Atyraý oblysynda sý tasqynyna daıyndyq qalaı júrgizildi
Tótenshe jaǵdaı ne úshin jarııalandy?
Jaıyq ózenindegi sý deńgeıi áli de kóterilýi múmkin. Demek, qaýip tolyq seıildi deýge erterek. Osyǵan baılanysty munaıly óńirde sý tasqynyna daıyndyqty qalaı júrgizildi? Ne josparlandy, ne isteldi?
Aldymen 7 sáýirde oblys ákimi Serik Shápkenov tabıǵı sıpattaǵy tótenshe jaǵdaı jarııalandy. Ákim mundaı tótenshe jaǵdaı rejimin jarııalaýdyń birneshe maqsatyn aıtty.
«Birinshiden, sý tasqynyna daıyndyqty tıimdi uıymdastyrý qajet boldy. Ekinshiden, tehnıkalar men jabdyqtar tartý kerek. Úshinshiden, ǵylymı zertteýler júrgizý, óńirdegi sý aıdyndarynyń, ásirese Jaıyq ózeniniń jaǵalaýyn nyǵaıtý qajettigi týyndady. Óıtkeni, Atyraý oblysynda 1993-1994 jyldary sý tasqyny bolǵan. Sodan bergi kezeńde ózenderdegi sý azaıdy. Sý aıdyndarynyń túbin tereńdetý jumystary uzaq ýaqyt boıy júrgizilmedi. Jaǵalaýdaǵy bóget nyǵaıtylmaı, keıbir tusynda múldem alynyp tastalǵanyn kórip otyrmyz. Sýdan qorǵaý aımaǵynan aýyl sharýashylyǵynyń qajettiligi úshin jer telimderi berilgen», -dedi Serik Shápkenov.
Ákimniń aıtýynsha, Inder, Mahambet aýdandary men Atyraý qalasy sý basý qaýpi bar aımaqqa engen. Máselen, Inder aýdanynda Jarsýat, Qurylys, Atyraý qalasynyń mańyndaǵy Almaly, Bereke, Besikti jáne Damby aýyldary osyndaı qaýipti aımaqta tur.
Óıtkeni bul eldi mekenderdiń bári Jaıyq ózenine taıaý ornalasqan.
Al, Qaıyrshaqty aýyldyq okrýginiń aýmaǵyndaǵy «Kolos», «Munaı óńdeýshi», «AtyraýMunaıQazGeologııa» baý-baqsha qoǵamdastyǵynyń turǵyndaryna qaýipsiz aýmaqqa kóshý usynyldy.
Atalǵan saıajaılar Jaıyq ózeniniń jaıylmasynda ornalasqandyqtan, topyraq erozııasynyń yqtımaldyǵy joǵarylaǵan. Jaǵany qorǵaý shahtalarynyń qurylysyn júrgizý múmkin emes. Sondaı-aq, Aspa eldi mekenindegi 86 turǵyndy kóshirýge sheshim qabyldandy.
Jurt Jaıyq jaǵalaýyna bóget salýǵa jumyldy
Munaıly óńir turǵyndary kún saıyn Jaıyq jaǵalaýyna bóget salýǵa belsene kiristi. Óńirdegi iri kompanııalar jumysshylaryn, arnaıy tehnıkalaryn bóldi. Bes jasar baladan 90-nan asqan qarııaǵa deıin eriktiler qataryna qosylyp, qapshyqty qummen toltyrdy. Túrkistan, Jambyl, Mańǵystaý oblystarynan arnaıy tehnıkalar jetkizildi. Elimizdiń ár óńirindegi áskerı bólimderden sarbazdar keldi.
Jaıyq ózeniniń Atyraý qalasyndaǵy jaǵalaýy 110-nan ýchaskege bólinip, ár ýchaskedegi jumysty úılestiretin jaýapty mamandar, tehnıkamen qamtıtyn kásiporyndar bekitildi. Jaǵalaýdaǵy bóget deńgeıi kún saıyn bıiktetildi. Keıin qum toltyrylǵan qapshyqpen nyǵaıtyldy.
Oblys ákiminiń orynbasary Jasulan Bısembıevtiń aıtýyna qaraǵanda, bóget topyraǵyn tyǵyzdaý sapasyn tehnıkalyq qadaǵalaý mamandary men «Jol aktıvteriniń ulttyq sapa ortalyǵy» RMK óńirlik fılıalynyń sarapshylary baqylaýǵa kiristi.
Bóget bıiktiginiń ár metri arnaıy qurylǵymen tekseriledi. Tehnıkalyq qadaǵalaý organdary tyǵyzdyqtyń eń tómengi kórsetkishin 14 megapaskal deńgeıinde belgiledi. Qazir bógettiń tyǵyzdyǵy — 17-20 megapaskal.
Qazir Inder jáne Mahambet aýdandarynda Jaıyq ózeniniń jaǵalaýynda bóget turǵyzý tolyq aıaqtaldy. Al, Atyraý qalasynda áli jalǵasyp jatyr. Oǵan jergilikti turǵyndar, kásiporyndardyń qyzmetkerleri men eriktiler jumylyp otyr. Óńirdegi iri kompanııalar arnaıy tehnıka bóldi.
Jaıyq jaǵalaýynda bóget salyp júrgen eriktilerdiń qatarynda zeınetker Begaly Meńdiǵalıev te bar. Egde jastaǵy qarııa erikti jastarmen birge kún saıyn 6 myńǵa jýyq qapqa qum toltyryp júr.
Eldi mekenderdi tasqyn sýdan qorǵaýǵan 18 etno-mádenı birlestiktiń 200-den astam múshesi tys qalǵan joq. Máselen, «Thonıl Atyraý» koreı etno-mádenı birlestiginiń tóraıymy Lıýdmıla Lıdiń aıtýynsha, Almaly aýyldyq okrýginde jaǵa bekitý jumysy eki aýysymmen atqarylǵan.
«Biz bóget salý bastalǵaly qaýipti ýchaskeni bólýdi suradyq. Óıtkeni, qazaq elinde turǵannan keıin qaýiptiń aldyn alýǵa úles qosqymyz keldi. Bóget salýǵa qatysýdan úlkender de, jastar da tartynǵan joq. Ásirese, jas jigitter men qyzdar kúndiz jaǵany bekitse, keshki mezgilde gýmanıtarlyq kómekti qabyldaýǵa kómektesti», -deıdi Lıýdmıla Lı.
Bóget salýǵa «Teńizshevroıl» JShS-da jumys isteıtin sheteldikter de qalys qalmady.
Bul kompanııaǵa jumys isteýge álemniń ár elinen kelgender Jaıyq ózeniniń jaǵalaýyndaǵy «Dostyq» qalashyǵynda turady.
Qalashyqtyń 60-tan astam turǵynyn ortaq iske jumyldyrǵan sheteldik — «Teńizshevroıl» JShS-da strategııalyq máseleler jónindegi keńesshi bolyp jumys isteıtin Djon Fell.
«Men Qazaqstanda jumys isteý úshin Ońtústik Lýızıanadan keldim. Onda jylyna 3-4 ret sý tasqyny bolyp turady. Sý tasqynynyń zardabyn bala kezimnen bilemin. Sondyqtan, Atyraý qalasyn Jaıyq ózeninen tónýi múmkin qaýipten qorǵaýǵa atsalysýdy kózdedik», -deıdi Djon Fell.
Atyraý qalasynyń mańynda ornalasqan Erkinqala aýylyndaǵy jaǵalaýdy bekitýge 63 sarbaz, 400-ge jýyq erikti, 16 tehnıka tartylǵan. Munda 17 sáýirden beri
Tarazdan kelgen Qaırat Esirkep te jumys istep júr. Ol «AKBARS STORY Ltd» kompanııasynyń júk tıegish kóligin júrgizedi.
«Arnaıy tehnıkamen qum toltyrylǵan qapshyqtardy jaǵaǵa kóterip beremin. Karerden arnaıy kólikterge topyraq Bul tehnıkamen jumys istegenime 38 jyl boldy. Júk tıegish tehnıkasy 3 tonna júk kóteredi» -dedi Qaırat Esirkep.
Jaıyq-Kaspıı basseındik ınspektsııasy basshysynyń mindetin atqarýshy Turlan Súleımenovtiń aıtýyna qaraǵanda, keıingi 100 jylda Atyraýdy tasqyn sý basý deregi tirkelmegen.
Máselen, 1942, 1957 jáne 1993 jyly sý tasqyny bolǵan. Alaıda, odan munaıly shahar zardap shekpegen.
«Keıingi kúnderi Reseı Federatsııasynyń Orynbor oblysyndaǵy Irekti sý qoımasynan jiberilgen sý mólsheri edeýir azaıǵany baıqaldy. Burynǵy jyldardaǵy taldaýǵa sáıkes Jaıyq ózenindegi sýdyń 20 paıyzy býlanyp, aýaǵa ushady. Demek, Atyraý qalasyna jetkenge deıin ózendegi sý saı-salaǵa aǵyp shyǵady. Osyndaı sebeppen Jaıyqtaǵy sýdyń mólsheri azaıýy múmkin. Onyń ústine Qaraózek jáne Sokolok kanaldary tazalandy. Bul — ózendegi sýdyń teńizge aǵyp ketýi úshin jasalǵan oń qadam», -dedi Turlan Súleımenov.
Jaıyqtyń teńizge quıar saǵasy tereńdetildi
Atyraý oblystyq qurylys basqarmasynyń basshysy Nurbergen Qusaıynovtyń aıtýynsha, ózen saǵasyn tereńdetý jedeldetilgen tártippen júrgizilip jatyr. Óıtkeni Jaıyq ózeniniń saǵasy óte taıyz.
«Maqsatymyz — Jaıyq ózeniniń arnasymen kelgen mol sýdyń Kaspıı teńizine quıylý aǵysyn arttyrý. Qazir ózenniń teńizge quıar saǵasynyń tereńdigi nebári — 40-50 sm, eni — 20 metr. Tereńdetý jumysy aıaqtalǵannan keıin saǵanyń tereńdigi 2 metrge deıin jetedi», deıdi Nurbergen Qusaıynov.
Ózenniń teńizge quıar saǵasyn tereńdetýdi «Pavlodarózen porty» AQ qolǵa alǵan.
Joba detekshisi Dıdar Álipovtiń deregine júginsek, kásiporynnan Watermaster-4 markaly eki arnaıy tehnıka tartylǵan. Keıin taǵy eki tehnıka tartylyp, adam sany 12-ge jetti.
«Mundaı tereńdetý jumysyn maýsym aıyna deıin júrgizýge bolmaıtyn edi. Óıtkeni, osy kezeńde balyq ýyldyryq shashady. Alaıda tasqyn sýdyń qaýpine baılanysty Jaıyq ózeniniń teńizge quıar saǵasyn tereńdetý máselesi týyndady. Sol sebepten qazir bul jumys jedel qolǵa alyndy», -deıdi Dıdar Álipov.
Bul saǵanyń uzyndyǵy shamamen 56 shaqyrymdy quraıdy. Keıingi 20 jylǵa jýyq merzimge Jaıyq ózenindegi sý azaıyp, atalǵan saǵa bitelýge shaq qalǵan.
Saǵanyń taıyzdanǵany sý kólikteriniń qozǵalysyna da, ózen sýynyń teńizge quıylýyna da kedergi keltirgen.
«Biz jumysty 11 sáýirde bastaǵan edik. Tehnıkamyz saǵatyna 700 tekshe metr aýmaqty qazyp, topyraqty qysymmen alysqa laqtyrady. Ьereńdetý jumysynyń parametri — 1 600 metr, uzyndyǵy — 20 shaqyrym. Tapsyrma belgilengen merzimde aıaqtalady», -dedi Dıdar Álipov.
Sokolok — Jaıyq pen Kaspııdi jalǵaıtyn kanal
«QazSýShar» RMK málimetine qaraǵanda, Atyraý oblysynda bastaýyn Jaıyq ózeninen alatyn 15 magıstraldy kanal bar. Al Atyraý qalasynyń mańyndaǵy eki kanalǵa erekshe nazar aýdarylyp otyr.
Sonyń biri — Qaraózek kanalynyń uzyndyǵy 35 shaqyrymnan asady.
Atyraý-Oral tasjolynan Erkinqala aýyldyq okrýgine deıin sozylatyn bul kanal Jaıyq ózeniniń bir salasy bolǵandyqtan, sý aıdyny úshin erekshe mańyzǵa ıe.
Sol sebepten kanal jaǵalaýyndaǵy bóget nyǵaıtylyp, qosymsha 1,5-2 metrge deıin bıiktetildi. Munda kópir ótkelderi men shlıýzderdi tazartý jumysy júrgizildi.
Ekinshisi — Sokolok kanaly. Oblys ákiminiń tapsyrmasymen Jaıyq ózeniniń sýyn osy kanal arqyly Kaspıı teńizine burý josparlanyp otyr.
Bul kanaldyń negizgi uzyndyǵy — 32 shaqyrym. Kanaldyń tabanyn tazalaý, jaǵalaýyn bekitý jumystarynyń úılestirýshisi Oljas Sultanovtyń málimetine súıensek, Sokoloktyń sý ótkizý qýaty sekýndyna 100 tekshe metrdi quraıdy.
«Jaıyq ózeniniń Atyraý qalasyna qaraı aǵatyn mol sýyn azaıtý maqsaty kózdeldi. Osy maqsatta munaıly shahardy aınalyp ótetin Sokolok kanalynyń múmkindigin paıdalanýǵa bolady. Óıtkeni atalǵan kanal Jaıyq ózeni men Kaspıı teńiziniń aralyǵyn jalǵastyryp jatyr. Sol sebepten, bastapqy josparǵa sáıkes qoldanystaǵy kanaldyń jaǵalaýyn bekitýdi qolǵa aldyq. Keıin jaǵdaıdy zerdelep, eskisiniń tusymen qatarlastyryp, jańadan 24 shaqyrymdyq kanal qazý týraly sheshim qabyldandy. Sebebi eski kanaldyń kóp jeri batpaq, tehnıkanyń jumysyna qıyndyq keltirdi», -deıdi Oljas Sultanov.
Onyń aıtýynsha, jańa kanaldyń jaǵalaýyna barlyq standartqa sáıkes nyǵyzdalǵan bóget turǵyzyldy.
Bógettiń bıiktigi — Baltyq mejesi boıynsha 21 metr. Al, eńis tustardyń bárine geodezııalyq ólshem júrgizilip, arnaıy belgimen rettelgen.
Eske sala ketelik, budan buryn Atyraýdaǵy eki aýdanda Jaıyq jaǵalaýyna bóget salý tolyq aıaqtalǵanyn jazǵan edik.
Al, búgin Mahambet aýdanynda Jaıyq deńgeıi 795 santımetrge jetti.