Astanadaǵy álem chempıonatyna Magnýs Karlsen keledi – Dármen Sádýaqasov
— Dármen Qanatuly, bıyl tamyz aıynda Astanada tez shahmattan (rapıd) komandalyq álem chempıonaty ótpekshi eken. Oǵan ataqty norvegııalyq shahmatshy, álem chempıony Magnýs Karlsen keledi eken degen habar bar, aldymen osyǵan toqtalsańyz?
— Iá, bul birinshilik jyldyń basty sporttyq oqıǵasy bolady dep otyrmyz. Ótken jyly Germanııanyń Dıýsseldorf qalasynda osyndaı jarysta klassıkadan bes birdeı eks álem chempıony Vıshı Anand, Vladımır Kramnık, Hoý Ifan, Aleksandra Kostenıýk jáne Marııa Mýzychýk baq synaǵan edi. Sondaı-aq álem chempıony ataǵyna úmitkerler, álem kýboginiń jeńimpazdary, rapıd pen blıtsten álem chempıondary boldy. Sondyqtan Astanada Magnýs Karlsendi qosqanda, álemniń úzdik shahmatshylaryn kórgimiz keledi. Bizdiń málimetimiz boıynsha Karlsen komandalardyń biriniń quramynda oınaýǵa kelisimin bergen. Onyń kelýi búkil álem jankúıerleriniń nazaryn aýdaratyny túsinikti. Astanalyqtar men qala qonaqtary Magnýstyń oıynyn tamashalaýǵa múmkindik alady.
Bıyl biz basqa da birqatar iri jarysty josparladyq. Sonyń ishinde Qazaqstan kýboginiń orny erekshe, onyń júlde qory ótken jylǵydan kóp bolmaq. Mundaı ashyq halyqaralyq jarystarda kúshti quram jınalady dep oılaımyz. Bular ádettegideı Aqtóbe, Óskemen, Astana qalalarynda ótedi. Sonymen birge alty qalada Qazaqstan balalar kýbogi bolady. Al osy balalar jáne eresekter kýboginiń fınaldyq kezeńi jyl aıaǵynda ne Almaty, ne Astanada ótedi.
Qazaqstannyń eresekter jáne jasóspirimder quramasy úshin aınalmaly júıemen ótetin, 10-12 qatysýshydan turatyn týrnırler serııasy oılastyrylǵan. Bulardyń jartysyndaıy bizdiń shahmatshylar bolmaq. Olar úshin jarystar halyqaralyq sheber jáne grossmeıster normasyn oryndap, óz reıtıngilerin kóterý úshin kerek. Bulardyń ekeýi Taldyqorǵan men Qaskeleńde ótip, sonyń bireýinde Ramazan Jalmahanov ekinshi orynǵa ıe bolyp, jetispeıtin grossmeısterlik upaıdy aldy. Endi ataǵyn bekitý ǵana qaldy. Jazda 8-18 jas aralyǵynda bozbalalar men qyzdar arasynda Azııa chempıonatyn ótkizemiz. Sirá, ol Almatyda bolatyn shyǵar.
Budan bólek, Qazaqstanda áıelder arasynda Gran-prı kezeńi ótedi, oǵan jetekshi shahmatshylarymyzdyń biri qatysady. Áıelder arasynda álem men Qazaqstan quramasy matchyn qaıtalap ótkizemiz dep úmittenemin. Bıyl biz barlyǵy 50-den astam jarysty ótkizýdi kózdep otyrmyz. Sonyń ishinde shahmat aıasyn keńeıtý aıasynda memlekettik qyzmetshiler, jýrnalıster, dıplomattar jáne basqa sala qyzmetkerleri arasynda týrnırler bar. Korporatıvtik sala qyzmetkerleri úshin týrnır ótkizgimiz keledi. Jyl boıy QFSh kórermenderdi shahmat saıystaryn kórý qýanyshyn bólisýge shaqyra otyryp, jarystar jóninde habarlaıdy.
— Qazaqstanda shahmatty damytý baǵytynda ne istelip jatyr?
— Elimizde shahmattyń damýy úshin úlken qadam jasaldy dep senimmen aıtqym keledi. Bul birinshi kezekte Memleket basshysynyń saıası qoldaýy arqasynda múmkin boldy. Sonymen qatar Úkimet 2023-2027 jyldarǵa arnalǵan Qazaqstan Respýblıkasynda shahmatty damytýdyń keshendi josparyn bekitip, bizdi qoldady. Bul baǵdarlamalyq qujat ony mektep baǵdarlamasyna engizý, óńirlerde keńinen taratý, shahmat ınfraqurylymyn qurý jáne basqa birqatar baǵyttardy qosqanda, elde shahmat qozǵalysyn qoldaýdyń keshendi sharalaryn qamtıdy. Bizdiń bas demeýshimiz Freedom Holding kompanııasynyń qoldaýymen KazChess — Qazaqstan shahmat federatsııasy komandasy ótken jyly da birqatar iri jarystardy ótkizgenin eske salsaq, artyq bolmas. Bárinen buryn álem chempıony ataǵy úshin Dın Lıjen men ıAn Nepomnıaşıı arasyndaǵy matchty atap ótkim keledi. Sondaı-aq elordada Qazaqstan áıelder komandasy men álem quramasynyń matchyn, Aqtaýda mektep komandalary arasynda álem birinshiligin, Almatyda erler men áıelder arasynda Azııa chempıonatyn jáne basqa kóptegen týrnırlerdi ótkizdik.
Sportshylarymyzdyń tabysy jóninde aıtqanda eń aldymen Polshada ótken álem chempıonatynda kúmis medal alyp, óziniń joǵary áleýetin tanytqan áıelder quramasyn atap ótkim keledi. Alǵash ret eresekter arasynda bizdiń komanda jeńis tuǵyryna kóterildi. Tez shahmattan álem quramasy men Qazaqstan arasyndaǵy matchta Bıbisara Asaýbaeva men Merýert Kamalıdenova klassıkadan tórt dúrkin álem chempıony Hoý Ifandy utty. Blıtsten Azııa chempıony atanǵan Ksenııa Balabaeva men Arystan Isanjulov qýantty. Ksenııa oǵan qosa 20 jasqa deıingiler arasynda blıtsten álem chempıony atandy. Klassıkadan álem chempıonatynda 10 jasqa deıingiler arasynda Danıs Qýandyquly úzdik shyqty. Bizdiń jańadan grossmeıster bolǵan Álisher Súleımenovtiń klassıkadan Mangýs Karlsenniń ózin jeńýi álemde úlken serpilis týǵyzdy.
Eger 2023 jyly Azııa jáne álem chempıonattarynda klassıkadan, rapıdten jáne blıtsten túrli jastaǵy shahmatshylarymyz jeńip alǵan medaldardy sanasaq, olardyń sany 111-ge jetedi, bul — úlken tabys. 2023 jyldy qorytyndylaǵan QR Týrızm jáne sport mınıstrliginiń KazChess/QFSh prezıdenti Tımýr Týrlovty «Akkredıttelgen sporttyq federatsııanyń úzdik prezıdenti» (Qazaqstanda federatsııa 120 shamasynda) atalymymen marapattaýy tegin emes.
— Qazaqstanda shahmatty damytýdyń keshendi josparynda jeti maqsattyń ishinde qazaqstandyq shahmatshylardyń 20 jasqa deıin grossmeısterlik ataǵyn alý týraly da bar. Jasóspirimder arasynda bul maqsatqa kim qol jetkize alady dep oılaısyz?
— Úndistannyń Chennaı qalasynda 2022 jyly ótken sońǵy shahmat olımpıadasynda bizdiń qos qurama áıelder besinshi, erler 17-oryn alyp, ózderiniń úzdik nátıjesin kórsetti. Biraq áıelder quramasy álemde eń jas jáne bolashaǵy zor dep sanalsa, erler komandasy jastarǵa baǵyt ustandy, sonyń alǵashqy jemisi 2026 jyly kórinip qalar.
Qalaı aıtqanda da, ótken jyly kóptegen halyqaralyq týrnırler ótkizip, biz jas shahmatshylarymyzdyń kásibı ósýine negiz qaladyq. Budan bólek, olardyń jeke granttary úzdik bapkerlerden dáris alyp, sheteldik jarystarǵa qatysýyna múmkindik beredi. Oıynshylarǵa federatsııanyń bapkerlik quramy da barynsha qoldaý kórsetýde. Aıtalyq, Vladıslav Tkachev erler quramasymen tyǵyz jumys jasasa, Aleksandr Moıseenko áıelderge kómektesýde, sondaı-aq qazaqstandyq bapkerler Pavel Kotsýr, Evgenıı Vladımırov, Ánýar Ismaǵambetov jáne basqalaryn atap óte alamyn. Álemdik shahmattyń korıfeıi Borıs Gelfandpen bizdiń jetekshi shahmatshylarymyzdyń oqý-jattyǵý jıynyn ótkizýi úlken paıda ákeldi.
20 jasqa deıin grossmeıster ataǵyn alýǵa kelsek, bul mindettiń, meniń oıymsha, kúrdeli bolatyn sebebi, biz oǵan qysqa merzimde qol jetkizbekshimiz. Bul normatıvti oryndaýǵa nebári 15 jasar Aldııar Ańsat óte jaqyn, ol — Qazaqstan chempıony, grossmeısterlik upaıy bar. 2024 jyly ol qalǵan ekeýin oryndap, 16 jasynda grossmeıster atanyp, meniń rekordymdy (men 19 jasymda boldym) jańartady dep úmittenemin. Oǵan óte qýanyshty bolar edim.
Biraq shahmat áleminde 16 jasqa jetpeı-aq grossmeıster atanǵandar az emes. Árıne, másele tek jasta ǵana emes, shahmatty túsinip, oıyn sapasyn arttyra bilýde. Aldııardyń birneshe jyldan keıin álemdik elıtaǵa enýine barlyq múmkindigi bar. Sondyqtan biz onymen de, basqa da úmit kúttiretin jastar — 2022 jylǵy Qazaqstan chempıony Ramazan Jalmahanov, 18 jasqa deıingiler arasynda rapıd pen blıtsten 2022 jylǵy álem chempıony Qazybek Nógerbekpen de jumystanamyz. Olardan úlkenirek, grossmeıster atanyp úlgergen Álisher Súleımenov pen Denıs Mahnev bar, olar naǵyz der shaǵynda. Árıne, talantty jastar da ósip keledi. Ótken jyly Nıderland qalasy Eındhovende 16 jasqa deıingi jasóspirimder shahmat olımpıadasynda bizdiń qos quramamyz 4-inshi jáne 6-orynǵa ıe boldy. Bul da — tamasha kórsetkish.
Ótken jyly biz jas talanttardy qoldaý baǵdarlamasyn iske qostyq. Táýelsiz komıssııa naqty krıterııler (halyqaralyq jáne ulttyq týrnırlerdegi jetistikter, basqa kórsetkishter) boıynsha 2007-2014 jyldary týǵan 45 úzdik jas shahmatshyny anyqtady, ári qaraı altyn, kúmis jáne qola qorjyn boıynsha qoldaý kórsetiledi. Altyn qorjyn aıasynda eń talantty, eń bolashaǵynan zor úmit kúttiretinderge aıryqsha qoldaý kórsetiletinin aıtqym keledi. Bul — bolashaqqa salynǵan ınvestıtsııa, taıaý ýaqytta óz jemisin beredi deýge bolady.
— Siz shahmatshylarymyzdyń Chennaı olımpıadasyndaǵy rekordtyq oryndaryna toqtaldyńyz. 10-23 qyrkúıekte Býdapeshte ótetin kezekti shahmat forýmynda olar osy kórsetkishten asyp túse ala ma?
— Biz uzaqmerzimdi kezeńge qaraı óz jumysymyzdy beıimdeý ústindemiz. Sondyqtan 2026 jyly naǵyz básekege qabiletti erler komandasyn quramyz dep senemiz. Degenmen Býdapeshte jastarymyz jekelegen, sondaı-aq jalpy nátıjemen de qýantady dep úmittenemin.
Áıelder komandasy týraly aıtsam, ókinishke qaraı, bizdiń ataqty sportshylarymyz Jansaıa Ábdimálik pen Dınara Sádýaqasova onsha jıi óner kórsete bermeıdi. Ekinshi jaǵynan, Bıbisara Asaýbaeva naǵyz kóshbasshyǵa aınaldy, ótken jyly Polshanyń Bydgoşe qalasynda álem chempıonatynda (kúmis) jáne Qytaıdyń Hanchjoýynda (qola) Azııa oıyndarynda bizdiń komandany alǵa jeteleı bildi. Onyń sońynan jas, biraq óte daryndy shahmatshylar — Merýert Kamalıdenova, Alýa Nurman, Ksenııa Balabaeva ilesýde. Múmkin, Jansaıa men Dınara da quramaǵa qosylyp qalar. Olaı bolǵan jaǵdaıda bapkerlik shtabqa tańdaý ońaıǵa túspeıdi. Atalǵan sportshylardan basqa Polshada tamasha oınaǵan Ámına Qaıyrbekova bar. Qyzylordadan qos birdeı tamasha shahmatshy — Nazerke Nurǵalı men Ásel Serikbaı, kishi jastaǵylar arasynda áldeneshe ret álem chempıony bolǵan Zarına Nurǵalıeva bar. Basqa da talantty sportshylar jeterlik. Negizgi quramǵa kimder enetinin shamalaımyz, biraq olımpıada qarsańynda jarq etip kóringen sportshylardyń biri Býdapeshke attanýy ǵajap emes.
— Quramaǵa irikteý qalaı júrgiziledi? Quramany anyqtaý kezinde kimniń pikiri sheshýshi ról oınaıdy?
— Bapkerlik keńestiń jalpy pikiri sheshýshi bolatyny daýsyz. QFSh prezıdıýmy úshin ol usynbalyq sıpatta bolǵanymen, sońǵy kezde prezıdıýmnyń quramany jasaqtaý boıynsha talasqa túskenin kórgen joqpyn. Bapkerlik keńes óte kásibı jasaqtalǵan, onda myqty jattyqtyrýshylar, grossmeısterler bar.
— Sizdi Chess Legends sııaqty ınnovatsııalyq oqytý jobasynyń basty qozǵaýshy kúshi retinde bilemiz. Qazir bul joba qalaı damytylyp jatyr?
— Chess Legends mobıldi qosymshasyn qazaqstandyq mamandar komandasy jasap shyǵardy, onyń kómegimen qazirdiń ózinde álemniń 116 elinde sapaly shahmat bilimine qol jetkizýde. Ol Freemium úlgisine negizdelgen, ıaǵnı álemniń eks-chempıondary Vladımır Kramnık pen Hoý Ifan, chempıondyq ataqtan úmitker Borıs Gelfand, Garrı Kasparovtyń burynǵy bapkeri, qazir Qazaqstan balalar-jasóspirimder quramasynyń bas jattyqtyrýshysy Evgenıı Vladımırovtyń tegin beınesabaqtary qoljetimdi. Onda meniń de beınesabaqtarym bar.
Osy kontent negizinde Chess Class qosymshasyn da jasap shyǵardyq. Jeke oqytýǵa baǵyttalǵan Chess Legends qosymshasynan ereksheligi, Chess Class tek shahmat úıirmelerinde ǵana emes, bilim mekemeleri — mektepter men balabaqshalarda toptyq dárister úshin qoldanylady.