Ata Zań - Máńgilik Eldiń myzǵymas temirqazyǵy
Eldiń ómirine aralasatyn kez kelgen zań da Ata Zańǵa qarap sap túzeıdi, qandaı da bir normanyń Konstıtýtsııaǵa qarsy shyǵarlyq qaýqary joq.
Endeshe, Ata Zań - memlekettiń ósip-órkendep, qaryshtap damýyna tikeleı yqpal etetyn myzǵymas temirqazyǵy. Sondyqtan da, 30-tamyz - eldigimizdiń eń kıelisi - Konstıtýtsııa kúni erekshe qasterli. Jalpy, ejelden belgili qaǵıdat bar - zańdylyq saqtalǵan jerde ǵana turaqty da ornyqty damý bolady. Zańdylyq saqtalmaıtyn, konstıtýtsııalyq ózegi ornyqsyz memlekettiń erteńi de bulyńǵyr. Tipti qazaqtyń uly dalasynda yqylym zamannan handyqtardyń saqtalyp kelýi, sodan baryp búgingi Táýelsiz Qazaqstannyń qalyptasýy sol bir kezdegi dala zańdarynyń beriktigi negizinde ǵana oryn aldy. «Qasym hannyń qasqa joly», «Esim hannyń eski joly», «Táýke hannyń Jeti Jarǵysy» handyq ishindegi tártipti bekemdep qana qoıǵan joq, memlekettilikti nyǵaıtty, eldiktiń ómirsheńdigin tanytty. ıAǵnı, handar zamanyndaǵy qazaq qaýymdastyǵynyń damyp, órleýi de negizinen zańdylyqty saqtaýdyń arqasynda ǵana múmkin bolǵan. Bir kezderi bul solaı bolsa, búgingi shapshań ózgeriske ushyrap jatqan ǵasyrda konstıtýtsııalyq qaǵıdattardy berik ustaný damýdyń birden-bir kepiline aınalyp keledi.
Osy turǵydan alǵanda Táýelsizdik alǵannan keıingi Qazaqstannyń óz ustanymyn bekitip, bolashaǵyn aıqyndaǵan 1995 jylǵy Konstıtýtsııa eldik tarıhymyzdyń jańa paraǵyna aınaldy dese de bolady. Al jıyrma jyldan endi ǵana asqan Qazaqstannyń Ata Zańynyń artyqshylyqtary qandaı? Búgingi merekeli kún aıasynda Konstıtýtsııanyń qabyldaný tarıhyna da kóz júgirtsek.
Táýelsizdiktiń aq tańy atqan tusta Qazaqstannyń eń basty qadamy Konstıtýtsııany qabyldaý arqyly bolashaq baǵdardy aıqyndaýmen baılanysty boldy. Al Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev sol tusta aıqyndaǵandaı Táýelsiz Qazaqstannyń Konstıtýtsııasy ashyq jáne demokratııalyq qoǵam ornatýdyń negizgi prıntsıpterin baıandy etýge tıis bolatyn. Osy negizge súıengendikten 1993 jyly qabyldanǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń alǵashqy Konstıtýtsııasy egemendik tarıhyndaǵy eń demokratııashyl qujat bolyp tabylǵan edi. Alǵash qabyldanǵan 1993 jylǵy Konstıtýtsııanyń máni men mańyzyna keletin bolsaq, bul Negizgi qujat Prezıdenttiń kórsetken maqsaty boıynsha tórt basty máselege jaýap berýi jáne soǵan jaǵdaı jasaýy tıis bolatyn. Onyń birinshisi - memlekettik bılikti basqarýdyń barlyq júıesin nyǵaıtý, ekinshiden - ekonomıkalyq reformany júrgize otyryp, eldi sol kezdegi tereń daǵdarystan shyǵarý, úshinshiden - jas memlekettiń syrtqy saıasatyn qalyptastyrý, tórtinshiden - ishki saıası turaqtylyqty qamtamasyz etetin zańdyq negizderdi Ata Zańda kórsetý. Alaıda, eldigimiz úshin asa mańyzdy osy tórt maqsatty sheship beretin baptar tuńǵysh Konstıtýtsııanyń jobasynda barynsha qamtylmady. Sonyń saldarynan, ýaqyt óte kele, zaman aǵymy men suranysyna qaraı, tuńǵysh Konstıtýtsııanyń keıbir tustary naryqtyq qoǵamdaǵy ózgeristerge sáıkes bolmaı shyqqany baıqaldy. Sondyqtan da arada eki jyl ótkende 1995 jyly qazirgi qoldanystaǵy Negizgi zań - Konstıtýtsııa qabyldandy.
Osylaısha, táýelsizdik jyldary Qazaqstannyń memlekettigin aıqyndaǵan Ata Zań eki qaıtara túledi. Óıtkeni 90-shy jyldardyń basynda Qazaqstannyń saıası-ekonomıkalyq jaǵdaıy múldem basqasha bolatyn. Ekinshiden, eldiń eńsesin kóterip, jedel jańǵyrtý úshin saıasıdan bastap túpkilikti ekonomıkalyq ózgerister qajet edi.
Jańa Konstıtýtsııany qabyldaý da ońaı bola salǵan joq. Prezıdenttiń bastamasymen qurylǵan sarapshylar toby kóptegen álem elderiniń Konstıtýtsııalaryn, ásirese HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qabyldanǵandaryn muqııat saraptaýdan ótkizdi. «Biz úshin damýdyń ár túrli satylarynda turǵan, san alýan áleýmettik-mádenı, ulttyq jáne basqa da erekshelikteri, ár túrli quqyqtyq júıesi bar elderdiń Konstıtýtsııasy basty máseleni - turaqtylyqty nyǵaıtýdaǵy, halyqtyń ál-aýqatyn jaqsartýdaǵy jáne demokratııany damytýdaǵy qol jetken tabystaryn uǵyný mańyzdy boldy. Іzdenis geografııasy da aýqymdy bolatyn - ol Eýropany, Azııany, Soltústik jáne Latyn Amerıkasyn qamtydy. Men óz basym tikeleı álemdegi jıyrma eldiń konstıtýtsııasyn taldap, olardan konspekti jasap aldym. Nátıjesinde, jańa Konstıtýtsııanyń qajettigi týraly sheshim qabyldamas buryn bizde bes jyldyq jınaqtalǵan tájirıbe boldy. Biz sodan negizgi basymdyqtardy, maqsattardy ajyratyp, olarǵa jetýdiń quraldaryn úırendik. Konstıtýtsııany qabyldaý qarsańynda ondaǵan jyldar boıy azamattarymyzdyń oı-sanasynda qordalanyp qalǵan stereotıpterdi joıý úshin, memleket pen qoǵamdy túbegeıli reformalaý barysynda paıda bolatyn kóptegen obektıvti jáne sýbektıvti problemalardy sheshý úshin birneshe jylǵa sozylǵan tabandy jumystar atqarýǵa týra keldi. Iá, keıde bizdiń sheshimderimiz jartykesh, ymyrashyl sıpatta da boldy. Kez kelgen jańa iste bolatyny sııaqty, qatelikter de jiberiletin. Osynyń bári sol kezderde anyq ótpeli sıpatta bolǵan memlekettik ınstıtýttar men zańnamalyq qyzmetterden kórinis taýyp otyrdy. Biraq, sol bir qıyn-qystaý jyldardy eske alǵanda, elimizdi kúrdeli áleýmettik kataklızmderge soqtyrmaı, aman saqtap, álemdik qaýymdastyqtyń teń quqyqty múshesi retindegi osy zamanǵy memleket qurý úshin ne kerektiń bárin istegenime, memleketti qurýǵa qyzmet jasaǵanyma senimdimin», - dep eske alady Elbasy Nursultan Nazarbaev.
Sóıtip, Tuńǵysh Prezıdenttiń ózi bastama jasap, sol kezderi Eýropa men Azııanyń, Soltústik jáne Latyn Amerıkasynyń barlyǵy 20-dan astam damyǵan jáne damýshy elderiniń konstıtýtsııalaryn zerttep, saralap, zerdelep shyqty. Sosyn 1994 jyly óz qolymen Ádilet mınıstrligine jańa konstıtýtsııanyń jobasyn tapsyrǵan bolatyn. Naq osy úlgi-joba búgingi Ata Zańymyzdyń negizin qalady. Endeshe 1995 jyly qabyldanǵan Konstıtýtsııanyń da basty avtory - Qazaqstan halqy men onyń Tuńǵysh Prezıdenti - Elbasy N. Nazarbaev dep tolyq senimmen aıtýǵa bolady. Shyndyǵynda, 1995 jylǵy Konstıtýtsııany talqylaý kezeńinde elimizdegi bedeldi zańgerlerden bólek, Frantsııanyń Konstıtýtsııalyq Keńesiniń ókilderi, osy eldiń Memlekettik Keńesiniń músheleri, Reseı zertteý ortalyǵynyń eń bedeldi zańgerleri jobalyq jumystyń joǵary talqylaý sharalaryna atsalysty.
Aıta keteıik, táýelsizdik tarıhynda tuńǵysh ret búkilhalyqtyq talqylaýǵa salynǵan da, eldiń kóptegen pikiri eskerilgen Negizgi zań da osy - 1995 jyly qabyldanǵan Konstıtýtsııa. Qazir keltirilip júrgen resmı málimetterge qarasaq, qujatty talqylaýǵa 3 mln. 345 myń adam qatysypty. Jurtshylyq tarapynan saraptalǵan 31 myń 886 usynys tússe, sonyń 1 myń 100-i konstıtýtsııa jobasyna engizilgen. Bul jóninde Elbasy: «1995 jylǵy Konstıtýtsııa taqyr jerde paıda bolǵan joq. Ol egemen Qazaqstanda konstıtýtsııalyq qurylys ornatý úshin burynnan jınaqtalǵan tájirıbelerdi, sondaı-aq bizdiń jaǵdaıymyzǵa sáıkes keletin eń progresshil sheteldik tájirıbelerdi barynsha tolyq paıdalanǵan edi. Sondyqtan da, kimde-kim elimizdiń Negizgi zańynyń rýhy men mańyzyn tereń túsingisi kelse, ony jasaýdyń, qalyptastyrýdyń tarıhyn jaqsy bilýi kerek», - degen bolatyn. Sóıtip 1995 jyly 30 tamyzda eldiń jańa Konstıtýtsııasyn qabyldaý jóninde búkilhalyqtyq referendým ótip, oǵan saılaýshylardyń 90,58 paıyzy qatysty. Olardyń 89,14 paıyzy jańa Konstıtýtsııanyń qabyldanýyn qoldady. Osylaısha, dúnıege kelgen Konstıtýtsııa táýelsiz memleket retinde damýymyzǵa dańǵyl bolyp, eldiń betke alǵan baǵdarynyń tutastaı bóligin qamtyp otyr dese de bolady. Alaıda, zaman aǵymyna qaraı Negizgi zańymyzdyń ózgeriske ushyraýyn da eshkim joqqa shyǵara almasy anyq.
Degenmen, qazirgi hám ómir boıǵy basty mindetimiz Qazaqstan Táýelsizdiginiń tiregine aınalǵan Konstıtýtsııany qatań ustaný. ıAǵnı, basty talap - Ata Zańymyz, Konstıtýtsııany qurmettep qorǵaý, al onyń mańyzdylyǵyn joǵaltpaı saqtaý respýblıkamyzdyń árbir azamatynyń mindeti men paryzy bolýy tıis. Bul rette Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń Ata Zań týraly bylaı dep aıtqany bar: «Konstıtýtsııany qatań ustaný - bul memlekettiliktiń tabysty damýynyń jáne qoǵamdaǵy azamattyq kelisimniń negizi. Ol boıynsha ómir súrý - bul demokratııanyń eń joǵarǵy mektebi. Bul mektepten barlyǵymyz ótýge tıispiz. Bizdiń mindet - Konstıtýtsııaǵa asa uqyptylyqpen qaraý».
Al búgingi eldik damý jaǵdaıyna kelsek, Memleket basshysynyń aıtýynsha, Konstıtýtsııa eldiń turaqty damýyna barlyq tetikterdi qamtyp otyr. «Bizdiń Negizgi Zańymyzda tabysty damý úshin de, Ulttyń ózdi-ózinen jańarýy úshin de barlyq quqyqtyq quraldar bar. Biz aldymyzǵa jahandyq maqsat - ǵasyrdyń ortasyna qaraı, 2050 jylǵa deıingi kezeńge ázirlengen strategııalyq baǵdarlama negizinde Qazaqstandy álemniń neǵurlym damyǵan 30 eliniń birine aınaldyrý maqsatyn qoıdyq. Barlyq kóshbasshy elderde tabystyń eki basty quramdasy bar ekenin tarıh kórsetip otyr. Birinshisi - serpindi ekonomıka jáne jańǵyrý. Ekinshisi - turaqty konstıtýtsııalyq júıe jáne ornyqty memleket. Osynaý eki faktor HHІ ǵasyrda Qazaqstanǵa da tolyq dárejede qajet», - deıdi Nursultan Nazarbaev.
Túptep kelgende, Konstıtýtsııany qasterleý - árbir qazaqstandyqtyń qasıetti paryzy. Sondyqtan da, Prezıdent N. Nazarbaev: «Konstıtýtsııanyń árbir sózin múltiksiz oryndap, buljytpaı saqtasaq, alar asýymyz árdaıym asqaq bolady. Sol arqyly Máńgilik Eldiń tuǵyryn nyǵaıtyp, shańyraǵyn bıiktete túsemiz», - degen bolatyn. Buny árbir qazaqstandyq jete túsingeni abzal.