Ata-babasynyń aqtalýyn birinshi kezekte olardyń urpaqtary kútip otyr - Dıhan Qamzabekuly
«El Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý kúnine oraı jarııa etken búgingi úndeýin rıza kóńilmen qabyl aldyq. Jalpy HH ǵasyrdyń keńestik bılik tusyndaǵy saıası qýǵyn-súrgin zobalańy jáne sol júıeden týyndaǵan adam aıtqysyz túrli qıyndyqtar – bizdiń ulttyń máńgilik jan jarasy. Ras, 1993 jyly «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» zań qabyldanǵany esimizde. Biraq ol – keńestik buǵaýdan endi shyqqan eldiń tegeýrini azdaý, áser eter aýqymy tarlaý qujaty edi. Árıne, onyń tarıhı rólin joqqa shyǵarmaımyz. Ol kezde derektik-tarıhı baza da, mamandar da, osy salanyń bilikti zańgerleri de az bolatyn. Mysaly, biz qýǵyn-súrginge túsip, atylyp ketken dinı qaıratkerler týraly kóp maǵlumat bilmedik. Sondaı-aq 30-50 jyldary bılikke qarsy turǵan qazaq jastarynyń túrli uıym, bastamalary týraly jýrnalıstik zertteýlerden basqa tyńǵylyqty ǵylymı baıyptamalar jasalmady. Munyń syrtynda repressııalanǵan azamattardyń urpaǵy kórgen azap pen mehnatqa baǵa berilmedi. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys qurbandaryn, tutqynda, lagerlerde azaptalǵan, atylǵan tulǵalardy qaı sanatqa jatqyzarymyzdy bilmedik. Olardy tek «soǵys qurbany» deý az, óıtkeni bul beıbaqtar saıası júıeler teketiresiniń qorlyǵyn basynan ótkerip, janyn qıdy», - dedi ǵalym.
Onyń atap ótýinshe, biz úshin taǵy da asa zor problema bar.
«Ol – keńestik júıe, tanym sanamyzda «Azamattyq soǵys» dep bekitken qyrǵynnyń qurbandary. Munyń anyqtamasy «kádimgi soǵys» pa? Bizdińshe, qolyna qarý alǵan bolshevıkterdiń birjaqty qyrǵyny, údere kóshken halyqty sońynan qýyp júrip, shekara mańynan tosyp jýsata atýy – naǵyz saıası júıeniń terrory edi. Budan keıingi 1921-1922 jylǵy ashtyq, onyń qurbandary tipti aıtylmaı keldi. Biz ashtyq dese tek 1932-1933 jylǵy qyrǵyndy ǵana eske alamyz. Osy tóńkeristen keıingi bastapqy 13-15 jyldyń ishinde qyrylǵan mıllıondardyń qany kimniń moınynda? Keıbir memleketter az qyrǵynyn álemge jalaýlatyp «genotsıd» dep júr. Biz saıası júıe zardabynan 4 mıllıonnan astam halqymyzdan aıyrylsaq ta, atalǵan máseleni jahandyq deńgeıde kótere almaı kelemiz», - dedi ýnıversıtet prorektory.
Osy rette ǵalym 2011 jyly Máskeýdiń Don zırathanasynda saqtalyp kelgen Smaǵul Sadýaqasulynyń súıek kúlin alyp kelip, elordadaǵy Han Kene sarbazdary qorymyna arýlap jerlengenin eske saldy.
«Osy Smaǵuldar qazaqqa baǵyttalǵan Kremldiń qanquıly saıasatyn 1922-1925 jyldary-aq dál baǵamdap, «saıası dıagnoz» qoıa bildi. Ol Goloşekın kelgen 1925 jyldan 1927 jylǵa deıin solaqaı saıasatpen taban tirese kúresti. Bolshevıktik ekonomıkalyq saıasattyń qateligin kórsete bildi. Aqyry ne boldy? S.Sadýaqasulyn 1927 jyly úlken saıasattan shettetti, 1933 jyly OGPÝ-NKVD qyzyl terrordyń qurbany etti. Eger Qazaqstan bıligi basynda Smaǵuldar otyrsa, mıllıondar qyrylar ma edi?.. Árıne, bul saıasat aldyn-ala uıymdastyrylǵany osydan-aq kórinedi«, - dedi ol.
«Prezıdent Úndeýin taldap-tarazylaý ústinde qoǵam jáne jaýapty oryndar mynandaı usynysty eskerse deımiz: Birinshiden, saıası zardabyna ádil baǵa berilmegen keńes ókimeti kelmeske ketti. Biraq sol qoǵam aýyr saıası aıyp taqqandardyń urpaǵy tiri. Ata-babasynyń aqtalýyn jáne saıası qetelikterge baǵa berilýin eń alǵash solar kútip otyr. Osy aıada kelmeske ketken patsha ókimetiniń de qýǵyn-súrginderine, onyń qurbandaryna laıyqty saıası baǵa berilgeni durys. Ekinshiden, biz Ashtyq pen Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alýdy bir kúni atap ótýimiz kerek pe, joq buǵan eki bólek data arnaýymyz qajet pe – osy jaǵyn qaıta qaraý mańyzdy. Bizdińshe, «Qazaqstan ashtyǵy» nemese «Qazaqstan golodomory» - asa qasiretti oqıǵa. Sondyqtan ekeýin bir-birimen baılanysty, biraq eki bólek kúrdeli de tragedııaly data retinde sanada da, tarıhta da ornyqtyrǵan jón», - dedi Dıhan Qamzabekuly.