyq jaǵdaıyn baıandaıtyn tarıhı derekter kezdesedi.
Eldegi osyndaı aýyr jaǵdaıǵa baılanysty arnaıy komıssııa qurylyp, asharshylyqta kómekke zárý jandardy esepke alyp, olarǵa kómek qoryn jasaý barysynda jospar qurylady.
«1922 jyly bir ǵana Jylyoı aýdanynda 1300 adamnyń ashtyqqa ushyraǵany, olarǵa jergilikti atqarýshy organdardan kórsetilgen bolmashy kómekter týraly, Gýrev ýeziniń Bestóbe bolysyndaǵy №2 aýylda 145 adamnyń aty-jónimen ashtyqta ekendigi, Atyraý (Gýrev) qalasynan ashtyqqa ushyraǵan 465 adam Reseıdiń Saratov, Astrahan, Kýban, Penza, Qazan qalalaryna, Ýkraınaǵa jáne Ózbekstannyń Tashkent, Samarkand qalalaryna jan saýǵalap ketkendigi týraly derekter bar. Sondaı-aq qujattarda gýbernııalyq komıssııanyń tóraǵasy Chebotarevtiń: «... el ashyǵýda, bıylǵy jylǵy qurǵaqshylyqtan kelesi jylǵy egin jınaý naýqanyna deıin úkimettiń kómeginsiz on mıllıonnan astam halyqtyń tiri qalmasy anyq. Barlyq sharýashylyqtar, mal sharýashylyǵy da, egin sharýashylyǵy da qıyn jaǵdaıda, Gýrev ýezinde astyq óndirilmeıtindikten, halyqtyń jaǵdaıy nasharlady» dep jazylǵany kórsetilgen»,-deıdi R.Tastemirova.
Qasiretti jyldardyń ekinshi kezeńinde repressııa sharalary jalǵasyp, baı-kýlaktardy tap retinde joıý, bılik tarapynan maqsatty túrde júrgizilgen.
«1928 jyldyń 27 tamyzyndaǵy «Іri baı sharýashylyqtary men jartylaı feodaldardy tárkileý jáne jer aýdarý týraly» dekreti qazaq eline zor qasiret ákeldi. Atyraý oblysy memlekettik arhıvindegi qor qujattarynda 1923-1927 jyldarda Gýrev ýezi Sarkól bolysynyń ózinen ǵana tárkileýge ushyraǵan Ótegen Kópenov, Orynbaı Bókenchıev, Janabaı Qosamanov, Dáýletııar Eseev, Qabyl Qosqulaqov sııaqty baılar men moldalar, sýdıalar, dinı adamdardyń sany 69 bolsa, Novobogat bolysy boıynsha Ahmetov Tuhpatolla, Turlanov Fazyl t.b. joǵaryda aty atalǵan sanatqa jatatyn adamdar sany 55 bolǵan. Qazaqstannyń basqa okrýgterinen Gýrev oblysynyń aýdandaryna jiberilgen adamdar tizimi bar», - arhıv qyzmetkeri.
Tárkileý naýqanynyń qarsańynda respýblıkanyń óz ishindegi kóshi-qon máselesinde Gýrevten Petropavlǵa, Aqmoladan Gýrevke jer aýdarý týraly 1928 jyly 30 tamyzdaǵy qaýlysy shyqqan edi. Aqmola okrýginen Gýrevke 15 baı ﴾úı-ishimen 69 adam﴿ jer aýdarylyp kelgen. Mysaly: Aqmoladan Baımenov Nyǵmetjan, Orazbaev Myrzahmet januıalary Qyzylqoǵaǵa jer aýdarylsa, Qýandyqov Muqajan, Kýrpekbaev Smaǵul januıalary Esbol aýdanyna kóshiriledi. Osy otbasylarmen birge kelgen Doǵalaqovtar, Shoqaev, Qapenovter Gýrev qalasyna ornalastyrylady.
Moldalar men dindarlardy «basqasha, bóten oılaıtyndar» dep aıyptady.
Úshinshi kezeń shamamen 1933 jyldan bastalyp, 1937-1938 jyldary óziniń sharyqtaý shegine jetti. Qujattyq derekter OGPÝoryndarynyń Qazaqstanda onnan astam «kontrrevolıýtsııalyq ulttyq uıymdardy» áshkerelep, sonyń ishinde Atyraý ólkesi boıynsha «ultshyl Mendeshevtik, Meńdiqulovtyq toptaryn» joıǵandyǵy jóninde málimet beredi.
Raısa Tastemirovanyń aıtýynsha, olardyń arasynda 1937 jylǵy 29 shildedegi Gýrev okrýjkomynyń bıýro otyrysynyń 29-protokolynda munaı rabfagynyń dırektory Imanǵalı Adaevtyń máselesi talqylanǵan. Ony «kontrrevolıýtsııalyq ultshyl Mendeshevtik topty» qorǵady jáne «Kazaqtyn tomalak bas - kara balasy, Orystyn sopakbas sary balasy» (qujattaǵy orfogratsııa saqtalǵan - avt.) dep stýdentter arasynda «fashıstik násildik teorııany jarııalady» degen jeleýmen qyzmetinen túsirip, partııadan shyǵarady. Aqyry, repressııanyń qurbany bolady.
Sondaı-aq arhıvtik derekterde 1938 jylǵy aqpan-naýryz aılarynda Gýrev oblysynda shet memleketterdiń paıdasyna tyńshylyq jáne sabotaj jasady degen kúdikpen qylmystyq jaýapkershilikke 45 adam jaýapqa tartylǵany, NKVD organdarynda kontrrevolıýtsııalyq qylmystar týraly isterdi qaraý kóbeıgeni, túrmelerdiń lımıti buzylyp, 200 tutqyndalýshyǵa arnalǵan orynda 700 tutqyn otyrǵany týraly aıtylady.
Zertteý jumystary bul «kontrrevolıýtsııalyq» ulttyq uıymdar esebinde «áshkerelengen» toptardyń qalyptasý barysyn, tergeýshilerdiń qoǵamnan sotsıalıstik qurylysqa qarsy zııankestik áreketterdi júrgizýshi «elementterdi» neǵurlym kóbirek taýyp, ózderine júktelgen jospardy asyra oryndaýǵa tyrysqanyn kórsetedi. Tutqyndardyń arasynan sheteldik, negizinen, Germanııa men Japonııa sııaqty memleketterdiń keńestik qoǵamdaǵy «agentterin» kóbirek tabýǵa kúsh salynǵan.
«Osyndaı jer aýdarýdyń nátıjesinde Atyraý jerine káris, sheshen, Qyrym tatarlary jáne basqa da ult ókilderi qonys aýdarǵanyn arhıv derekterinen kórýge bolady. Bul ulttar da qatal totalıtarlyq júıeniń barlyq aýyrtpalyǵyn qazaq halqymen birge kóterip, qıyn zamanǵa qaramastan, jergilikti qazaq ultynyń kómegi men qamqorlyǵyna ıe boldy»,- deıdi R.Tastemirova.