Ata zańǵa asa uqyptylyqpen qaraý paryz
1995 jyldyń osy kúnindegi búkilhalyqtyq referendýmda Qazaqstan halqynyń basym bóligi búgingi qoldanystaǵy Ata zańdy jaqtap daýys berdi.
Osylaısha, qalyń jurtshylyq qabyldaǵan Negizgi zań - qazaq elindegi memlekettik turaqtylyq pen ekonomıkalyq jáne qoǵamdyq damýdy qamtamasyz etýdiń septigine aınalǵany ámbege aıan. Ata zańymyz memleketimizdiń negizgi quqyǵyn qamtamasyz etetin demokratııalyq qaǵıdattardy belgilep berdi.
«1995 jylǵy Konstıtýtsııa taqyr jerde paıda bolǵan joq. Ol egemen Qazaqstanda konstıtýtsııalyq qurylys ornatý úshin burynnan jınaqtalǵan tájirıbelerdi, sondaı-aq bizdiń jaǵdaıymyzǵa sáıkes keletin eń progresshil sheteldik tájirıbelerdi barynsha tolyq paıdalanǵan edi. Sondyqtan da, kimde-kim elimizdiń negizgi zańynyń rýhy men mańyzyn tereń túsingisi kelse, ony jasaýdyń, qalyptastyrýdyń tarıhyn da jaqsy bilýi kerek», deıdi N. Nazarbaev «Qazaqstan joly» atty kitabynda. Osy turǵydan alyp, Táýelsiz Qazaqstan tarıhyndaǵy tuńǵysh Konstıtýtsııanyń qabyldanýyna da toqtalyp ótsek. Alǵash Konstıtýtsııa jobasyn talqylaý jáne qabyldaý jónindegi jumys memlekettiń egemendigi týraly deklaratsııadan keıin-aq qolǵa alynǵan bolatyn. Bul jaıynda Memleket basshysy: «1991 jylǵy Keńester odaǵynyń ydyraýymen aıaqtalǵan, Qazaq KSR-niń atyn Qazaqstan Respýblıkasy dep ózgertken, «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik egemendigi týraly» Konstıtýtsııalyq Zańnyń qabyldanǵan zor oqıǵalardan keıin, jaǵdaı birshama aıqyndala bastady. Totalıtarlyq dáýirden bútindeı qutylǵanymen kún tártibinde egemen, demokratııalyq memleketti qurý máselesi turǵany barshaǵa uǵynyqty boldy. Qazaqstannyń odan arǵy taǵdyry bizdiń qolymyzda turdy. Eldiń jańa Konstıtýtsııasyn jasaýmen baısaldy túrde aınalysýdyń ýaqyty jetkeni bilindi. Qazaqstan Prezıdenti retinde men úshin bul - eń birinshi mindetke aınaldy», dep atap ótedi.
Birshama ýaqyt arnaıy jumys tobynda saralanyp, bilikti zańgerlermen jan-jaqty zerdelengen soń, Konstıtýtsııa jobasy 1993 jylǵy qańtardyń 28-inde Joǵarǵy Keńeste talqylanyp, onda 312 depýtattyń 309-y el ómirindegi alǵash Konstıtýtsııa jobasyn tutasymen qabyldaý jónindegi usynysty qoldap, daýys berdi. Osylaısha, resmı qabyldaýlar sharasynan keıin Prezıdent Nursultan Nazarbaevqa Qazaqstannyń tuńǵysh Konstıtýtsııasynyń túpnusqa mátini tabys etildi. Bul - táýelsizdikten keıin 1993 jyly qabyldanǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń alǵashqy Konstıtýtsııasy el tarıhyndaǵy eń demokratııashyl qujat bolyp tabylǵan edi. «Bul shyn máninde derbes damýdyń jolyna túsken Qazaqstan halqynyń ómirindegi tarıhı oqıǵa edi. 1993 jyldyń jaǵdaıynda qabyldanǵan Konstıtýtsııa, qoǵamnyń áleýmettik-ekonomıkalyq jáne saıası reformalar júrgizýge qarsy bolǵan bir bóligi men Qazaq KSR-niń demokratııalyq órkenıetti memleketke aınalýy qajettigin jáne onyń bolmaı qoımaıtyndyǵyn túsingen ekinshi bir bóliginiń arasyndaǵy ymyranyń kórinisi boldy. Konstıtýtsııa reformany iske asyrýdaǵy alǵashqy jáne asa qajetti qadamdardy jasaýǵa múmkindik berdi», dep jazady Nursultan Ábishuly.
Alaıda, ýaqyt óte kele tuńǵysh Ata zańnyń kúshine enýine baılanysty onyń kemshilikteri de anyq baıqala bastaǵan. Zaman aǵysyna qaraı, bas zańymyzdyń keıbir tustary naryqtyq qoǵamdaǵy ózgeristerge sáıkes bolmaı shyqqany baıqaldy. Sondyqtan da arada eki jyl ótkende 1995 jyly búgingi Konstıtýtsııa qabyldandy.
Toqtala ketetin jaıt, tamyzdyń 30-ynda ótken jalpy halyqtyq referendýmda Ata zańymyzdyń búgingi qoldanystaǵy nusqasyn respýblıka jurtshylyǵynyń 98 paıyzy jaqtap daýys berdi. Sonymen qatar, Konstıtýtsııamyzdyń osy jobasyn talqylaýǵa respýblıkamyzdyń 3 mıllıonnan astam azamaty, qoǵam qaıratkerleri men saıasatkerler, bilikti zańgerler atsalysyp, olar 32 myńǵa jýyq usynystar men eskertpelerin ortaǵa saldy. Halyqtyq bastamalardyń arqasynda osy joly Ata zańymyzdyń 98 babynyń 55-ine ózgertýler engizildi. Sondaı-aq, Konstıtýtsııalyq Keńes týraly jáne azamattar men adam quqyqtaryn qorǵaý jónindegi jańa normalar dúnıege keldi. Konstıtýtsııanyń jobasyn ázirleý barysynda 1 myń 100 ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi. ıAǵnı, barsha qazaqstandyqtardyń belsendiliginiń arqasynda jańa Ata zań ómirge keldi.
«Biz, ortaq tarıhı taǵdyr biriktirgen Qazaq halqy, baıyrǵy qazaq jerinde memlekettilik qura otyryp, ózimizdi erkindik, teńdik jáne tatýlyq murattaryna berilgen beıbitshil azamattyq qoǵam dep uǵyna otyryp, dúnıejúzilik qoǵamdastyqta laıyqty oryn alýdy tileı otyryp, qazirgi jáne bolashaq urpaqtar aldyndaǵy joǵary jaýapkershiligimizdi sezine otyryp, ózimizdiń egemendik quqyǵymyzdy negizge ala otyryp, osy Konstıtýtsııany qabyldaımyz!», dep jazylǵan Ata zańymyzda. Osy joldardyń ózinen-aq, elimizdiń Negizgi zańynyń álemdik tájirıbelerdi sińire otyryp, demokratııalyq bolashaqqa baǵyttalǵanyn, ári halyqshyl joldy tańdaǵanyn baıqaýymyzǵa bolady. Sonymen qatar, ótken 15 jyldy artqa tastaǵan astam ýaqyt ishinde Konstıtýtsııa táýelsiz memleketimizdi qurýdaǵy negizgi túıin boldy. Osyǵan baılanysty elimizde qoǵamnyń turaqtylyǵyn, ultaralyq tatýlyqty saqtaı otyryp, bıliktiń ilgerileýshilik ınstıtýttary qurylyp, bekidi.
Ras, qoǵam bir orynda turmaıdy, ol úzdiksiz damyp otyrady. Sol sebepti de Ata zańymyzda aıqyndalyp, jazylǵanymen áli tolyq qoldanysqa enbegendikten, jergilikti ózin-ózi basqarý, saılaýdy demokratııalandyrý, bılik tarmaqtarynyń rólin arttyrý sekildi máseleler kún tártibine qalqyp shyqqany belgili. Osy baǵytta Memleket basshysynyń bastamasymen júrgizilgen sońǵy Konstıtýtsııalyq reforma Qazaqstannyń jańa saıası tarıhyndaǵy aıtýly oqıǵanyń biri bolyp tabylady. Onyń ústine eldegi demokratııany jetildire túsý úshin prezıdenttik bılikten prezıdenttik-parlamenttik bılikke aýysýdyń tarıhı kezeńin Konstıtýtsııaǵa ózgerister engizý arqyly ári halyqaralyq usynystardy qabyldaı otyryp ótkizilgen proportsıonaldyq júıedegi saılaý arqyly bastan ótkerdik. Sondyqtan da, «Aldymen ekonomıka, sodan keıin saıasat» qaǵıdatyn ustanǵan Qazaqstan Konstıtýtsııasyna engizilgen keıingi ózgeristerdi eń aldymen ýaqyt talaby dep qaraǵan jón. Endigi kúni qoǵamnyń tynyshtyqta, turaqtylyq pen kelisim aıasynda órkenıetti túrde odan ári damýyna jaǵdaılar qalyptasty. Óıtkeni, Ata zań halyqaralyq turǵydan alǵanda da demokratııalyq qoǵamnyń negizgi mindet, talaptaryna sáıkes keletindigin tanytyp otyr. Buny halyqaralyq sarapshylardyń basym bóligi de moıyndaıdy, ári erekshelikterin jiktep-jiktep aıta alady. Tek, eń basty másele Konstıtýtsııanyń ádemi jazylýynda emes, onyń áleýetin tolyq paıdalanýda bolyp otyr. Halyqaralyq bedeldi de bilikti zańgerlerdiń de kópshilik usynysy osyǵan saıady.
Sóz sońynda Memleket basshysy N. Nazarbaevtyń jaqynda «Konstıtýtsııa - memlekettiń demokratııalyq damýynyń negizi» atty halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferentsııa barysynda sóılegen sózimen aıaqtasaq.
«Konstıtýtsııa boıynsha, zań boıynsha ómir súrý - jaı ǵana qajettilik pen azamattyq mindettilik emes. Bul - azat adamdardyń artyqshylyǵy. Óz quqyqtarynyń baǵasyn bilip, basqalardyń da osyndaı quqyqtaryn moıyndaıtyn adamdardyń artyqshylyǵy. Osyndaı jaǵdaıda ǵana biz - jeke azamattar emes, Qazaqstan halqymyz, turǵyndar emes, qoǵambyz, azamattyq qoǵambyz. Geografııalyq keńistik emes, bizdi biriktiretin elmiz. Konstıtýtsııa kúninde biz Atajurt aldyndaǵy jaýapkershiligimizdiń qandaılyq zor ekenin aıryqsha uǵynamyz. Jáne, eń aldymen, memlekettiń qyzmetinde turatyndardyń jaýapkershiligin uǵynamyz. Eldiń memlekettik máshınesin jumys jaǵdaıynda ustap turýǵa, onyń bosańsýyna, tyǵylýyna nemese bos aınalymdarda jumys isteýine jol bermeýge jáne, aqyr aıaǵynda, osynaý kúrdeli de qymbat turatyn máshıneniń shuǵyl saıası burylystarda aýyp qalmaýyna kepildik berýge tıistilerdiń jaýapkershiligin uǵynamyz. Al bizdiń árqaısymyz ne úshin qyzmet etip júrgenimizdi aıqyn sezinemiz. Bizdiń azamattardyń azattyǵy men qadir-qasıeti shyn máninde eldiń ulttyq qaýipsizdiginiń máselesi ekendigin sezinemiz. Bul tamasha datanyń máni osynda jatyr», degen edi QR Tuńǵysh Prezıdenti-Elbasy N. Nazarbaev.