Astananyń káýsar sýy kóp kúttirmeıdi...
Elordany sýmen tolyқ jabdyқtaý үshin Esil өzeninen bөlek, қosymsha aýyz sý kөzin jәne tehnıkalyқ sýdyң jaıyn sheshý kerek. Bұl mәseleni «Astana sý arnasy» kommýnaldyқ kәsiporny joғary deңgeıde atқaryp keledi.
- Elordany Esildiң jaғasyna kөshirgen tұsta sheshýge tıisti kөp mәseleniң biri sý jaıy edi. 1999 jyly Prezıdent janyndaғy Қaýipsizdik keңesimen birlese otyryp, 2000 - 2010 jylғa deıingi «Taza sý» baғdarlamasy jasaldy. Sonyң aıasynda 2007 jyly «Astana қalasyn sýmen jabdyқtaý jәne kәriz jүıesi» jobasyn қolғa aldyқ. Oғan Japon halyқaralyқ yntymaқtastyқ banki eki paıyzdyқ өsimmen zaım esebinen 43,5 mıllıard teңge berdi. Bүginge deıin bұl қarajattyң 20 mıllıard teңgesi ıgerilip, osy merzimge eseptelgen jұmys tolyғymen tәmamdaldy. Қalғan 23 mıllıardyn 2010 jyldyң 1 shildesine deıin ıgerý kөzdelip otyr,-deıdi «Astana sý arnasy» memlekettik kommýnaldyқ kәsiporynnyң bas dırektory Jaңbyrshy NҮRKENOV.
Mamandardyң esebinshe, 2011 jyly 770 myң tұrғyn halyқ jylyna 109 mıllıon, al tәýligine 300 myң tekshemetr sý қajetsinedi. Demek, sol kezde jyl өtken saıyn 50 mln tekshemetr sý қat bolady. Onyң ishinde aýyz sý da, tehnıkalyқ jәne tұrmystyқ sý da bar. Bүginde Astana tәýligine 170 myң tekshemetr shamasynda sý paıdalanady. Kүn ystyқ kezde қalanyң қajeti 200-240 tekshemetrge artady. Al қystyң kүni 150 tekshemetrge tөmendeıdi.
Kezinde Tselınograd қalasyn sýmen қamtamasyz etip tұrғan Vıacheslav sý қoımasy (bүginde Astana sý қoımasy bolyp өzgerdi) 1969 jyly salynғan. Odan beri қoғamdyқ құrylys өzgerdi! Dәýir ozdy, mүlik tozdy. Endi bүgin elorda bolғan shaһarғa shaғyn һәm eski sý қoımasynyң қaýқary jetpeýge aınaldy. Қaladan 51 shaқyrym қashyқtaғy Қaraғandy tas jolynyң boıynda ornalasқan. Bizge jetkenshe sýdyң үshten biri shұrқ-tesik құbyrdan aғyp-tamyp, jolaı әbden ysyrap bolady. Esilden aғyp shyққan sýdy bөgep ұstaıtyn bұl sý қoımasy 410 mıllıon tekshemetr sýғa eseptelgen. Sýdyң mөlsheri tıisti deңgeıden tүspes үshin 2-3 jyl saıyn jaýyn-shashyn men қardyң sýymen eselenip tұrýy kerek. Қýaңshylyқ jyldary sý tapshylyғyn boldyrmaý үshin 2001 jyly Қ. Sәtbaev atyndaғy Ertis-Қaraғandy kanalynan arnaıy sý құbyryn saldy. Sý elordaғa erkin kelip tұrý үshin 165 shaқyrym құbyr tartý қajet. 2011 jylғa deıin jүrgiziletin jұmystyң birinshi kezeginde Astana sý қoımasyna deıin 100 shaқyrym құbyr tartylýy tıis. Kelesi jyly 51 shaқyrym jelisin қaıta jasaқtap bitse, jaқsy. Al endi kanaldan sý tartý қymbatқa tүsedi. Bir tekshemetri - 10-15 teңge. Demek, 100 mıllıon tekshemetr sý tartý үshin 1,5 mıllıard teңge kerek.
Elordada 2020 jylғa қaraı қaldyқ sýdyң kөlemi үsh esege, ıaғnı tәýligine 360 myң tekshemetrge deıin artady. Sol үshin kәrizdik-tazartý құrylғylardyң tehnologııalyқ resýrsyn kөbeıtý қajet. Sondyқtan, bұrynғy Taldykөl қaldyқ sý қoımasyn jaýyp, onyң ornyna kөlemi 27 myң tekshemetrlik Қarabıdaıyқty paıdalanýғa kөshtik. Shildeniң 25-inen bastap tәýligine 76 myң tekshemetr sý jiberile bastady. Mamandar қaldyқ sýdy mehanıkalyқ-mıkrobıologııalyқ tazalaýdy қolғa almaқ. Eger ol jүzege assa, tazartylғan қaldyқ sýdy jylý-energetıka ortalyқtary men kәsiporyndarғa, «Astana Kөgaldandyrý құrylysyna» satý oılastyrylyp otyr.
Sondaı-aқ, 2005 - 2010 jylғa arnalғan sý құbyry men jylý құbyryn aıyrbastaý jөnindegi қalalyқ baғdarlama aıasynda jyl saıyn tozyғy jetken sý құbyry, jylý құbyry jәne kәrizdik құbyrlar jaңartyla bastady. Қala maңyndaғy «Jibek joly» aýylynan syıymdylyғy 400 mıllıon tekshemetrlik қar men jaңbyr sýyn jınaıtyn taza sý қoımasyn salýғa kiristik. Jұmystyң jartysynan kөbi bitti. Sondaı-aқ, Telman aýylynda tәýligine 100 myң tekshemetr sý aıdaıtyn jaңa tehnıkalyқ sý stansasy salyndy. Onda kөktemgi erigen қardyң sýy men jazғy jaýyn-shashynnyң sýyn jınap, tehnıkalyқ қajettilikterge jұmsaıdy.
Bıyl 100 shaқyrymdaı magıstraldy sý құbyry, 20 shaқyrymdaı kәrizdik sý құbyry aýystyryldy. Atap aıtқanda, Astana sý қoımasyndaғy tozyғy әbden jetken birinshi құbyryn esepten shyғaryp, oғan bөlingen 2 mlrd 150 mln teңgege 25 shaқyrymy salyndy. Ekinshi jarty jyldyқta қalғan 3 mlrd 200 mln teңgege 20 shaқyrymnyң 15 shaқyrymy jүrgiziledi. Kelesi jyly қalғan bөligi aıaқtalsa, demek, bұrynғy sý құbyry tүgel jaңarady. 2001 jyly үshinshi sý құbyry salyndy. Өkinishke қaraı, 1989 jyly salynғan құbyr jүrdim-bardym atқarylғan. Әıteýir joқtan bar. Demek, bolashaқta 50 shaқyrym құbyrdy қaıta salmasa, bolmaıdy.
Taıaýda Үkimet Astana jәne Almaty қalasyn sýmen jabdyқtaý jүıesin қaıta jaңғyrtý týraly arnaýly қaýly қabyldady. Bұl - Astanany sýmen jabdyқtaý jәne kәrizdik құbyrlar jөnindegi үshinshi joba. Ekonomıkalyқ-tehnıkalyқ negizdemeniң josparyn bıyl bitiremiz. Bұl mindettemeni tıimdi atқarý үshin sý құbyrlary men kәrizdik jelilerdi aıyrbastaý қajet. Өıtkeni osyғan deıin tartylғan 1 myң shaқyrym sý құbyrynyң jartysy temir-bolattan jasalғan. Onyң tozyғy jetti. Қalғany shoıyn nemese asbestten jasalғan. Olar elý jylғa shydas beredi. Paıdalaný merzimi 20 jylғa ғana eseptelgen temir-bolat құbyrdy tұtynғaly 50 jylғa taıandy. Demek, apatty jaғdaıda tұr.
Sýdyң shamadan tys shyғyn bolýy - mine, osynyң saldary. Tipti 1997 jyldary berilgen sýdyң 50 paıyzy shyғyn bolatyn. Kәzir 25 paıyzғa tүsti. Sonyң өzinde tәýligine 200 myң tekshemetri, ıaғnı sýdyң үshten biri dalaғa ketedi. Үshten biri degenimiz az mөlsher emes, attaı 60 myң tekshemetr sý. Sondyқtan, sý құbyrlaryn jaңartý kerek. «Astana sý arnasy» jyl saıyn tozғandaryn shama jetkenshe aıyrbastap keledi. Jұmys osylaısha jүıeli atқarylsa, sý shyғynyn kemi 20 paıyzғa deıin azaıtýғa bolady.
Sý shyғynyn kemitýdiң jәne bir joly - өlsheýish құraldary. Bүginde bıik үılerdegi pәterdiң 75 paıyzy osyndaı құraldarmen қamtyldy. Kөp қabatty 700 үıdiң өzine derbes қondyryldy. Ol pәterlerdegi sý paıdalaný shamasyn ortaқ esepteýishtiң kөrsetkishimen salystyrý үshin қajet. 2010 jyldyң 1 shildesine deıin barlyқ pәterge қoıylady. Jyl aıaғynda 75-80 paıyzy қamtylmaқ. Eki myңғa tarta bıik үıge ystyқ sý men sýyқ sýғa ұzyn-sany 150 myң dana esepteýish құraly ornatylady.
Sý shyғynyn mүldem boldyrmaý jas memlekettiң jaңa salynғan astanasy tүgili, өzgesi-өzge, Japonııa sekildi irgeli elderde de mүlde mүmkin emes kөrinedi. Ol elde sý shyғyny bar-joғy 8 paıyz desedi. Biraқ ol da kүmәndi. Өz mұқtajymyz үshin sүzgilerdi shaıýғa eң az degende 10-15 paıyz sý shyғyn bolady. Sondyқtan, sý shyғynyn mүlde boldyrmaý esh mүmkin emes.
Elordalyқtar arasynda «Astananyң kermek tatyғan sýy ishýge jaramsyz» degen sөz bar. Bұl «sý ishken құdyғyңnyң... қadirine jete almaýdyң» bir tүri. Өıtkeni, «Astana sý arnasy basshysynyң» aıtýynsha, mұnda adam aғzasyna қajetti hımııalyқ elementtiң bәri bar. Әsirese jүrektiң қyzmetine asa қajetti magnıı men sүıek tkandaryna paıdaly kaltsııdiң mөlsheri jetkilikti. Al taý өzeni men Jetisýdyң өzeninen sý iship otyrғan Almatynyң өziniң sýynyң dәmi әrtүrli. Almatynyң sýynyң kermektiligi 2 Mg-ekv/l. Memlekettik standart boıynsha sýdyң kermektiligi 7 Mg-ekv/l bolsa, zııan kelmeıdi. Bizde, Astanada 4 Mg-ekv/l deңgeıde. Onda nege sý aşy?
Sөıtsek, onyң eki tүrli sebebi bar eken, әýeli, sýdy daladan tasyp iship otyrsyz ba, әlde pәterge tartylғan sý құbyrynan ishken sýdy aıtasyz ba? Mәsele sonda, al, ekinshiden, biraz kүn pәterdegi sý құbyrynan sý almaı jүrip-jүrip, bir kүni shүmekten aғyzғan sýdyң tүsi sarғaıyp, jaғymsyz ıis taralmaı ma? Bұl neden? Bұl - әbden tozyғy jetken temirdiң taty men құbyrda shirigen bakterııalardyң saldarynan. Құbyr plastıkten jasalғan bolsa, mұndaı bolmas edi.
Elorda dүkenderi kүnine shamamen 500 tonnadan asa sý satady. Al «Astana sý arnasynyң» bүgingi taңdaғy sýmen қamtamasyz etý қýattylyғy - 200 myң tonna. Sýdyң құramyndaғy zalaldy zattardan tazartý үshin kүkirtti alıýmınıı, әk jәne basқa da elementterdi қosyp, sýdy kermek dәmi men ıisinen aryltady. Soңғy kezde sýdaғy zııandy zattardy өz boıyna tartyp alý үshin baıytylғan kөmir paıdalanylady. Әri elordada sýmen қamtamasyz etý қyzmetiniң aқysy asa joғary emes. «Astana sý arnasy» tasymaldaıtyn sýdyң lıtri - 20 teңge. Olar jekelegen adamdardyң mүddesi үshin baғany kөtermeı otyr. Tasymaldaý құny kem degende 4-5 ese artyқ bolýy kerek.
«Bizdiң mekemede sheshimin kүtken kөp mәsele bar. Sonyң biri - kәsibı mamandar. Sýmen jabdyқtaý mamandary joқtyң қasy. Bүginde әlemniң irgeli elderinde sý jabdyқtaý қyzmeti nano-tehnologııa negizinde avtomatty negizge kөshirilgen. Bizdiң elimiz de osyny қabyldaý kerek. Sý jүıesin retteý isi osydan әldeneshe jyl bұrynғy әdisten әldeқaıda ozyp ketti. Keshiktirmeı қolғa almasaқ, 10-15 jylda elimiz sýmen қamtamasyz etý mamandarynan қıyndyқ kөredi. Bizdiң ýnıversıtetter maman daıarlaý jөninen ilese almaı keledi. Jәne oғan bөlingen grant ta saýsaқpen sanarlyқ. Bұl mәseleni Үkimet pen Parlament aldyna қoıdyқ. Әzirge bolashaқ ınjenerlerdi өzimiz oқytyp jatyrmyz»,-deıdi J. Nұrkenov.
Bүginde mekeme esebinen joғary bilim alғan 76 maman eңbek etýde. Olardyң jalaқysy da tәýir. Sondaı-aқ, tәýelsizdik týғaly eңbekkerlerin baspanamen қamtamasyz etken birden-bir mekeme - «Astana sý arnasy». Kөp қabatty birneshe үı salyndy. Bıyl 256 otbasy baspanaly boldy. Kәsiporynnyң aıyna eki ret, қazaқ jәne orys tilinde «Kәýsar» atty salalyқ gazeti shyғady. Demek, bұl - elordany jaı sýmen emes, kәýsar taza sýmen қamtamasyz etsek degen tilekten týғan ıgi maқsat. Endeshe, Astanada kәýsar taza sý ishetin kүn de alys emes.