Astana - Rýhanı jańǵyrý
Qazirgi Astana oryn tepken Saryarqa dalasyna Ǵun ımperııasynan keıin tereń iz qaldyrǵan memlekettik qurylym - Deshti Qypshaq birligi. Reseı men Ortalyq Azııaǵa, odan asyp Shyǵys Eýropaǵa áskerı-turmystyq jáne qalalyq mádenıetti mol darytqan qypshaqtar elorda tóńireginde talaı shaharlardyń shańyraǵyn kótergen eken. Solardyń biri - Astanadan qol sozym jerdegi Bytyǵaı qalasy. Búginde Bytyǵaıdyń silemi ǵana bar.
Arheolog-ólketanýshy Vasılıı Solochınskııdiń 1955 jylǵy zertteýinde ǵana Aqmola shaharynyń astynda jıyrmaǵa jýyq qalashyq bolǵany aıtylady.
Abylaı han dańǵylynyń boıynda Aýǵanstandaǵy soǵysta qaza tapqan jaýyngerlerge eskertkish salyp jatqanda jer astynan qola dáýirindegi qonys-zırattyń orny tabylady.
Arheologtar shaqyrylyp, eski qorymnyń tarıhı mańyzy anyqtalady. Ǵalymdar doktorlyq monografııalaryn oılap, qurylysty toqtatý týraly dabyl qaqty. Biraq eskertkish 9 mamyrda toılanatyn Jeńis kúnine deıin ashylý kerek boldy...
Máńgilik el tarıhyndaǵy ejelgi jádigerdi ýaqyt kelip, sáti túskenshe qazirgi eskertkish qorǵap turary anyq.
Ejelgi Qaraótkel - dúnıeniń tórt buryshyna osylaı málim bolypty. Uly Túrki eliniń qara shańyraǵy Qazaq dalasyn qaq jarǵan Esil ózenimen talaı tarıh aǵyp ótti.
Qazaqstanda seksen bes myńnan asa irili-usaqty ózen bar. Osy ózenderdiń jeteýi ǵana bir myń shaqyrymnan ary sozyla aǵady. Astananyń ortasyn qaq jaryp aǵyp jatqan Esil - sol jeteýdiń biri. Saryarqadaǵy Nııaz taýynan bastalyp, Batys Sibirge jetkende Ertiske qosylatyn ózenniń uzyndyǵy - 2 450 shaqyrym.
1830-1832 jyldary Esildiń jaǵalaýy, qazirgi Qosshyda Aqmola áskerı okrýgi quryldy. Ulan dalada áskerı bekinister qaptap, qarýly kazaktardyń jergilikti turǵyndarǵa zorlyq-zombylyǵy kóbeıdi.
Han Kene atqa qondy.
1838 jyldyń 28 mamyrynda Kenesary han Aqmoladaǵy áskerı bekinisti basyp aldy. Osy kúndi jańa kúntizbege kóshirgende 10 maýsym shyǵady. Han Kene Aqmola bekinisin alǵan kúnnen tup-týra 160 jyl ótkende táýelsiz Qazaqstannyń jańa astanasynyń tusaýkeseri ótti.
Bul 1998 jyldyń 10 maýsymy bolatyn.
Kenesary hannyń arman - maqsatyna jetpegeni tarıhtan belgili. Dala ishten tyndy. Al qala baıaý da bolsa, irgesin keńeıte berdi.
1862 jyldyń 23 qazanynda Aqmolaǵa Reseı ımperııasynyń qalasy degen dáreje berildi. Qalanyń uzaq jyldar boıy negizgi kásibi saýda-sattyq boldy. Keıingi ǵasyrda ǵana munda mádenı mekemeler salynyp, arhıtektýralyq ǵımarattar boı kóterdi.
Qazirgi Astana qalasynyń ákimdigi ornalasqan ǵımarat - 1961jyly Kenes Odaǵynda salynǵan eń záýlim Kompartııa mekemesi.
Kommýnıstik partııanyń Birinshi hatshysy Nıkıta Hrýşev elimizdiń soltústiktegi 5 oblysyn Aqmola, Kókshetaý, Qostanaı, Pavlodar, Soltústik Qazaqstandy biriktirip «Tyń ólkesi» degen aımaq qurdy. Kelesi sheshim ony Reseıge qosý bolyp josparlanady.
Osy 1961 jyly Aqmola qalasy Tselınograd bolyp ózgertiledi.
El bıligi óz qolynda bolmasa, saıası surqııalylyqty adamnyń kóz jasy da, kúnásiz qurbandyqtar da toqtata almasy belgili. Kommýnıstik partııa basshysynyń volıýntarıstik qózqarasyna sol kezde toıtarys bere alǵan azamattar esimi búgingi elorda kóshelerine berildi.
Ýaqyttan ótken ádilqazy joq. Qaı kezde de myqtyny myqty túsinip baǵalaǵan.
1997 jyly Astanaǵa kóship keldik. Sol kezdegi Elorda tynysyn baıqatatyn Respýblıka dańǵyly edi. Osy kóshemen erke Esildi kesip ótetin kópirden ármen qaraı Respýblıka dańǵyly Jumabek Táshenov kóshesi bolyp jalǵasady. Táshenov kóshesi Táýelsizdik dańǵylymen jalǵasyp Ulttyq mýzeı men Táýelsizdik saraıyna aparady.
Astanasyna qarap elin tanıdy. Táýelsizdigimizdiń altyn besigi, memleketigimizdiń altyn dińgegin quraǵan Almatydan Astanaǵa Uly kósh ıdeıasy qalaı týdy?
Áıgili jazýshy Oralhan Bókeıdiń «Qazaq ádebıeti» gazetinde 17 shilde 1992 jyly jarııalanǵan «Prezıdenttiń bir aptasy» essesin oqyǵanda, sol kezde Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń el bolashaǵy úshin erekshe sheshimdi ishteı qabyldaǵanyn ańǵarymyz.
17 shilde 1992 jyl. "Qazaq ádebıeti" gazetinde Bas redaktor, jazýshy Oralhan Bókeıdiń «Prezıdenttiń bir aptasy» essesi jarııalandy. Elimizdiń jańa tarıhı kezeńge aıaq basqanyna alty aı bolǵan. Maqsat aıqyn, baǵyt - álemdegi táýelsiz elderdiń qataryna qosylý.
«Osy jeti kúnde Prezıdent Nursultan Nazarbaev jer sharynyń jartysyn aralap shyqty deýge bolady. Qaı jerge barsaq ta sol jerden Qazaqstannyń kún arqalap salynǵan qyran qusy bar kók týyn kórdik. Qudaı-aý, bizdi de álem tanı bastaǵan, álem moıyndaı bastaǵan, egemendi el boldyq-aý, uzaǵynan súıindirsin dep tiledik», degen Oralhan Bókeı sózinen san ǵasyrlar ata-babalarymyz ańsaǵan ulttyq sanadaǵy óreli ósıetke oralady.
«Úlken sapar Aqmoladan bastaldy. Kóńilime túıgenim: aldaǵy halyqaralyq úlken kezdesýlerge barar jolynda Prezıdent arýaqty jer Saryarqaǵa arnaıy burylyp, atajurtqa táýáp etkeni, batyrlar bas qosqan jerge tabanyn tıgizip, rýhanı qýat, medet alǵany edi» dep bir oıdan habar beredi Oralhan aǵamyz.
Qazaqstan, Reseı, Eýropada jeti kún Nursultan Nazarbaevpen saparyndaǵy óte qyzý da qyzyqty kezdesýlerdi jýrnalıstik kózqaraspen baqylaǵan Oralhan Bókeı jazýshylardyń bas gazetinde osyndaı qortyndyǵa keledi.
Qalamger qııaly táýelsiz eldi tar jol, taıǵaq keshýinen alyp ótetin Tuńǵysh Prezıdent jáne Ult Kóshbasshysynan estigen jańa astana týraly ıdeıanyń rýhanı jańǵyrýyna ún qosý edi. Erteńgi jasampaz kún men jarqyn bolashaq adamdardyń sanasyndaǵy ózgeristersiz oryndalmasyn ańǵartý.
Ata tarıhtan biletinimizdeı astana bolǵan qalalardyń barlyǵy da ulttyń ósip-órkendeýine tikeleı áser etken. Arada eki aı óte 18 qyrkúıekte «Qazaq ádebıetinde» pikiralysý oraıynda "Astanany Aqmolaǵa kóshirsek" basty taqyrybynda úlken maqala shyqty. Apta saıyn bul másele zııalylardyń basylymynda 2 jyl qatarynan talqylanyp otyrdy.
6 shilde 1994 jyly Respýblıka Joǵarǵy Keńesi astanany Aqmolaǵa kóshirý týraly Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń usynysyn qoldap daýys berdi.
Jańa astanada, adamdardyń da sanasy jańartylýyna jol ashyldy. Eki aptada Aqmoladaǵy basty kóshelerdiń barlyǵy derlik ulttyq tulǵalar atymen jańartyldy.
Tarıh joly qashanda taıǵaq. Tól tarıhymyzdaǵy qasıetti babalarymyz júrip ótken ómir saltynan úırener ónegeli úlgileri az emes. Asyǵys jaǵdaıda ózgertilgen kóshelerdiń qala syrtyndaǵy 200 metrlik bóligi Qarakereı Qabanbaı batyrǵa buıyrdy. El ósti, memleket órkendedi. Qazir bul dańǵyl 20 shaqyrymǵa sozylyp jatyr. Memlekettik Qabanbaı qoryǵy, Ulttyq panteon salynýda.
Jer júzindegi dúnıetanym ózgeris ústinde. Ǵylymı bilim men tehnologııalar salasynda úlken tóńkerister kún saıyn tirkelýde. Bul ózgeristerde alǵa tartqan ozady. Keıin ketken tozady.
Elorda da 100 mektep, 20 kolledj, 20 joǵary oqý orny bar.
Olardyń qatarynda halyqaralyq standartpen sabaq beriletin mektepterdegi oqýshylar, sol Astanadaǵy tapsyrǵan qorytyndy emtıhandarynyń nátıjesimen dúnıejúzindegi kez-kelgen joǵary oqý oryndaryna qabyldana alady.
Biz de Astananyń, Astana da bizdiń ulttyq sana-sezimimizdiń kókjıegin keńeıte bermek.
Rýhanı jańǵyrýǵa bastaı bermek.
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, jýrnalıst
Mahat Sadyq