Atyraý oblysynan tabylǵan geoglıfter áli zerttelmeı otyr
Tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, arheolog Marat Qasenovtiń deregine qaraǵanda, Kaspıı oıpatyn adamdar myńdaǵan jyl burynǵy mezolıt, neolıt (jańa tas) zamanynan beri mekendegen.
Ásirese, Kaspıı teńizi jaǵalaýynyń tylsym tabıǵaty kóne dáýirde de adamdardyń jappaı qonystanýyna qolaıly bolǵan.
«Atyraý oblysynyń aýmaǵynda adamdardyń mekenine aınalǵanyn dáleldeıtin ejelgi turaqtar kóp kezdesedi. Mundaı turaqtardaǵy jádigerlerdiń qatarynda kvartsıt, kremnıı jańqalary, tas dáýirindegi eńbek quraldary tabyldy. Alaıda, bul turaqtar topyraq astynda qalǵan jabyq oryndar emes. Tabıǵat qubylysynyń saldarynan qum kóshkininen keıin anyqtalǵan», — deıdi Marat Qasenov.
Zertteýshiniń pikirinshe, kóne meken men turaqtyń kópshiligi Naryn, Taısoıǵan, Búırek jáne Saryqamys qumdarynan tabylǵan. Sońǵy zertteý kezinde qum arasynda mezolıt, neolıt, temir, ortaǵasyrlyq eskertkishter men keıingi zamanǵy zırattar, qulpytastar jıi ushyrasqan.
Sondaı-aq, Kaspıı oıpatynan kóptegen jumbaq qurylystar men eskertkishter bar.
«Biraq, olardy keıingi dáýirlerdegi eskertkishter qataryna qosýǵa bolmaıdy. Nege? Munyń birneshe sebebine toqtalatyn bolsam, birinshiden, bul eskertkishterdiń qaı kezeńde jasalǵany áli anyqtalmaǵan. Ekinshiden, nendeı maqsatpen salynǵany, qandaı qyzmet atqarǵany týraly derekter tabylmaı tur. Jalpy, ǵylymı turǵyda osyndaı qurylystardy geoglıf dep ataıdy ǵoı. Al, ǵylymı anyqtamada geoglıf — jerge oıyp salynǵan, uzyndyǵy tórt metrden asatyn geometrııaly nemese beıneli órnek. Degenmen, keıbir geoglıfter tym úlken kúıinde saqtalǵan. Mundaı geoglıfterdi dál janynan kórý múmkin emes. Onyń pishinin tek áýeden ǵana tamashalaýǵa bolady», — deıdi Marat Qasenov.
Ǵalymnyń aıtýynsha, geoglıf salýdyń san alýan joly bar. Geoglıftiń biri jerdiń betki qabatynan belgili bir tereńdikke deıin qazylady. Sóıtip, belgili bir tańba túsiredi.
Taǵy bir joly — arnaıy qıyrshyq nemese iri tastardy tóseý arqyly beıne jasaý. Úshinshiden, bir beıne jasaý úshin aǵash egiledi. Alaıda, geoglıfti kez kelgen adam jasaı almaýy múmkin.
«Atyraý óńirinde tas, qıyrshyq tas, tipti ósip turǵan jasyl jelek óte az. Mine, osyndaı erekshelikke baılanysty mundaǵy geoglıfter or qazý, topyraq úıý arqyly jasalǵanyna kóz jetkizdik. Mundaı geoglıfterdiń kóbin bıikten ǵana kórýge bolady. Sońǵy kezde anyqtalǵan onǵa jýyq geoglıftiń qalaı jasalǵany áli naqtylanǵan joq. Geoglıfterdi adamdar jasady ma? Álde tabıǵattyń tylsym qubylysynan paıda boldy ma? Bul másele áli belgisiz bolyp otyr», -deıdi ǵalym.
Máselen, Qyzylqoǵa aýdanyndaǵy Qarabaý aýylynan soltústik-batysqa qaraı 27 shaqyrym qashyqtyqta tasbaqa túrindegi geoglıf tabylǵan. Tasbaqanyń kólemi — 900×400 metr. Qumdy-sazdy topyraqqa jolaqty syzyqtarmen beınelengen.
Al, krest túrindegi taǵy bir geoglıf Jylyoı aýdanynyń ortalyǵy — Qulsary qalasynyń ońtústik-batysyndaǵy 54 shaqyrym qashyqta ornalasqan.
Krest salynǵan aýmaq Kaspıı teńiziniń jaǵalaýyna tym jaqyn bolmaǵanymen, qashyq ta emes. Ekeýiniń aralyǵy — 13 shaqyrym. Onyń kólemi — 45×30 metr, eni shamamen 8 metrdi quraıdy.
Úshinshisi — juldyz. Onyń kólemi — 225×150 metr. Bul — 200 metrlik uzyn syzyqtardan, dıametri 10 metrlik 12 juldyz obadan turatyn geoglıf. Alǵabas aýylynyń ońtústik-shyǵysynda 7 shaqyrym qashyqta jatyr.
Tórtinshisi — tórtkúl-sheńber. Qurmanǵazy aýdanyndaǵy Batyrbek aýylynyń batysynda 2 shaqyrymnan anyqtalǵan. Bul geoglıftiń dıametri — 100 metr, tórtburysh kólemi — 150×150 metr.
Endi bir geoglıf kún beınesinde salynypty. Munyń dıametri — 150 metr, syrtqy qamal-jal bıiktigi — 2,5, eni 8 metrge jetedi. Qamal-jaldyń syrty eki-úsh qatar tizbekpen 196 apan shuńqyrmen qorshalǵan.
Al, shuńqyrlardyń dıametri — 2-6 metr, tereńdigi 1-2 metr shamasyna jeteǵabyl. Soltústik jaq betine tórt qatar shuńqyr qazylǵan. Biraq, qamal-jaldyń ishi tegis, alań dıametri 90 metrge jetedi. Ońtústiginde eni 6 metrge sozylatyn jol jatyr.
«Bul geoglıften kúnniń beınesin ańǵarýǵa bolady. Sol sebepten, ony kún ǵıbadathanasy deımiz. Qazaqstannyń ár óńirinde túrli beınedegi geoglıfter kóp ǵoı. Biraq, dál osyǵan uqsas geoglıf tabylǵan joq. Kún beınesindegi geoglıftiń qandaı maqsatpen salynǵany ázirge belgisiz bolyp otyr. Desek te, bul shamamen bizdiń zamanymyzǵa deıin ІІ ǵasyrda salynǵan bolýy múmkin. Jalpy, geoglıfterdiń salynýy jóninde aıtylyp júrgen túrli boljam da, pikir de bar. Al, Atyraý óńirindegi geoglıfter áli júıeli zerttelgen joq. Osyndaı geoglıfterdi zertteýge nazar aýdarylsa, biraz qupııany ashýǵa, tipti el tarıhyn tolyqtyratyn derekter tabylar edi», -dedi Marat Qasenov.
Eske sala ketelik, buǵan deıin Atyraý oblysyndaǵy jotalardan 50 mln jyl burynǵy akýlanyń tisteri tabylǵanyn jazǵan edik.