Atańnan mal qalǵansha, tal qalsyn
Prezıdent kөp ұzatpaı barlyқ deңgeıdegi atқarýshy bılik өkilderine өzderine tıisti aımaқtardy barynsha kөgaldandyrýғa tapsyrma bergen. «Bizdiң elimizdiң, jerimizdiң kөrkin arttyrý үshin orman egýimiz kerek. Jerimiz kөp, dalamyz keң bolғanymen, dүnıedegi jalpy aýқymyna shaққanda ormany eң az el - bizbiz. Basқa memleketterde bir aғashty kesse, eki aғash otyrғyzady. Қazir zaң boıynsha biz ony қabyldadyқ. Elge ormandy kөp egetin bolsaқ, halyқtyң densaýlyғyna, aýanyң tazalyғyna, tek өz elimizdiң ғana emes, kүlli dүnıe jүziniң ekologııasyn jaқsartýғa қosқan үlesimiz bolyp sanalady»,- degen bolatyn sol kezde Nұrsұltan Әbishұly.
Jer sharynyң kөlemi - 510 mıllıon sharshy shaқyrym. Sol alyptyң 2 mıllıon 717,3 sharshy shaқyrymy қazaқ eliniң ıeliginde. Jerdiң jүzin jelegimen jelpip tұrғan 38 mıllıon sharshy shaқyrym ormannyң nebәri 0,3 paıyzy ғana bizdiң enshimizge bұıyrypty. Demek, bұl - Қazaқstan jeriniң bar-joғy 4,6 paıyzy ғana ormandy alқap degen sөz.
Mamandar Jer Sharynda bir adamғa shaққanda, orman aýmaғy, shamamen, 0,8 gektardan keletinin eseptep shyғarғan. Tal-daraғy az dep sanalatyn қazaқ eliniң әr tұrғynyna 0,77 gektardan tıesili eken. Demek, bizdegi өlshem әlemdik ortasha kөrsetkishke jýyқ. Sөıte tұra, bұl құs қanatyn kүıdirgen aptapty һәm tұlpardyң shashasyn shaң қaptyrғan apaıtөs aңyzaқ aımaқ үshin az, өte az... Endeshe, erteңgi ұrpaққa «ataңnan mal қalғansha, tal қalsyn!»
... Қysy - қaһarly, jazy aptap Astanada қarashada tүsken қar siresken kүıi jүzi jylymastan, kemi jүz otyz kүn jatady. Alty aı қystyң attaı eki jүz қyryқ bes kүni - aқ қar, kөk mұz. Қaңtarda aқshұnaқ aıazғa қosylyp, soltүstik shyғystan soғatyn at құlaғy kөrinbeıtin aқtүtek borany taғy bar. Saқyldaғan sary aıazy «shıdem men ton қabattap kıgen malshyny bet қaraýғa shydatpaı, teris aınaltady». Қystyң kүni ortasha temperatýra -170S. Keı jyly -520S-қa deıin tөmendeıdi. Naýryz aıyndaғy үskirik jel sekýndyna 5 metr jyldamdyқpen soғatyn kezi kөp.
Jazy қysқa bolғanymen, shyndasa +35 gradýsқa bir-aқ kөteriledi. Shilde aıynyң ortasha temperatýrasy +20-240S. Oғan aңyzaқ jel қabattasatynyn aıtyңyz. Astananyң jeli tamyz aıynda sekýndyna 4 metr «jүgiredi». Odan қatty soққanda jyldamdyғy sekýndyna 15 metrge jetedi. Ekpini osyndaı қatty jel bir jylda orta eseppen alғanda, 40 kүn soғady. Tipti keı jyly 360 kүnniң 87 kүninde jel boraғan. Elordamyzdyң jıyrma jylda bir ret sekýndyna 36 metr jyldamdyқpen jel tұratyn «tik minezi» taғy bar.
Aýasy құrғaқ, aңyzaқ jeldi aımaқtyң sýy, soғan saı, nýy da kem. Jylyna 200-300 mm ylғal tүsedi. Қalypty norma - 700-800 mm. Өzen-kөli de az. Eң iri өzeni - Esil, Nұra jәne Teңiz, Қarasor, Қorғaljyn, Balyқtykөl men Қypshaқ kөlderi. Osyғan қaramastan, Jazda +350S, +400S, al, қysta -400S, -520S, ıaғnı aralyқ temperatýra 70-750S. Sortaңғa өsken aғashtyң tamyry tұzғa jetkende sýalyp, қýrap қalady. Al jetilgeniniң diңi jip-jiңishke, қatyp-semip, әıteýir japyraқ jaıady. Biraқ osyndaı klımaty қatal aımaқta aınalasy on shaқty jylda 11 mıllıon tal men bұta tektes aғashtar otyrғyzylyp, jaıқalyp tұr.
Әý basta, Esildiң jaғasyn endeı қonғan elordanyң aınalasyn ný toғaıғa aınaldyrý қolғa alynғanda қalanyң maңy en jazyқ bolatyn. Mamandar 114 myң gektar jerdi zerttep, sonyң 62 myңy aғash egýge jaramdy dep қorytyndy jasady. Sodan beri «Jasyl aımaқ» memlekettik kommýnaldyқ kәsiporyny jyl saıyn bes myң gektarғa kөshetter otyrғyzyp keledi. Ғylymı zertteýler boıynsha, 65-70 paıyzy jersinip ketedi. 2005 jyly қala maңyndaғy sanıtarlyқ-қorғanys kөgaldy aımaқty kүtip-baptaý maқsatynda қala әkimdigine қarasty «Astana ormany» memlekettik kommýnaldyқ kәsiporny arnaıy құryldy.
Elimizdegi aғashty aımaқty bir paıyzғa kөbeıtý үshin keminde 2 mıllıon gektar jerge tal egý қajet bolady. Bүginde Қazaқstandaғy orman alқaby 0, 1143 mıllıon sharshy shaқyrym bolsa, bұdan bylaı oғan Astananyң jas ormany alyp jatқan alap қosylatyn bolady.
Қazir «jasyl beldeýdiң» soltүstik sheni Shortandy baғytyndaғy toғaılarmen қosylyp, tұtasyp үlgerdi. Basқa baғyttar da birtindep irgelerin keңeıtip barady. 2020-shy jylғa deıin қalanyң қaraýyna berilgen toғaılardan tys, Astanany aınaldyra 75-80 myң gektar jerge aғash otyrғyzylady. Gektaryna shamamen myң kөshet egiledi. Sөıtip, қalany қorshaı jelkildep tұrғan tal-daraқtar kөp ұzamaı ný ormanғa aınalatyn tүri bar. Tұқymy jelmen shashylyp, jelegin jaıyp үlgergen aғashtardyң saıasyn balaң өskinder panalap, «jasyl aımaқ» қazirdiң өzinde birtindep tabıғı ormanғa aınala bastady. Әri ol Astanadan elimizdiң barlyқ baғyttaryna bastaıtyn joldardy jaғalaı egilip, aғashtyң өsýine neғұrlym қolaılyraқ tұstardy қýalap sozyla beredi.
Қala shetindegi Ilınka kentindegi bұdan tөrt jyl bұrynғy қaraýsyz қalғan mashına-traktor jөndeý sheberhanasy «Astana ormany» memlekettik kommýnaldyқ kәsipornyna berilgen. Ұsynaқty қolғa өtken soң, jyp-jınaқy mekemege aınaldy. Mashına-traktor sheberhanalaryndaғy ormandy kүtip-baptaýғa arnalғan қysқy-jazғy tehnıkalar saқadaı-saı tizilip tұr. Kәsiporyn dırektory Jarқyn Jұmaғұlov -Ekaterınbýrg orman-tehnıkalyқ akademııasynyң tүlegi. Naғyz өz kәsibiniң mamany.
J. Jұmaғұlov basқarғan ұjym jұmysyn jүıeli jүrgizip keledi. Bүginde elorda shetin en toғaıғa aınaldyra bastaғan «Astana ormanyna» қarasty 15 723,4 gektar aýmaқ bar. Onyң 10 723 gektary - ormandy alқap. Өңgesi - jol jәne sý қoımasy men ormandy kүtip-baptaýғa arnalғan, өrtke қarsy sharalar atқarylatyn һәm қar toқtatatyn aýmaқ. Kelesi jyly 860 gektar taғy қosylady.
- Elbasy Nұrsұltan Nazarbaevtyң bastamasymen қolғa alynғan «Jasyl el» memlekettik baғdarlamasyna saı құrylғan «Jasyl aımaқtyң» aýmaғy 50 myң gektar. Onyң 16 584 gektary Astana қalasynyң shet aımaқtaryna tıesili. Aldaғy ýaқytta odan әri keңeıtilmek. Prezıdent «Jasyl beldeýdiң» Aқmola ormanyna jalғasýyn mindettedi. Bүginde beldeýde tal-daraқtyң 25 tүri өsip tұr. Ұzyn-sany - 11 mıllıon dana. «Jasyl aımaқtan» қabyldap alғan aғashtardy kүtip-baptaýmen aınalysatyn bizdiң mekeme bıyl tұңғysh ret 5 myң tүp kөshet ekti. Aғash otyrғyzý 2020 jylғa deıin jalғasady, -dedi ol.
Aýmaғy - 4140 myң gektar bolatyn oңtүstik-batys ýchastogynda 4,5 mıllıonғa tarta tal men bұta tektes aғash, negizinen aққaıyң egilgen. Sebebi bұl aımaқtyң topyraғy basқa ýchastokқa қaraғanda өskin ataýlyғa jaıly, ıaғnı sortaң tұsy kemdeý. Sondyқtan, oғan «nәzik bolmysty» aққaıyң syndy aғashtar ekken. Sondaı-aқ, oңtүstikten әkelgen aқterek, kөkterek, tөbesi shoshaқ terek otyrғyzyldy. Odan keıingi kөlemi үlken ýchastoktardyң biri - soltүstik-shyғys ýchaskesi 1134 gektar jerdi alyp jatyr. Mұndaғy aғashtardyң sany 1 mıllıonғa jýyқ.
Jalpy, «Astana ormany» 11 үlken ýchastokқa bөlingen. Onda 173 oram bar. Әr oram orta eseppen 15-20 jolaққa bөlingen. Jұmyskerler taldardyң қýrap қalғan jәne bir-birimen shatysyp, beı-bereket өsken bұtaқtaryn қaıshymen қyrқyp tastaıdy. Birine-biri «jaғalasyp» өsken basқa bұtalardy kesip, «lıder» aғashty, ıaғnı japyraғy mol taldy қaldyrady. Aғashty kүtip-baptaý degenimiz - osy. Sonda aғash tүp-tүzý әri saıaly bolyp өsedi.
J. Jұmaғұlovtyң aıtýynsha, bұl aımaқta Keңes odaғy tұsynda otyrғyzylғan keıbir aғashtar kүtim jasalmaғandyқtan, joғary өrleı almaı, jerbaýyrlap, jataғan өsedi. Al temirjol boıyna otyrғyzғan aғashtardyң kөkke өrlep, shynardaı tүzý bitkeni - kүtimniң arқasy. Sondaı-aқ, aғashtyң diңine құrt tүspes үshin tүbin aқtap, kesken tұsyn maıly boıaýmen syrlap қoıady. «Bұғan emaldy boıaý jaramaıdy» deıdi mamandar.
Soltүstik-shyғys ýchaskesinde jұmys isteıtin eңbekkerler - қala maңy aýyldarynyң tұrғyndary. Olar «eki қolғa bir kүrek» tabylғanyna rıza. Әri jalaқysy jartymdy. Jұmysқa arnaýly avtobýs alyp kelip, alyp қaıtady.
Al әýejaı trassasy boıynda aғashtardy sәnmen қıyp, bәrin belgili bir қalypқa tүsirýmen aınalysyp jatқan arnaıy brıgadanyң өkilderi jұmys isteıdi. Aralarynda kөkjasyl ormandy қala - Almatydan kelgen Bekarys Құralbaı atty ormanshy eңbek etip jatyr
- Kelgenime 2-3 aı boldy. «Astana ormanynyң» atқarғan қyzmeti orasan. Astanalyқ mamandar sortaң jerge orman өsirýge bolatynyn dәleldedi. Endi bizdiң mindetimiz -sony kүtip-baptaý. 2020 jylғa deıin josparlanғan jұmys shegine jetken kezde Aқmola aımaғy Қazaқstandaғy jәne bir jer jәnnatyna aınalyp, kөkoraı shalғyndy өlke bolady,-dedi kәnigi ormanshy.
«Astana ormany» aýmaғynda jaıқalғan қylқan japyraқty қaraғaı, қaıyң, aқterek, kөkterek, jyltyr jәne jaı shegirshin, bozshaғyl, үıeңki, bozjıde, sondaı-aқ, қynagүl, қazaқstandyқ terek, sibir almasy, tatar үıeңkisi, jiңishke japyraқty jәne sarқyrama tal sııaқty әrtүrli aғashtarғa қarap «bұryn-soңdy myna jer aıtaқyr edi» deýge қımaısyң. Jarқyn Jұmaғұlovtyң aıtýynsha, ormanғa әrtүrli құs orala bastaғan. Әsirese, mұnda orman-toғaıdyң tөl құsy kөkek shaқyryp, bұlbұl saıraıdy. Jұrt jıdek terip, қalaғa aparyp satady. Naғyz ormannyң zaңy! Tipti Arқanyң aқyrғan aıazynan pana bolar aғash saғalap ketetin tүz taғylary da kөbeıe bastady. Elik, tүlki, қarsaқtyң jortyp jүrgenin kөrgender bar. Kөp ұzamaı orқoıan, sýyr, kүzen, bұlғyn, tıin, bұlan қosylady dep otyr. Aıtpaқshy, orman қalyңdaғaly қoıan kөbeıdi. Әnsheıinde қystyң kүni nәpaқa taýyp jeýi қıyn edi, orman egilgeli қoıandar jas shybyқtardyң jұmsaқ tүbirin kemirip tastaıtyn boldy. Amal joқ, қoıandardy үrkitýdiң jolyn қarastyrdy. Iisi jaғymsyz maıdy jas taldyң tүbine құısa, «қylı kөzder» jolamaıdy eken.
2008 jyl men 2009 jyldyң 4 aıynda әrtүrli kemirgishter men zııankesterge қarsy 4 630 gektar ormanғa hımııalyқ өңdeý jүrgizdi. Ormandy өrtten қorғaý, aldyn alý jәne tez sөndirý sharalary daıyn. Өrtke қarsy sharalar men өrttiң aldyn alý үshin atқarylғan kezekshilikte osy aıtylғan merzim ishinde 3 201 mashına/saғat kezekshilik atқardy. Elbasy jyl saıyn қala kүniniң aldynda ormandy әýege kөterilip, baғasyn beredi. Ұsynys-pikirlerin aıtady. Soңғy jyldary Nұrsұltan Әbishұly ormannyң қoıýlanyp kele jatқanyna kөңili tolyp, rızalyқ tanytyp keledi.
... Bıyl elordada jaz jaңbyrly. «Jaңbyrmenen jer kөgerer». Jer kөgerse, er de, el de, solarmen birge elorda da kөgerer...