Astana sammıti, ShYU-ny keńeıtý jáne reformalaý – Chjan Mınmen suhbat
– Búgin Qazaqstan ShYU tóraǵasy retinde Astanada uıymǵa múshe memleketter basshylarynyń sammıtin ótkizedi. Bul sammıtke daıyndyq qalaı júrdi jáne sharanyń róli men mańyzyn qalaı baǵalar edińiz? Astana sammıtinde qandaı qujattarǵa qol qoıylady?
– ShYU Hatshylyǵy qazirgi tóraǵa Qazaqstan Respýblıkasynyń qoldaýymen 4 shildede Astanada ótetin ShYU-ǵa múshe memleketter basshylary keńesiniń 24-shi otyrysyna tolyqqandy ázirlenýge keıingi bir jyl boıy kómek kórsetti. Qazir sammıtke daıyndyq qarqyndy júrdi. Astana sammıti ShYU tarıhyndaǵy taǵy bir pragmatıkalyq jáne tabysty jıynǵa aınalaryna, qazirgideı turaqsyz jáne kúrdeli halyqaralyq jaǵdaıda uıymnyń salaýatty damıtynyna senimdimiz.
ShYU-ǵa múshe memleketterdiń basshylary «Astana deklaratsııasyn» qabyldaýmen qatar, QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń ótken jylǵy sammıtte usynǵan «Ádil beıbitshilik pen kelisim jolyndaǵy álemdik birlik týraly» bastamasy jáne «ShYU-ǵa múshe memleketter basshylary keńesiniń ShYU tatý kórshilik, senim jáne transshekaralyq áriptestik qaǵıdattary týraly málimdemesi» (ózbek jobasy) sııaqty túbegeıli jańa qujattar paketin qaraıdy.
Qaýipsizdik salasyndaǵy yntymaqtastyq – ShYU qurylǵan kezden beri tabandy jáne úzdiksiz nyǵaıyp kele jatqan basym baǵyt. Memleket basshylary keńesiniń otyrysynda terrorızmge qarsy is-qımyl, esirtkige qarsy qyzmet, transshekaralyq uıymdasqan qylmystyń jolyn kesý, sondaı-aq aqparattyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý salalaryndaǵy yntymaqtastyq máseleleri boıynsha jańa ýaǵdalastyqtar ornatylady dep josparlanǵan.
Saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq pen gýmanıtarlyq qarym-qatynas múshe memleketterdiń kóshbasshylary men halyqtarynyń nazaryn aýdaryp, úmitterin arttyryp keledi. Sammıtte uıymnyń kezeń-kezeńimen damý strategııasy, energetıka, ınvestıtsııalar jáne qarjylandyrý, qorshaǵan ortany qorǵaý jáne ekologııa, sondaı-aq týrızm sııaqty negizgi salalardaǵy yntymaqtastyq qarastyrylady.
ShYU-nyń damýy – múshe memleketter basa mán beretin jáne barlyq taraptyń nazarynda bolatyn baǵyt. Memleket basshylary ShYU Bas hatshysynyń 2023-2024 jyldardaǵy ShYU qyzmeti týraly baıandamasyn jáne jańa múshe memleketti qabyldaý máselesin qaraıdy, «ShYU otbasy» elderimen yntymaqtastyqty nyǵaıtý máselelerin, sondaı-aq ShYU qyzmetin jetildirý týraly Samarqan sammıtiniń sheshimin talqylaıdy. Budan basqa, ShYU-nyń turaqty jumys isteıtin eki organy basshysynyń ókilettik merziminiń aıaqtalýyna baılanysty Memleket basshylary keńesi Óńirlik terrorızmge qarsy qurylymnyń Atqarýshy komıtetiniń Bas hatshysy men dırektoryn jańa merzimge taǵaıyndaý týraly sheshim qabyldaıdy.
Kezdesý barysynda jańa «ShYU+» formatynda «Kópjaqty dıalogti nyǵaıtý – turaqty beıbitshilik pen damýǵa umtylý» taqyrybynda qyzyqty ári mazmundy pikirtalas ótedi. Oǵan ShYU baıqaýshysy Mońǵolııa, tóraǵalyq etýshi tarap – Ázerbaıjan Respýblıkasy, Qatar Memleketi, Birikken Arab Ámirlikteri, Túrkııa Respýblıkasy jáne Túrikmenstannyń laýazymdy ókilderi, BUU Bas hatshysy A. Gýterrısh, TMD, EYU, AÓSShK, UQShU jáne EAEO atqarýshy organdarynyń basshylary, Azyq-túlik qaýipsizdigi jónindegi Islam Uıymynyń Bas dırektory qatysady.
Bul shara – Qazaqstan tóraǵalyǵy sheńberindegi ShYU organdarynyń sońǵy otyrysy, ony seriktester joǵary kásibı deńgeıde ótkizetinine senimdimiz. Hatshylyq óz tarapynan múshe memleketterge ShYU sheńberinde joǵary deńgeıdegi kezdesýdi uıymdastyrýǵa barynsha kómek kórsetýge daıyn.
– Qazaqstannyń ShYU-ǵa tóraǵalyǵy sheńberinde 2024 jyl Uıymnyń Ekologııa jyly bolyp jarııalandy. ShYU-ǵa múshe memleketterdiń ekologııalyq yntymaqtastyǵynyń keleshegi men qazirgi jobalary týraly tolyǵyraq aıtyp berseńiz, sý únemdeý salasyndaǵy yntymaq qaı deńgeıde?
– Qazirgi ýaqytta jahandyq klımattyń ózgerýi beleń alyp keledi, búkil álemde ekologııalyq apattar jıi baıqalyp otyr, bul barlyq elderdiń damýy men qaýipsizdigine qaýip tóndiredi. ShYU keńistiginde de sý resýrstarynyń tapshylyǵy men birkelki bólinbeýi, sý tasqyny, jerdiń shóleıttenýi men sortańdanýy, Aral teńiziniń ekologııalyq daǵdarysy jáne jıi bolatyn tótenshe aýa raıy sııaqty birqatar ózekti syn-qaterge tap bolyp otyrmyz. Sondyqtan ShYU ornyqty damý baǵytyn berik ustanady, qorshaǵan ortany qorǵaý, ekologııalyq qaýipsizdik jáne klımattyń ózgerýi, tabıǵatty utymdy paıdalaný salasyndaǵy yntymaqtastyqqa zor mán beredi. Bul mańyzdy baǵyttar ShYU-ǵa múshe memleketterdiń qorshaǵan ortany qorǵaý salasyndaǵy yntymaqtastyq tujyrymdamasynda jáne ony iske asyrý jónindegi is-sharalar josparynda kórsetilgen.
Qazaqstannyń ShYU-ǵa tóraǵalyǵy kezeńinde bizdiń uıymnyń ekologııalyq kún tártibin ilgeriletýge mańyzdy mán berilip keledi, álemdik qoǵamdastyq nazaryn ekologııalyq problemalarǵa aýdarýda qarqyndy jumys júrgizildi. Qazaqstan tarapynyń bastamasymen múshe elder ǵylymı-tehnıkalyq yntymaqtastyq, bilim berý jáne kadr daıarlaý, aqparat jáne tájirıbe almasý, qorshaǵan ortany qorǵaý jáne monıtorıng salasyndaǵy «jasyl» qarjylandyrý, ekologııalyq qaýipsizdik, bıoalýandyq, klımattyń ózgerýi, qaldyqtardy basqarý, energııa únemdeý jáne shyǵaryndylardy azaıtý sııaqty salalarda mazmundy ózara is-qımyldy kúsheıtýde jáne túrli jobalardy iske asyra bastady.
2023 jyly 26 qazanda qabyldanǵan «ShYU Ekologııa jyly» is-sharalar josparyn iske asyrý maqsatynda Bishkekte ShYU-ǵa múshe memleketterdiń úkimet basshylary keńesiniń otyrysynda dóńgelek ústelder, semınarlar, ınteraktıvti oıyndar, ekologııalyq aktsııalar, bilim berý dáristeri sııaqty túrli sıpattaǵy is-sharalar uıymdastyryldy. Olar ShYU keńistigin turaqty jáne jasyl damytý úshin ekologııalyq yntymaqtastyq ýaǵdalastyqtaryn keńeıtýge baǵyttaldy.
ShYU Hatshylyǵy da múshe memleketterdiń qorshaǵan ortany qorǵaý jónindegi ózara is-qımyldy damytý bastamalaryn iske asyrýǵa úles qosady. Bizdiń qoldaýymyzben 2023 jyly jeltoqsanda «Jasyl ekonomıkaǵa jol: ShYU óńirindegi ornyqty damý strategııalary» atty jastar konferentsııasy, 2024 jyly sáýirde «Jahandyq klımattyń ózgerýi» taqyrybynda «ShYU modeli» ınteraktıvti oıyny ótti. 2024 jyldyń aqpanynda «ShYU-ǵa múshe memleketterdegi ekologııalyq qaýipsizdik» atty dóńgelek ústelge qatystyq.
2024 jyldy «ShYU Ekologııa jyly» dep bekitý sheshimin iske asyrý maqsatynda 8 shildede Tsındao qalasynda (Shandýn provıntsııasy, QHR) ShYU elderiniń «Jasyl» damý jónindegi forýmynda «ShYU Ekologııa jyly 2024» kishi forýmyn uıymdastyramyz. Oǵan eki paneldik sessııa kiredi: «ShYU elderiniń negizgi ekologııalyq syn-qaterleri jáne olardy jeńýdegi praktıkalyq tájirıbesi» jáne «ShYU elderiniń jahandyq bıoalýandyqty basqarý boıynsha kúsh-jigeri». Bul forým uıymǵa múshe elder arasyndaǵy ekologııalyq yntymaqtastyqty talqylaý úshin jańa platforma men múmkindikter týdyraryna senimdimin.
Sýdy únemdeý – ShYU ekologııalyq jáne tabıǵatty qorǵaý yntymaqtastyǵynyń mańyzdy jáne basym baǵyttarynyń biri. ShYU-ǵa múshe elder qandaı da bir dárejede sý resýrstarynyń jetispeýshiligi, olardyń birkelki bólinbeýi jáne lastanýy problemalarymen ushyrasyp otyr. Sýdy únemdeý ShYU keńistiginiń órkendeýi men turaqtylyǵy negizderine yqpalyn tıgizedi. Uıym músheleri bul máselege úlken mán beredi jáne ony joǵary deńgeıde qaraýdy jáne sheshýdi usynady.
Astanada ótetin ShYU memleketteriniń basshylary keńesiniń aldaǵy otyrysynda keńestiń «Aýyz sý qaýipsizdigi men sanıtarııasyn qamtamasyz etý týraly» málimdemesi qabyldanady dep kútilip otyr. Qujatta sý resýrstaryn ornyqty damytý men utymdy paıdalanýǵa, basqarýdy ıntegratsııalaýǵa, sýdy tıimdi jáne utymdy paıdalanýdy nasıhattaýdyń ózektiligine, sondaı-aq barshaǵa qaýipsiz aýyz sýǵa, sanıtarııa men gıgıenaǵa qoljetimdilikti qamtamasyz etý salasyndaǵy yntymaqtastyq pen áriptestikti keńeıtý qajettigine basa nazar aýdarý keregi atalyp ótken. Osy saladaǵy ózara is-qımyldyń keń aýqymyn qozǵaıtyn ekologııa jáne qorshaǵan ortany qorǵaý salasyndaǵy qujattardyń birneshe jobasy kelisildi jáne bekitildi. Bul qujattarda ShYU keńistiginde «jasyl» ornyqty damýdy iske asyrý baǵyttary kórsetilgen jáne tıimdi sharalar ázirlengen.
ShYU memleketteri óz keńistigindegi ozyq sý únemdeý jáne sýarý tehnologııalaryn taratý jumystaryna erekshe kóńil bóledi.
2019 jyly QHR Tóraǵasy Sı Tszınpınniń bastamasymen ıAnlın qalasynda (Shensı provıntsııasy, QHR) ShYU agrarlyq tehnologııalarmen almasý jáne oqytý jónindegi demonstratsııalyq bazasy quryldy, ol sońǵy 5 jylda ShYU keńistiginde Qytaıdyń ozyq sý únemdeý, ırrıgatsııalyq jáne basqa da aýyl sharýashylyǵy tehnologııalaryn taratý men engizýde mańyzdy ról atqarǵan jáne múshe memleketterde sý resýrstaryn saqtaýǵa jáne azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýge eleýli úles qosqan.
Odan bólek, ShYU sý resýrstaryn qorǵaý jáne paıdalaný salasyndaǵy halyqaralyq yntymaqtastyqqa zor mán beredi. ShYU Hatshylyǵy FAO-men ózara túsinistik týraly Memorandýmǵa qol qoıdy, onyń negizgi elementteriniń biri – sý resýrstaryn turaqty basqarý salasynda almasý men yntymaqtastyqty júzege asyrý. Jaqynda men Tájikstan Respýblıkasy uıymdastyrǵan Dýshanbe qalasyndaǵy «Sý 2018-2028 jyldardaǵy turaqty damý úshin» halyqaralyq is-qımyl onjyldyǵy boıynsha joǵary deńgeıdegi úshinshi Halyqaralyq konferentsııaǵa qatystym. Bul shara halyqaralyq qoǵamdastyqtyń, sonyń ishinde ShYU-ǵa múshe memleketterdiń joǵary baǵasyn aldy.
– Qazaqstan Uıymǵa tóraǵalyq etý kezeńinde Almaty qalasy «ShYU týrıstik jáne mádenı astanasy» dep jarııalandy. ShYU-ǵa qatysýshy elder arasynda týrızm salasyndaǵy yntymaqtastyqtyń damýyn jáne ShYU keńistigindegi týrıstik áleýet perspektıvasyn qalaı baǵalar edińiz?
– Mádenı ózara is-qımyl jáne týrıstik yntymaqtastyq ShYU-ǵa múshe memleketter qyzmetiniń basym baǵyttarynyń biri retinde halyqtardy jaqyndastyrýǵa jáne dos elderdiń ekonomıkasyn damytýǵa járdemdesýde biregeı ról atqarady.
Ótken 2023 jyl «ShYU týrızm jyly» bolyp jarııalanǵan edi. Qazirgi tóraǵa Qazaqstan Respýblıkasy mádenıet jáne týrızm salasyndaǵy yntymaqtastyqqa úlken mán beredi. ShYU týrızm jylyn ótkizý jónindegi is-sharalar jospary jáne «Almaty – ShYU týrıstik jáne mádenı astanasy» baǵdarlamasyn iske asyrý jónindegi is-sharalar jospary sheńberinde 20-dan astam mádenı jáne týrıstik shara uıymdastyryldy, onyń ishinde ShYU halyqaralyq týrıstik forýmy, «Azııa daýysy» halyqaralyq mýzykalyq festıvali, Halyqaralyq qonaq úı forýmy, Globe baleti, Shahmattan ShYU kýbogy bar. Bul sharalar qazaqstandyq taraptyń jáne tutastaı alǵanda ShYU-nyń mádenı-týrıstik brendin qalyptastyrýǵa yqpal etti, sondaı-aq ShYU-nyń mádenı-týrıstik yntymaqtastyǵyn tereńdetýde mańyzdy ról atqardy.
Ótken jyldyń qarasha aıynda ShYU Hatshylyǵy Úrimshi qalasynda ShUAA halyq úkimetimen birlesip «ShYU forýmy 2023 – týrızm jyly» jıynyn ótkizdi. Bul shara ShYU elderi arasyndaǵy týrızm salasyndaǵy ózara is-qımyldy damytý jáne óńirimizdiń týrıstik áleýetin ashý jónindegi bastamalardy talqylaý úshin mańyzdy alań boldy.
Bıyl 24 mamyrda Almaty qalasynda ShYU-ǵa múshe memleketterdiń týrıstik ákimshilikteri basshylarynyń kezekti kezdesýi ótti, oǵan men de qatystym. Otyrys qorytyndysy boıynsha ShYU týrızm salasyndaǵy 2024-2025 jyldarǵa arnalǵan birlesken is-qımyl jospary qabyldandy, ol múshe memleketter úshin týrıstik yntymaqtastyq baǵyttaryn odan ári ashý, zerdeleý, tereńdetý jáne jetildirý jónindegi naqty jol kartasyn bildiredi. Biz múshe memleketterdiń birlesken kúsh-jigerimen ShYU-nyń týrıstik yntymaqtastyǵy qarqyndy damıtynyna, al halyqtarymyz ShYU yntymaqtastyǵynyń artyqshylyqtary men tıimdiligin sezinetinine senimdimiz.
Jaqyn kúnderi Astanada ótetin ShYU sammıtinde Tsındao qalasyna (QHR) «ShYU mádenı jáne týrıstik astanasy» mártebesin berý týraly sheshim qabyldanady dep josparlanyp otyr. Tsındao – mádenı murasy baı tarıhı qala jáne Qytaıdyń iri zamanaýı porty. Qytaı tarapy Tsındao qalasynda ShYU týrıstik yntymaqtastyǵynyń jańa deńgeıge shyǵýyna kómektesetin joǵary kásibı deńgeıde birqatar mádenı jáne týrıstik is-shara uıymdastyratynyna senemiz.
– Jaqynda ShYU is-sharalar alańynda uıymdy odan ári reformalaýdyń jáne qyzmetin ońtaılandyrýdyń mańyzdylyǵy týraly aıtyldy. Bul baǵytta jaǵdaı qalaı? Astanada sammıtinde osy aspektiler qozǵala ma?
– ShYU qurylǵaly jıyrma jyldan astam ýaqyt ótti, bul aralyqta barlyq salada eleýli jetistikterge qol jetkizildi jáne halyqaralyq jaǵdaıda aıtarlyqtaı ózgerister boldy. Siz atap ótkendeı, múshe memleketter ShYU qyzmetin jetildirýdi negizgi mindetterdiń biri retinde qarastyrady jáne ony ilgeriletý úshin bar kúshin salady. Bul baǵyttaǵy jumys Memleket basshylarynyń keńesi, Úkimet basshylarynyń keńesi, Syrtqy ister mınıstrleriniń keńesi jáne uıymnyń basqa da mańyzdy mehanızmderi deńgeıinde júrgiziledi.
Bul protsess 2022 jyly Samarqan sammıtinde múshe memleketterdiń basshylary ShYU qyzmetin jetildirý týraly sheshim qabyldaǵan sátte iske qosyldy. ShYU Hatshylyǵy uıymnyń negizgi atqarýshy organy retinde múshe memleketter basshylarynyń tapsyrmalaryn belsendi oryndaıdy, Samarqan sammıtinen keıin ShYU jumysyn jetildirý jóninde usynystar berdi.
2023 jyly naýryzda Astanada qazaqstandyq taraptyń tóraǵalyǵymen osy taqyryp boıynsha alǵashqy saraptamalyq konsýltatsııalar ótti, onyń qorytyndysy boıynsha bul jumysty Ulttyq úılestirýshiler keńesiniń, Syrtqy ister mınıstrleri keńesiniń jáne múshe memleketter basshylary keńesiniń otyrystarynda qaraý uıǵaryldy.
Qazirgi ýaqytta ShYU-ǵa múshe memleketter osy másele boıynsha birqatar mańyzdy ýaǵdalastyqqa qol jetkizdi jáne belgilengen jospar boıynsha tıisti jumysty ilgeriletip keledi. Bul jumys áli jalǵasyp jatqandyqtan, men barlyq málimetti ashyq aıta almaımyn. Degenmen, múshe memleketterdiń birlesken kúsh-jigerimen ShYU-ny jańǵyrtý men reformalaýdyń perspektıvaly jáne syndarly josparyn ázirleı alatynymyzǵa senimdimin, bul Uıymymyzǵa zamannan qalyspaýǵa jáne múshe memleketterdiń halyqtaryna kóbirek paıda ákelýge kómektesedi.
– Astana sammıtinde Belarýs Respýblıkasy ShYU-ǵa tolyqqandy múshe bolyp qosylmaq. Uıymdy keńeıtý boıynsha taǵy qandaı josparlar bar?
–Belarýs Respýblıkasynyń ShYU-ǵa tolyqqandy múshe retinde kirý protsesi 2022 jyly Samarqan sammıtinde bastaldy. Bul protsess Astana sammıtinde aıaqtalady dep otyrmyz, ıaǵnı Belarýs Respýblıkasy uıymnyń 10-shy múshe memleketi atanady.
Ázirge ShYU-nyń 11-shi múshesi kim bolatyny uıymnyń kún tártibindegi ózekti másele emes. Biz birqatar elden dıalog boıynsha seriktes mártebesin alý týraly ótinimder aldyq, sondaı-aq keıbir dıalog seriktesteri baqylaýshy mártebesine aýysqysy keletinin bildirgen. Osy máseleniń barlyǵy Uıymnyń qyzmetin jetildirý aıasynda talqylanady.
Aıta keterligi, biz kózdegen maqsat – ShYU múshelerin kóbeıtý emes, Uıymnyń ártúrli saladaǵy yntymaqtastyǵyn damytýdyń obektıvti nátıjesi, qaǵıdattary men maqsattarynyń ámbebaptyǵyn jáne tartymdylyǵyn tikeleı kórsetý. ShYU-nyń keńeıýi qazirgi álemde kóppolıarlylyq tendentsııasyna mańyzdy serpin berip, Uıymnyń halyqaralyq jáne óńirlik isterde asa mańyzdy ról atqarýyna múmkindik beredi dep oılaımyn.
– Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń Ortalyq Azııa óńirin nyǵaıtýdaǵy rólin qalaı baǵalaısyz?
– Ortalyq Azııanyń tórt eli – Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan jáne Tájikstan ShYU-nyń negizin qalaýshy elder, Uıymdy damytýdyń qozǵaýshy kúshteri men belsendi qatysýshylary sanalady, túrli saladaǵy yntymaqtastyǵyn odan ári tereńdetýge eleýli úles qosyp keledi. Ortalyq Azııanyń «ShYU ıadrosy» mártebesi Dýshanbe deklaratsııasynda, Samarqan deklaratsııasynda, Nıý-Delı deklaratsııasynda jáne ShYU-nyń basqa da mańyzdy qujattarynda bekitilgen. Qujattarda múshe memleketter óz elderinde jáne tutastaı óńirde beıbitshilikti, qaýipsizdik pen turaqtylyqty qamtamasyz etýge baǵyttalǵan Ortalyq Azııa memleketteriniń kúsh-jigerin qoldaıtyny, osy óńirdiń turaqtylyǵy men áleýmettik-ekonomıkalyq damýyn odan ári nyǵaıtýda ShYU-nyń belsendi rólin jaqtaıtyny aıtylǵan. Bul – ShYU-ǵa múshe memleketterdiń Ortalyq Azııa óńiriniń strategııalyq mártebesine jáne onyń ShYU keńistigindegi róline qatysty konsensýsy.
Ortalyq Azııadaǵy turaqtylyq pen ekonomıkalyq damý – ShYU elderiniń qaýipsizdigi men órkendeýiniń kepili, munda Ortalyq Azııa elderi men basqa da memleketter arasyndaǵy túrli deńgeıdegi, túrli formattaǵy jáne túrli saladaǵy ekijaqty jáne kópjaqty yntymaqtastyq quptalady. Biz Ortalyq Azııa elderinen ShYU damýyn belsendi qoldaýdy, «ShYU otbasy» sanalatyn ózge eldermen qarym-qatynas pen yntymaqtastyqty nyǵaıtýdy, elder múddeleriniń ıntegratsııasyn tereńdetýdi jáne ózara tıimdi nátıjelerge qol jetkizýdi kútemiz, bul óz kezeginde ShYU-nyń damýyna jáne onyń halyqaralyq arenadaǵy bedeli men yqpalyn nyǵaıtýǵa septigin tıgizedi.