Ata zańda azamattardyń múddesi men quqyǵyn qorǵaıtyn qandaı baptar bar
Konstıtýtsııa tarıhy
Kúni búginge deıin Konstıtýtsııa 1998, 2007, 2011, 2017, 2019 jáne 2022 jyldary reformaǵa túsken eken. Tarqata aıtar bolsaq, 1998 jylǵy reforma aıasynda qujattyń 19 babyna ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi. Prezıdenttiń, Senat pen Májilis depýtattarynyń merzimi men ókilettikterine qatysty naqtylaýlar bolyp, memlekettik qyzmetshilerge qoıylatyn joǵarǵy jas shegi alynyp tastaldy. Májilis depýtattaryn proportsıonaldy ókildik júıesi boıynsha partııalyq tizimder negizinde saılaý tájirıbesi de osy 1998 jylǵy túzetýlerden keıin qoldanysqa ene bastady.
2007 jylǵy reformalyq ózgeristerdiń qorytyndysy boıynsha, proportsıonaldy saılaý júıesiniń aıasy keńeıip, sonyń negizinde Úkimet jasaqtaý isine partııalyq fraktsııalardy aralastyrýdyń tetigi engizildi. Qazaqstan halqy Assambleıasy konstıtýtsııalyq mártebege ıe bolyp, óz ókilderin belgilengen kvota sanyna qaraı Parlament Májilisine, Senatyna jibere bastady.
2011 jylǵy ózgeriste Prezıdenttiń kezekten tys saılaýyn taǵaıyndaý men ótkizýdiń konstıtýtsııalyq negizderi qaıta belgilendi.
2017 jyly Konstıtýtsııanyń 25 babyna 33 túzetý engizildi. «Qazaqstan-2050» Strategııasy, Bes ınstıtýtsıonaldyq reforma uǵymdary osy reformadan keıin saıası aınalymǵa shyqty.
Al 2019 jyly QR Konstıtýtsııasyna elorda ataýyn Astanadan Nur-Sultanǵa ózgerýine baılanysty túzetý engizildi.
Ata zańymyzǵa sońǵy ózgertýler men tolyqtyrýlar bıyl 5 maýsymda ótken jalpyulttyq referendým arqyly qabyldandy. Nátıjesinde Konstıtýtsııanyń 33 babyna birneshe ondaǵan ózgeris engizildi. Konstıtýtsııaǵa engizilgen ózgerister men tolyqtyrýlar sýperprezıdenttik basqarý úlgisinen prezıdenttik respýblıkaǵa túbegeıli kóshý; birqatar bılik ókilettigin qaıta bólý; Parlamenttiń rólin kúsheıtip, mártebesin arttyrý; eldi basqarý isine halyqtyń qatysý múmkindigin keńeıtý jáne azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý tásilderin jetildirý úderisterine quqyqtyq negiz qalyptastyrýǵa arnalǵan.
Azamattardyń múddesi men quqyǵyn qorǵaıtyn negizgi baptar
1-bap 1-tarmaq: Qazaqstan Respýblıkasy ózin demokratııalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyqtyrady, onyń eń qymbat qazynasy - adam jáne adamnyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary.
3-bap 1-tarmaq: Memlekettik bıliktiń birden-bir bastaýy - halyq.
3-bap 2-tarmaq: Halyq bılikti tikeleı respýblıkalyq referendým jáne erkin saılaý arqyly júzege asyrady, sondaı-aq óz bıligin júzege asyrýdy memlekettik organdarǵa beredi.
6-bap 3-tarmaq: Jer jəne onyń qoınaýy, sý kózderi, ósimdikter men janýarlar dúnıesi, basqa da tabıǵı resýrstar halyqqa tıesili. Halyq atynan menshik quqyǵyn memleket júzege asyrady. Jer, sondaı-aq zańda belgilengen negizderde, sharttar men shekterde jeke menshikte de bolýy múmkin.
2022 jyldyń 5 qarashasynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev maýsym aıynda ótken Konstıtýtsııaǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizý jónindegi respýblıkalyq referendýmnan keıin qabyldanǵan birqatar mańyzdy zańǵa jarııa túrde qol qoıdy. Sol zańdardyń biri 6-baptyń 3-tarmaǵyna qatysty edi.
Jarııa rásim barysynda Prezıdent elimizdiń basty baılyǵy – bizdiń halqymyz jáne onyń jaıly turmysy ekendigin basa aıtty. Osy oraıda jaqynda Ata zańymyzǵa engizilgen jańa erejelerdiń aıryqsha máni bar ekendigine toqtaldy.
«Biz Konstıtýtsııamyzda jer jəne onyń qoınaýy, sý kózderi, ósimdikter men janýarlar dúnıesi, basqa da tabıǵı resýrstar halyqqa tıesili ekenin naqty kórsettik. Osy normanyń arqasynda «Ulttyq qor – balalarǵa» atty aýqymdy baǵdarlamany qolǵa aldyq. Ulttyń ulylyǵy árbir otbasynyń, árbir azamattyń ál-aýqatynan kórinedi. Sondyqtan el ekonomıkasy, eń aldymen, halyqtyń múddesi men ıgiligi úshin jumys isteýi qajet», – degen edi Memleket basshysy.
10-bap 2-tarmaq: Respýblıkanyń azamatyn azamattyǵynan, óziniń azamattyǵyn ózgertý quqyǵynan aıyrýǵa, sondaı-aq ony Qazaqstannan tys jerlerge alastaýǵa bolmaıdy. Azamattyqtan aıyrýǵa terrorıstik qylmystar jasaǵany, sondaı-aq Qazaqstan Respýblıkasynyń ómirlik mańyzy bar múddelerine ózge de aýyr zııan keltirgeni úshin sottyń sheshimimen ǵana jol beriledi.
11-bap 1-tarmaq: Respýblıkanyń halyqaralyq sharttarynda ózgeshe belgilenbese, Qazaqstan Respýblıkasynyń azamatyn shet memleketke berýge bolmaıdy.
10-bap 2-tarmaq: Respýblıka óziniń odan tys jerlerde júrgen azamattaryn qorǵaýǵa jáne olarǵa qamqorlyq jasaýǵa kepildik beredi.
12-bap 2-tarmaq: Adam quqyqtary men bostandyqtary árkimge týmysynan jazylǵan, olar absolıýtti dep tanylady, olardan eshkim aıyra almaıdy, zańdar men ózge de normatıvtik quqyqtyq aktilerdiń mazmuny men qoldanylýy osyǵan qaraı anyqtalady.
13-bap 3-tarmaq: Árkimniń bilikti zań kómegin alýǵa quqyǵy bar. Zańda kózdelgen retterde zań kómegi tegin kórsetiledi.
14-bap 2-tarmaq: Tegine, áleýmettik, laýazymdyq jáne múliktik jaǵdaıyna, jynysyna, násiline, ultyna, tiline, dinge kózqarasyna, nanymyna, turǵylyqty jerine baılanysty nemese kez kelgen ózge jaǵdaıattar boıynsha eshkimdi eshqandaı kemsitýge bolmaıdy.
16-bap 2-tarmaq: Zańda kózdelgen retterde ǵana jáne tek qana sottyń sanktsııasymen tutqyndaýǵa jáne qamaýda ustaýǵa bolady, tutqyndalǵan adamǵa shaǵymdaný quqyǵy beriledi. Sottyń sanktsııasynsyz adamdy jetpis eki saǵattan aspaıtyn merzimge ustaýǵa bolady.
17-bap 2-tarmaq: Eshkimdi azaptaýǵa, oǵan zorlyq-zombylyq jasaýǵa, basqadaı qatygezdik nemese adamdyq qadir-qasıetin qorlaıtyndaı jábir kórsetýge ne jazalaýǵa bolmaıdy.
18-bap 1-tarmaq: Árkimniń jeke ómirine qol suǵylmaýyna, óziniń jáne otbasynyń qupııasy bolýyna, ar-namysy men abyroıly atynyń qorǵalýyna quqyǵy bar.
18-bap 2-tarmaq: Árkim óziniń jeke salymdary men jınaǵan qarajatynyń, jazysqan hattarynyń, telefon arqyly sóılesken sózderiniń, pochta, telegraf arqyly jáne basqa joldarmen alysqan habarlarynyń qupııalylyǵy saqtalýyna quqyǵy bar. Bul quqyqty shekteýge zańda tikeleı belgilengen retter men tártip boıynsha ǵana jol beriledi.
19-bap 1-tarmaq: Árkim óziniń qaı ultqa, qaı partııaǵa jáne qaı dinge jatatynyn ózi anyqtaýǵa jáne ony kórsetý-kórsetpeýge haqyly.
19-bap 2-tarmaq: Árkimniń ana tili men tól mádenıetin paıdalanýǵa, qarym-qatynas, tárbıe, oqý jáne shyǵarmashylyq tilin erkin tańdap alýǵa quqyǵy bar.
20-bap 1-tarmaq: Sóz ben shyǵarmashylyq erkindigine kepildik beriledi. Tsenzýraǵa tyıym salynady.
20-bap 2-tarmaq: Árkimniń zań júzinde tyıym salynbaǵan kez kelgen tásilmen erkin aqparat alýǵa jáne taratýǵa quqyǵy bar. Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik qupııasy bolyp tabylatyn málimetter tizbesi zańmen belgilenedi.
21-bap 1-tarmaq: Qazaqstan Respýblıkasy aýmaǵynda zańdy túrde júrgen árbir adam, zańda kórsetilgennen basqa retterde, onyń aýmaǵynda erkin júrip-turýǵa jáne turǵylyqty mekendi óz qalaýynsha tańdap alýǵa quqyǵy bar.
21-bap 2-tarmaq: Árkimniń Respýblıkadan tys jerlerge ketýine quqyǵy bar. Respýblıka azamattarynyń Respýblıkaǵa kedergisiz qaıtyp oralýyna quqyǵy bar.
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetinshe, 2024 jylǵy qańtar-maýsymda elge kelgender sany 14 256 adam, elden ketkender sany 6 967 adam boldy. Kóshi-qon aıyrymy 7 289 adam boldy. 2023 jylǵy tıisti kezeńmen salystyrǵanda Qazaqstanǵa kelgender sany 4,4 paıyzǵa ósti, Qazaqstannan ketkender sany 0,4 paıyzǵa azaıdy. Eldiń negizgi kóshi-qon almasýy TMD memleketterimen júredi. TMD elderinen kelgenderdiń úlesi 78,2 paıyz, al bul elderge ketkenderdiń úlesi - 77 paıyz boldy.
25-bap 1-tarmaq: Turǵyn úıge qol suǵylmaıdy. Sottyń sheshiminsiz turǵyn úıden aıyrýǵa jol berilmeıdi. Turǵyn úıge basyp kirýge, ony tekserýge jáne tintýge zańmen belgilengen retter men tártip boıynsha ǵana jol beriledi.
Alaıda 2019 jyly tıisti quqyqtyq aktilerge prokýrorǵa sot oryndaýshylarynyń atqarýshylyq is-júrgizý týraly qaýlylaryna sanktsııa berý mindetterin belgileıtin ózgerister engizilgeli, prokýror sanktsııasymen múlikti májbúrlep óndirip alý rásimi jeke tulǵa men bıznestiń múlkin sot aktisiz-aq, óndirip alýǵa múmkindik beredi. Bul óz kezeginde quqyq qoldaný praktıkasynda problemalyq máselelerdiń týyndaýyna ákep soqtyrǵan. Osyǵan oraı Konstıtýtsııalyq sot Bas prokýratýranyń júginýimen atalǵan baptyń 1 jáne 3-tarmaqtaryna túsindirme bergen edi.
«Konstıtýtsııanyń 25-babynyń 1-tarmaǵynda qamtylatyn jáne «sottyń sheshiminsiz turǵyn úıden aıyrýǵa jol berilmeıdi» degendi belgileıtin normany turǵyn úı, múlik jáne menshik quqyǵy, adamnyń ózge de quqyqtary men bostandyqtary týraly konstıtýtsııalyq normalardy eskere otyryp, sózbe-sóz túsiný qajet. Adam turǵyn úıinen prokýror sanktsııasynyń negizinde emes, sot sheshimimen ǵana aıyrylýy múmkin. Prokýrordyń turǵyn úıge májbúrlep óndirip alýdy qoldaný rásimin sanktsııalaýy sot sheshiminiń kúshin joımaıdy, ony almastyrmaıdy jáne oǵan teń kelmeıdi», - delingen túsindirmede.
26-bap 2-tarmaq: Menshik, onyń ishinde muragerlik quqyǵyna zańmen kepildik beriledi.
26-bap 3-tarmaq: Sottyń sheshiminsiz eshkimdi de óz múlkinen aıyrýǵa bolmaıdy. Zańmen kózdelgen erekshe jaǵdaılarda memleket muqtajy úshin múlikten kúshtep aıyrý onyń quny teń baǵamen ótelgen kezde júrgizilýi múmkin.
«Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń 26-baby 3-tarmaǵynyń «sottyń sheshiminsiz eshkimdi de óz múlkinen aıyrýǵa bolmaıdy» degen normasyn menshik quqyǵynyń mańyzdy konstıtýtsııalyq kepili dep túsiný kerek. Konstıtýtsııada azamattardyń zańdy túrde alǵan kez kelgen múlkiniń menshik quqyǵyna kepildik beriledi. Barlyq daýly jaǵdaılarda múlikten aıyrý sot aldyn ala qabyldaǵan sheshim negizinde nemese múlikti ıelikten shyǵarýdyń zańdylyǵyna keıinnen sot baqylaýy múmkindigimen zańda kózdelgen ózge de tásildermen júrgizilýi múmkin», - delingen KS túsindirmesinde.
27-bap 3-tarmaq: Kámeletke tolǵan eńbekke qabiletti balalar eńbekke jaramsyz ata-anasyna qamqorlyq jasaýǵa mindetti.
28-bap 1-tarmaq: Qazaqstan Respýblıkasynyń azamaty jasyna kelgen, naýqastanǵan, múgedek bolǵan, asyraýshysynan aıyrylǵan jaǵdaıda jáne ózge de zańdy negizderde oǵan eń tómengi jalaqy men zeınetaqynyń mólsherinde áleýmettik qamsyzdandyrylýyna kepildik beriledi.
2024 jylǵy 1 qańtardan bastap Qazaqstanda eń tómengi jalaqy 85 myń teńge boldy. Eńbek kodeksine sáıkes jumys berýshiler jumysshylarǵa osy eń tómengi jalaqydan tómen emes deńgeıde jalaqy tóleýge mindetti. 2024 jylǵy 1 qańtardan bastap zeınetaqynyń eń tómengi mólsheri - 57 853 teńge, jıyntyq + bazalyq - 86 068 teńge, al bazalyq zeınetaqynyń eń tómengi mólsheri 28 215 teńgege deıin ózgerdi.
29-bap 2-tarmaq: Respýblıka azamattary zańmen belgilengen kepildi medıtsınalyq kómektiń kólemin tegin alýǵa haqyly.
Tegin medıtsınalyq kómek QR azamattary men qandastarǵa beriledi. Tegin medıtsınalyq kómek bıýdjet esebinen kórsetiledi jáne oǵan tıimdiligi dáleldengen profılaktıkalyq, dıagnostıkalyq jáne emdik medıtsınalyq qyzmetter jatady.
30-bap 1-tarmaq: Azamattardyń memlekettik oqý oryndarynda tegin orta bilim alýyna kepildik beriledi. Orta bilim alý mindetti.
Qazaqstan boıynsha barlyǵy 7 833 mektep bar. Olardyń ishinde shaǵyn jınaqty mektepter sany - 2 702. Barlyq oqýshy sany - 3,8 mln. Shaǵyn jınaqty mektepterdegi balalar sany - 187,2 myń. Qazaqstan boıynsha mektepterde barlyǵy 399,5 myń pedagog jumys isteıdi.
32-bap: Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattary beıbit ári qarýsyz jınalýǵa, jınalystar, mıtıngiler men demonstratsııalar, sherýler ótkizýge jáne tosqaýyldarǵa turýǵa haqyly. Bul quqyqty paıdalaný memlekettik qaýipsizdik, qoǵamdyq tártip, densaýlyq saqtaý, basqa adamdardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý múddeleri úshin zańmen shektelýi múmkin.
52-bap 5tarmaq 3-tarmaqsha: bir mandattyq aýmaqtyq saılaý okrýgi boıynsha saılanǵan depýtatty konstıtýtsııalyq zańda aıqyndalatyn tərtippen saılaýshylar keri shaqyryp alǵan kezde óz mandatynan aıyrylady.