Ata Zań - egemendi Qazaqstannyń berik irgetasy
Demokratııalyq damý jolyna túsken kez kelgen elde Negizgi Zań memlekettiliktiń, quqyq ústemdiginiń, turaqtylyqtyń negizi. Bul rette jalpyǵa ortaq ádilettilik ornaıdy. Táýelsizdiktiń alǵashqy kezeńinde Qazaqstan aldynda óziniń konstıtýtsııalyq modelin aıqyndaý boıynsha erekshe mańyzdy maqsat turdy. Bul rette jasalatyn durys qadamǵa jas memlekettiń taǵdyry tikeleı baılanysty boldy. ıAǵnı, memlekettik reformalar júrgizýge qaýqarly bolýy, álemdik qoǵamdastyqtyń teńquqyly músheligine enýi sekildi máselelerge basa mán berildi.
Tarıhqa sál keıin sheginer bolsaq, Qazaqstannyń derbes el retindegi alǵashqy Konstıtýtsııasy 1993 jyly qańtarda qabyldanǵan. Biraq, ol qujattyń keıbir tusy zaman aǵymy men suranysyna qaraı naryqtyq qoǵamdaǵy ózgeristerge sáıkes bolmaı shyqqany baıqaldy. Sondyqtan da arada eki jyl ótkende 1995 jyly qazirgi qoldanystaǵy Negizgi zań - Konstıtýtsııa qabyldandy.
1995 jyly Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaev qoldanystaǵy Ata Zańdy qabyldaý bastamasymen shyqty. Elimizdiń bedeldi zańger ǵalymdarymen qatar Frantsııanyń Konstıtýtsııalyq keńesiniń ókilderi, osy eldiń Memlekettik Keńesiniń músheleri, Reseı zertteý ortalyǵynyń eń bedeldi zańgerleri qatysqan jobalyq jumys óz jemisin berip, búgingi Ata zańymyzdyń negizin qalady. Aıta keterligi, Konstıtýtsııamyzdyń jobasyn talqylaýǵa el halqy da jumyldyryldy. Resmı derekterge qaraǵanda, elimiz úshin basty qujatty talqylaý isine 3 mln 345 myń adam qatysty. Qarapaıym halyq tarapynan 31 myń 886 usynys tússe, sonyń 1 myń 100-i Konstıtýtsııa jobasyna engizildi. Osylaısha, san márte súzgiden ótip, jetispegen jeri tolyqtyryla túsken Konstıtýtsııamyz 1995 jyly 30 tamyzda búkilhalyqtyq referendým arqyly qabyldandy. Dál osy zańymyzdyń qabyldanýyna Qazaqstanda daýys berýge quqy bar saılaýshylardyń 90,58 paıyzy qatysyp, onyń 89,14 paıyzy qoldaǵan bolatyn.
Sondaǵy qıyn kezeńde mıllıondaǵan el azamaty osy ıdeıanyń aınalasynda birigip, qoldaý bildirdi. Elbasy sol kezde Qazaqstan tarıhynda alǵash ret halyqtyń bolashaǵy óz qolynda bolǵanyn aıtqan edi. Ol - halyqtyń Konstıtýtsııasy. Barsha qazaqstandyqtardyń belsendiliginiń arqasynda jańa Ata Zań ómirge keldi.
Degenmen, jańa Konstıtýtsııany qabyldaý da ońaı bolmady. Tuńǵysh Prezıdenttiń bastamasymen qurylǵan sarapshylar toby kóptegen álem elderiniń Konstıtýtsııalaryn muqııat saraptaýdan ótkizdi.
«1995 jylǵy Konstıtýtsııa taqyr jerde paıda bolǵan joq. Ol egemen Qazaqstanda konstıtýtsııalyq qurylys ornatý úshin burynnan jınaqtalǵan tájirıbelerdi, sondaı-aq bizdiń jaǵdaıymyzǵa sáıkes keletin eń progresshil sheteldik tájirıbelerdi barynsha tolyq paıdalanǵan edi. Sondyqtan da, kimde-kim elimizdiń negizgi zańynyń rýhy men mańyzyn tereń túsingisi kelse, ony jasaýdyń, qalyptastyrýdyń tarıhyn da jaqsy bilýi kerek», deıdi N. Nazarbaev «Qazaqstan joly» kitabynda.
Ekonomıkalyq, saıası jáne basqa da jaǵdaılardyń pisip jetilýine qaraı, Konstıtýtsııa da jetildiriledi. Osy jyldary birneshe konstıtýtsııalyq reforma ótkizildi. Bul turǵyda ulttyq ereksheliktermen qatar, sheteldik jetekshi tájirıbeler de eskerildi. Osy úrdiske qazaqstandyq qoǵamnyń barlyq segmentteri jumyldyryldy. Bul turǵyda konstıtýtsııalyq novellalar túrli salalardy jańǵyrtýda tyń serpin berip otyrdy.
Máselen, 1998 jyldyń qazanynda Konstıtýtsııaǵa engziligen túzetýler elimizdegi saıası partııalardyń rólin kúsheıte túsýge baǵyttalǵan bolatyn. Kelesi ózgertýler 2007 jyly júrgizildi. Sol jyldyń 16 mamyrynda Parlament palatalarynyń birlesken otyrysyna arnaıy qatysqan Elbasy Nursultan Nazarbaev Konstıtýtsııamyzǵa saıası reformalardy damytýǵa, halyq bıligin keńeıtýge arnalǵan usynystar jasap, ol halyq qalaýlylary tarapynan qoldaýǵa ıe bolǵan edi. Prezıdenttiń ókilettiligi 7 jyldan 5 jylǵa qysqartyldy, Parlamenttiń ókilettigi birshama keńeıdi.
Al 2017 jylǵy konstıtýtsııalyq reforma qazirgi zamanǵy Qazaqstannyń quqyqtyq jaǵynan jańǵyrýynyń kezekti bir kezeńi boldy. Bul qadamdar basqarý júıesiniń tıimdiligin arttyrýǵa jáne saıası júıeni demokratııalandyrýǵa negizdelgen. Bul rette Memleket basshysynyń keıbir bılik ókilettikterin Parlament pen Úkimet arasynda qaıta bólý júzege asyryldy. Atap aıtqanda, Parlamenttiń Úkimet qyzmetine baqylaý ókilettigi aýqymdy túrde kúsheıtildi.
Konstıtýtsııa - Táýelsiz memleket retinde damýymyzǵa dańǵyl bolyp, eldiń betke alǵan baǵdarynyń tutastaı bóligin qamtyp otyr dese de bolady. Negizi, alǵan baǵyttyń júıeligi men Ata zańnyń qoǵamdyq damýdyń suranystaryna sáıkestigi konstıtýtsııalyq reformalarmen qamtamasyz etildi. Bul jumystar ǵylymı negizge súıene otyryp júrgizildi.
Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń aıtýynsha, Konstıtýtsııa ýaqyt rýhyna jáne azamattarymyzdyń talap-tilegine saı keledi.
«Osydan 25 jyl buryn Tuńǵysh Prezıdentimiz – Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń bastamasymen qazirgi Ata zańymyz qabyldandy. Bul qadam tereńnen tamyr tartatyn memlekettigimizdi tyń óriske bastap, Qazaqstan Respýblıkasynyń kúrdeli geosaıası jaǵdaıdaǵy damýynyń dańǵyl jolyn aıqyndady. Konstıtýtsııamyzda belgilengen adam quqyǵy men bostandyǵy, saıası jáne áleýmettik-ekonomıkalyq qurylym qaǵıdattary ádiletti qoǵam men qýatty memlekettiń aınymas tuǵyryna aınaldy. Halyq bıligi, teńdik, birlik, zań ústemdigi sııaqty qasterli ustanymdar myzǵymas ustyn retinde qalyptasyp, Qazaqstannyń keleshektegi jan-jaqty damý baǵdarynyń mazmunyn aıshyqtaı tústi. Ata zańymyz ýaqyt rýhyna jáne azamattarymyzdyń talap-tilegine saı keledi. Sondaı-aq, onyń jasampazdyq áleýeti saıası júıe men áleýmettik-ekonomıkalyq qatynastardy odan ári jetildirýge baǵyttalǵan. Biz memlekettiń berik konstıtýtsııalyq negizine súıene otyryp, eldegi kelisim men saıası turaqtylyqty saqtaımyz jáne azamattyq qoǵammen syndarly baılanysty jalǵastyra beremiz», - dedi Memleket basshysy 2020 jyly halyqqa arnaǵan quttyqtaýynda.
Atap aıtqanda, Konstıtýtsııa - egemendi Qazaqstannyń berik irgetasy, azattyǵymyzdyń aıshyqty aıǵaǵy ári qundylyqtardy ulyqtaǵan qasterli qujat. «Qasym hannyń qasqa jolynan», Esim hannyń eski jolynan, Áz-Táýkeniń «Jeti Jarǵysynan» bastaý alyp, jalpy demokratııalyq prıntsıpterge negizdelgen Ata Zańǵa 26 jyl tolyp otyr. Konstıtýtsııa - el halqynyń pikirin esepke ala otyryp jasalǵan quqyqtyq-saıası qujat. Konstıtýtsııany qalyptastyrýǵa qalyń jurtshylyqtyń qatysýy - Ata Zańnyń áleýetin arttyrdy. Osy ýaqyt ishinde Qazaqstannyń Konstıtýtsııasy ýaqyttyń synynan súrinbeı ótti. Sáıkesinshe, bul qujat óziniń zaman talabyna laıyqtyǵyn dáleldedi.